Чаллы

Татарстандагы шәһәр
(Яр Чаллы битеннән юнәлтелде)
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Чаллы (шулай ук Яр Чаллы, Чаллы яр, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында, Чулман елгасының сул ярында, Мәләкәс кушылган җирдә урнашкан, Татарстан шәһәрләре арасындада зурлыгы һәм әһәмияте буенча икенче урында торган шәһәр.

Чаллы
рус. Набережные Челны
тат. Яр Чаллы
БайракИлтамга
Нигезләнү датасы 1626
Сурәт
Рәсми исем Набережные Челны
... хөрмәтенә аталган яр[d] һәм чаллы[d]
Рәсми тел татар теле һәм рус теле
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Тукай районы, Чаллы кантуны һәм Чаллы шәһәр җирлеге[d]
Административ-территориаль берәмлек Татарстан
Сәгать поясы UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы Чулман һәм Түбән Кама сусаклагычы
Хөкүмәт башлыгы Наил Мәһдиев[1]
Халык саны 548 221 (1 гыйнвар 2025)[2]
Административ бүленеше Автозавод районы, Үзәк район һәм Комсомол районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 100 метр
Кардәш шәһәр Ляочэн[d]
Мәйдан 171 км²
Почта индексы 423800–423899
Рәсми веб-сайт nabchelny.ru(рус.)
Коллаж
Җирле телефон коды 8552
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Яр Чаллының шәрәфле ватандашлары
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Чаллыда җирләнгәннәр[d]
Карта
 Чаллы Викиҗыентыкта

Казан белән арасы 225 км, Түбән Кама белән — 35 км, Алабуга белән — 20 км, Уфа белән — 250 км.

Тукай районының (19301976 елларда Чаллы районының) үзәге. Зур автомобиль юллары үзәге, елга порты бар.

Шәһәрнең 400 еллыгына әзерлек

үзгәртү

2024 елның гыйнварында Чаллы хакимияте шәһәрнең 400 еллыгына (2026 елда) әзерләнә башлавын игълан итә[3]. Әлеге хәбәр тарихчыларда ризасызлык уяткан. Алар фикеренчә, шәһәрнең тарихы күпкә борынгырак. Тарихчылар, Чаллының яшен кыскарту – татарның борынгы тарихын сызып ату өчен эшләнә, дип исәплиләр[3]. Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җавабы:

  Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты галимнәре, Россия дәүләт борынгы актлар архивында сакланучы документларга нигезләнеп, Чаллы шәһәренә нигез салынган вакыт XVII гасырның беренче яртысына туры килә, дип ассызыклыйлар. Казан воеводасы Семен Волынский рөхсәтен алып, Федор Попов җитәкләгән крестьян общинасы 1626 елда Кама елгасының су як ярына чыгып урнаша (РГАДА. Ф.1209. Оп.1 Ч1. Д.156. Л.153-153 об.).

Археологик эзләнүләр Чаллы шәһәре урынында кешеләрнең XVII гасырга кадәр яшәгәннәрен күрсәтсә дә, Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты 1651 елгы Семен Карев, 1652 елгы Михаил Змеев һәм подъячий Павел Агапов тасвирламаларындагы мәгълүматлардан чыгып, Чалнинский починокның мондагы Болгар дәүләте һәм Казан ханлыгы чорында урнашкан торак пунктлар белән бәйләнеше булмаганын ачыклый.

Шулай итеп, югарыда саналып киткән язма чыганакларда Чаллы шәһәре җирлегендә беренче булып искә алынган торак пункт – ул Чалнинский починок. Димәк, Чаллы шәһәренә 1626 елда нигез салынуы фәнни яктан расланган[4]
Рамил Хәлимов, Чаллы шәһәре Башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары
 

Россия Үзәк банкы «Шәһәрләр» сериясеннән «2026 елда Чаллының 400 еллыгы» уңаеннан 3 сумлык истәлекле көмеш тәңкәләр чыгара. Тәңкә 925 пробалы көмештән ясала, шомартып ялтыратылган штемпельләр белән полировкаланган әзер материалдан сугыла. Тәңкә «Чаллы шәһәренә нигез салынуга 400 ел» (рус. 400-летие основания г. Набережные Челны) дип атала. Тиражы 3 мең данә тәшкил итә[5][6].

2024 елның 29 октябрендә Россия президенты Владимир Путин «2026 елда Чаллы шәһәренә нигез салынуга – 400 ел, беренче «КАМАЗ» йөк автомобиле чыга башлауга 50 ел тулуны бәйрәм итү турында» фәрман имзалаган (№ 921)[7] .

Шәһәр җитәкчеләре

үзгәртү

Халык саны

үзгәртү

Халык саны 508 700 кеше (2009 ел уртасына) Татарстанның 13,5 % халкын тәшкил итә, Россия шәһәрләре арасында 31 урында тора.

Чаллы каласының халык саны үзгәрүе динамикасы (халык санын алулар нигезендә)[8]:

Ел Халык саны (мең кеше)
1887 ел 1
1926 ел 4
1931 ел 5
1939 ел 9,4
1959 ел 19,1
1967 ел 33
1970 ел 37,9
1971 ел 55
1973 ел 126
1976 ел 231
1979 ел 301,4
1982 ел 374
1989 ел 500,3
1996 ел 528,7
2000 ел 514,7
2005 ел 508
2009 ел 508,7
Милләт 1939[9] 1970[10] 1979[10] 1989[10] 2002[11] 2010[12]
руслар 59,0% 48,1% 59,5% 48,7% 45,3% 44,9%
татарлар 40,0% 48,6% 30,4% 40,6% 45,0% 47,4%
чуашлар 0,2% ? ? 2,5% 2,2% 1,9%
украиннар 0,4% ? ? 2,3% 1,7% 1,3%
башкортлар 0,0% ? ? 1,9% 1,4% 1,2%

Административ бүленеш

үзгәртү

Яр Чаллы өч районына бүленә:

Мәгариф

үзгәртү
 
Тәүбә мәчете
 
Педагогика университеты

Мәдәният

үзгәртү
 
Татар драма театры
 
Рус драма театры
 
Орган залы
 
Картиналар галереясы

Театрлар

үзгәртү

Музейлар һәм галереялар

үзгәртү

Мәдәният срайлары

үзгәртү

Матбугат

үзгәртү

Язучылар оешмасы

үзгәртү

Мәчетләр

үзгәртү
 
Туфан мәчете
 
Чишмә мәчете

Чиркәүләр

үзгәртү

Спорт белән шөгыльләнү урыннары

үзгәртү
Файл:Россия чаңгысы.JPG
«Яр буе» паркында «Лыжня России — 2008» ярышлары уза

Спорт командалары

үзгәртү
 
КамАЗ-Мастер командасы машинасы ярышта

Ял итү, күңел ачу урыннары

үзгәртү
 
Чаллыда Сабантуй
  • Дельфинарий. Анапа дельфинарие филиалы булган Чаллы дельфинариенда дельфиннар һәм диңгез арысланы белән куелган кызыклы шоу программа карап була.
  • Энтузиастлар бульвары — чаллылыларның яраткан ял итү урыннарының берсе. Бульварда фонтаннар, кафе-рестораннар, төнге клублар, кибетләр бар.
  • «Яр буе» паркы мәйданы. Бәйрәмнәр уздырыр өчен махсус төзелгән мәйданда Сабантуй, Яшьләр көне, башка бәйрәмнәр, концерт-тамашалар уза. Аңа алып бара торган урамда төрле ачык типтагы кафелар байтак.
  • Ипподром.

Кинотеатрлар

үзгәртү

Төнге клублар

үзгәртү

Парклар һәм скверлар

үзгәртү

Кунакханәләр

үзгәртү
 
Муса Җәлил һәйкәле

Һәйкәлләр

үзгәртү
 
Ватан-Ана һәйкәле
 
Габдулла Тукай һәйкәле

Сәнәгать

үзгәртү
 
«2/18» бизнес үзәге (халыкта «тюбетейка» дип йөртелә)
 
В. Высоцкий һәйкәле

Азык-төлек тармагы

үзгәртү

Машина төзү тармагы

үзгәртү
  • «КамАЗ» ААҖ — Кама автомобиль заводы Чаллының алдынгы сәнәгать предприятиясе. Ул йөкле машиналар, автобуслар чыгара. Шәһәрнең икътисад хәле заводныкына нык бәйле.
  • «Соллерс—Набережные Челны» ААҖ — җиңел машиналар җитештерә.

Энергетика тармагы

үзгәртү
  • Яр Чаллы ТЭЦы (рус. филиал «Набережночелнинская ТЭЦ» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия, җылылык, җылы су җитештерә.
  • Түбән Кама ГЭСы (рус. филиал «Нижнекамская ГЭС» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия җитештерә.

Төзү материалларын җитештерү

үзгәртү
  • Зур панельле йортлар төзү заводы
  • Металлконструкция заводы
  • Тимер-бетон әйберләре заводы
  • «Стройдеталь» заводы
  • Күзәнәкле бетоннар заводы

Телефон операторлары

үзгәртү

Интернет провайдерлар

үзгәртү

Массакүләм мәгълүмат чаралары

үзгәртү

Матбугат

үзгәртү

Телевидение

үзгәртү
Күмәк антенна аша:
үзгәртү

Кызыклы мәгълүмәт

үзгәртү

Альтернатив адреслар

үзгәртү

Традиция буенча чаллылылар шәһәр микрорайоннарын комплекс диеп йөртәләр. Шулай итеп һәрбер йортның диярлек ике адресы бар: беренчесе, урам буенча номер (шул адрес паспортка һәм башка документларга языла), икенчесе, төзүчеләрнең комплекс буенча йортка биргән номер. Мәсәлән, Халыклар Дуслыгы урамында урнашкан 9 нчы йортның икенче адресы — 58/18 (58 нче комплекс 18 нче йорт). Шәһәр халкы сөйләшкәндә ешрак икенче адресны куллана, ә кайберәүләр үзләренең «урам буенча» адресын бөтенләй истә тотмыйлар. Альтернатив адреслар куллану – сирәк күренеш һәм шәһәрнең тиз арада үсүе, халык арасында төзүчеләр күп булуы белән аңлатыла.

Рекордлар

үзгәртү

Чаллы каласы 2009 елда Гиннесс рекордлар китабына кертелде. 4–5 август көннәрендә оештырылган 100 метрга йөгерү буенча эстафетада 24 сәгать өчендә 4799 кеше катнашты. Әлеге сан моңа кадәр Рига шәһәре куйган рекордтан бер мең кешедән дә артыгырак.[13]:

Чаллы турында җырлар

үзгәртү
 
Энтузиастлар бульвары
 
«Татарстан» кунакханәсенең Ямашев бульварыннан күренеше

Чаллыда туган танылган шәхесләр

үзгәртү
туу Исем әлма-матер һөнәр төре эш урыны Викиҗыентыктагы төркем үлем датасы
1911 Анатолий Смирнов No/unknown value
1911-05-22 Николай Кошаев офицер Мәскәү корыч һәм эретмәләр институты 1976-09-25
1951-06-23 Зиннур Әһлиуллин
1956-02-08 Надежда Кибардина вилаузышчы Nadezhda Kibardina
1961-05-19 Фирдәвес Кәбирев А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты rally driver
автоузышчы
Firdaus Kabirov
1962-02-11 Наил Баһаветдинев
1964-04-10 Сәрия Закирова ишүче
1964-04-14 Елена Бикколова җиңел атлет
1966-07-06 Гөлназ Кадыйрова университет профессоры
1969-06-03 Дмитрий Самаренкин эшмәкәр
1970-06-04 Айдар Мусакаев тренер
1971-07-16 Сергей Фадеев алкалы һоккей уйнаучы
1972-07-25 Равил Госманов алкалы һоккей уйнаучы
1972-07-30 Светлана Захарова табиб
council member
1972-09-10 Платон Захарчук футболчы
футбол тренеры
1973-05-14 Дмитрий Плотников сәясәтче Dmitry Plotnikov
1973-05-30 Лариса Пейсахович каноэда ишүче
1973-09-27 Рамил Вәҗиев Казан дәүләт мәдәният институты
1976-03-18 Алексей Казаков воллейболчы Aleksej Kazakov
1976-07-18 Прохор Дубравин Ярыслау дәүләт театр институты актёр
1977 Рима Зәйнуллина А. Л. Штиглиц исемендәге Санкт-Петербург дәүләт сәнәгый һәм сәнгати дизайн академиясе эстрада артисты
1977-01-23 Ольга Шелест телеалыпбаручы
йолдыз
алыпбаручы
актёр
журналист
Olga Shelest
1977-03-27 Айрат Вахитов Мәдинә ислам университеты имам
тәрҗемәче
Тәүбә мәчете
1978-02-08 Андрей Егорчев воллейболчы
пляж волейболчысы
1978-03-12 Татьяна Мухина Ярыслау дәүләт театр институты актёр
1978-03-25 Наталья Ащеулова җүдочы
1978-07-05 Ольга Горохова баскетболчы
1978-07-09 Гөлнара Сәмитова-Галкина long-distance runner
уртача арага йөгерүче
җиңел атлет
steeplechase runner
Gulnara Galkina
1978-11-23 Владимир Васильев Казан дәүләт консерваториясе опера җырчысы Vladimir Vasilyev (singer)
1978-12-11 Тамара Тансыкхуҗина Башкорт дәүләт университеты шашис
1979-09-27 Константин Гусев алкалы һоккей уйнаучы
1979-12-22 Сергей Рудзевич актёр
яңалыклар алып баручы
1980-03-11 Илгиз Азизов А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты инженер
1980-07-24 Константин Земцов футболчы
1980-11-04 Гүзәл Шакирова Казан дәүләт мәдәният институты театр актеры
диктор
Галиәсгар Камал исемендәге Татар театры Guzel Shakirova
1981-05-10 Александр Беспалов вилаузышчы
1981-05-21 Альбина Апанаева җырчы
1982-03-20 Эльмира Галимова Казан дәүләт консерваториясе композитор Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты Elmira Galimova
1982-05-25 Илфир Якупов Казан дәүләт мәдәният институты сәнгать җитәкчесе Ilfir Yakupov
1982-08-19 Сергей Захарин Сарытау театр институты актёр Sergey Zaharin
1982-09-28 Антон Бобёр футболчы Anton Bobyor
1983-03-31 Анна Коробейникова trampoline gymnast
1983-06-20 Владимир Зеленовский футболчы
1983-08-12 Рифат Мостафин футболчы
1983-11-22 Илнар Мисбахов алкалы һоккей уйнаучы
1984-05-05 Алексей Зацепин йөзүче
1984-05-21 Кристина Шереметьева психолог
dietitian
эшкуар
1984-06-04 Ландыш Нигъмәтҗанова җырчы
1984-06-24 Рөстәм Рәшит улы Калимуллин футболчы
1984-08-21 Эдуард Николаев rally driver
rally raid automobile driver
truck racing driver
Eduard Nikolaev
1984-11-07 Туфан Имаметдинов Россия театр сәнгате университеты — ГИТИС режиссёр Tufan Imamutdinov
1985-01-12 Диана Зарипова Россия дәүләт туризм һәм сервис университеты fashion model
матурлык бәйгесендә катнашучы
модель
1985-02-09 Максим Пестушко алкалы һоккей уйнаучы
1985-03-12 Александр Бухаров футболчы Aleksandr Bukharov
1985-05-29 Дмитрий Сотников узышчы
rally raid automobile driver
truck racing driver
1986-04-06 Игорь Коронов футболчы
1986-08-29 Станислав Большаков хәрби хезмәткәр 2023-09-19
1986-10-09 Айгөл Гайсина К(И)ФУ Халыкара мөнәсәбәтләр институты автор-башкаручы
шагыйрь
тәрҗемәче
тавыш яздыру актеры
радиотапшырулар алып баручысы
Aigel Gaisina
1987-01-01 Айрат Мәрдиев rally raid automobile driver
truck racing driver
1987-01-11 Александр Бухаров футболчы
1987-01-20 Владислав Игнатьев футболчы Vladislav Ignatiev
1987-02-15 Рөстәм Хәлиуллин футболчы
1987-04-22 Сергей Бреев футболчы Sergei Breyev
1987-05-27 Павел Хвалеев режиссёр
кинооператор
монтажчы
1987-05-29 Никита Теленков футболчы
1987-06-08 Илүсә Хуҗина Казан дәүләт консерваториясе җырчы Ilyusa Khuzina
1987-06-11 Радмир Беляев дәүләт хезмәткәре
1987-07-19 Григорий Четверик футболчы
1987-10-07 Вадим Янгиров marathon runner
журналист
1987-10-15 Рүзил Гатин Россия театр сәнгате университеты — ГИТИС
Казан дәүләт консерваториясе
эстрада артисты
1988 Дима Ребус рәссам
1988-01-08 Эльза Газизова Мулланур Вахитов исемендәге 2нче гимназия (Яр Чаллы)
Елховой урта гомуми белем бирү мәктәбе
Казан (Идел буе) федераль университеты
журналист «Мәдәни Җомга»
Интертат
Акчарлак
Татарстан (телерадиокомпания)
Юлдаш
1988-02-21 Максим Покотилюк футболчы
1988-02-29 Евгений Черемисин футболчы Yevgeni Cheremisin
1988-03-21 Радик Сафин футболчы
1988-07-10 Илгиз Шәйхразиев Казан дәүләт мәдәният институты җырчы
хор дирижёры
Татарстан дәүләт камера хоры Ilgiz Shaykhraziev
1989-05-30 Михаил Анохин футболчы
1989-09-15 Илнур Зәкәрин вилаузышчы Ilnur Zakarin
1990-01-23 Татьяна Горбунова нәфис гимнастика спортсмены
1990-05-18 Динар Хөснетдинов Шәүкәт Хәсән улы Биктимеров исемендәге Казан театр укуханәсе
Мулланур Вахитов исемендәге 2нче гимназия (Яр Чаллы)
театр актеры Әлмәт татар дәүләт драма театры
1990-11-26 Иван Балыкин вилаузышчы Ivan Balykin
1991-03-21 Дарья Давыдова җүдочы
1991-05-21 Лилия Низамова йөзүче
synchronized swimmer
1991-07-10 Айдар Җаббаров Шәүкәт Хәсән улы Биктимеров исемендәге Казан театр укуханәсе
Россия театр сәнгате университеты — ГИТИС
театр режиссеры
актёр
Aydar Zabbarov
1991-07-29 Раушан Мөхәммәтҗанов Шәүкәт Хәсән улы Биктимеров исемендәге Казан театр укуханәсе
Казан дәүләт мәдәният институты
актёр Әлмәт татар дәүләт драма театры
1991-12-21 Tatarka видеоблогер
җырчы
1992-12-31 Артур Анисимов футболчы Artur Anisimov
1993-01-15 Дәлир Күзәев футболчы Daler Kuzyayev
1993-02-02 Антон Полюткин футболчы
1994-01-20 Денис Мөхәммәтдинов футболчы
1994-03-01 Янис Линда футболчы
1994-09-05 Нияз Билалов җүдочы
1995-05-09 Булат Садыйков футболчы
1995-05-25 Раил Зарипов футболчы
1996-01-14 Анастасия Черемисина спортчы
1996-01-19 Александр Билле баскетболчы
1996-03-26 Илья Борисов футболчы
1996-07-03 Камиля Харисова fashion model
телеалыпбаручы
Match TV
1996-08-05 Илмир Нурисов футболчы
1996-11-01 Юлия Анисимова футболчы
1997 Зөлфия Илкәева рәссам
мигъмар
1997-03-27 Диана Канаева алкалы һоккей уйнаучы
1997-04-13 Илья Шабанов футболчы
1997-07-02 Альбина Ногманова Казан дәүләт мәдәният институты театр актеры
биюче
Казан татар дәүләт яшь тамашачылар театры
1997-08-15 Ләйсән Гатауллина театр актеры
1998-08-27 Дмитрий Каменщиков футболчы
1998-08-28 Глеб Семёнов алкалы һоккей уйнаучы
1998-11-29 Ирина Приходько йөзүче Irina Prikhodko
1999-04-14 Регина Шәйдуллина спортчы Regina Shaidullina
1999-09-12 Руслан Щербин футболчы
1999-10-19 Семён Егоров футболчы
2000-01-12 Зөлфәт Гәрәев авыл атлетикачы
2000-06-30 Сергей Варлов алкалы һоккей уйнаучы
2000-07-13 Егор Кудинов футболчы
2002-07-02 Максим Быков алкалы һоккей уйнаучы
2004-06-21 Раул Якупов алкалы һоккей уйнаучы
Ирек Хәмидуллин
Александра Муравьева-Галай


Чаллы урамнары

үзгәртү


Чаллы күперләре

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. http://nabchelny.ru/company/1
  2. Численность постоянного населения на 1 января текущего года по монопрофильным муниципальным образованиямФедераль дәүләт статистикасы хезмәте, 2025.
  3. 3,0 3,1 Рифат Каюмов. Чаллыга ничә яшь, яки шәһәрнең 400 еллыгы татар җәмәгатьчелеген ник борчый? Интертат, 1.02.2024
  4. Рифат Каюмов. «Чаллыга 1626 елда нигез салынганын игълан итү – фәнни җәмәгатьчелек инициативасы түгел». Интертат, 24.02.2024
  5. Решение Совета директоров Банка России о выпуске в обращение в 2026 году памятных и инвестиционных монет. Банк России
  6. Үзәк банк Чаллының 400 еллыгы уңаеннан 3 мең данә истәлекле көмеш тәңкәләр чыгарачак. Татар-информ, 3.08.2024
  7. Указ Президента Российской Федерации от 29.10.2024 № 921. Официальное опубликование правовых актов(рус.)
  8. Народная энциклопедия городов и регионов России «Мой Город» (рус.)
  9. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=2439
  10. 10,0 10,1 10,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  11. 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-11-18 
  12. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-11-18 
  13. Татар-информ: Ильдар Халиков вместе с журналистами Челнов подвел итоги года (рус.)

Сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү