Чаллы

Бу мәкаләнең латин әлифбасындагы игезәге бар.

Чаллы
Ил	Русия
Җөмһүрият	Татарстан
Координатлар	55°42'N, 52°20'E
Эчке бүленеш	3 район: Автозавод, Үзәк, Комсомол
Шәһәр башлыгы	Мәһдиев Наил Гамбәр улы
Нигезләнгән	1626 ел
Беренче телгә алу	1172 ел
Элеккеге исемнәр	Брежнев 1982 елдан 1988 елга кадәр
Мәйдан	171 км²
Климат	уртача
Халык саны	513 242 кеше
Халык тыгызлыгы	2970 кеше/км²
Агломерация	1,1 млн
Милли состав	татарлар – 47,4% руслар – 44,9% чуашлар – 1,9% украиннар – 1,3% башкортлар – 1,2%
Дини состав	мөселманнар, христианнар
Сәгать кушагы	UTC+3
Телефон коды	8552
Почта индексы	4238"
Рәсми сайт	nabchelny.ru
Кардәш шәһәрләр	Ляочэн[d]
Кардәш шәһәрләр	Ляочэн[d]

Чаллы (шулай ук Яр Чаллы, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышында, Чулман елгасының сул ярында, Мәләкәс кушылган җирдә урнашкан, Татарстан шәһәрләре арасындада зурлыгы һәм әһәмияте буенча икенче урында торган шәһәр.

Казан белән арасы 225 км, Түбән Кама белән — 35 км, Алабуга белән — 20 км, Уфа белән — 250 км.

Тукай районының (1930–1976 елларда Чаллы районының) үзәге. Зур автомобиль юллары үзәге, елга порты бар.

Тарих

• 1626 елдан бирле хәзерге Чаллы урынында беренче торак йортлары билгеле.
• XIX гасырда Чаллы пристане — зур ипи сату үзәге булган.
• 1920 елга хәтле — Уфа губернасының Минзәлә өязендә, ТАССР барлыкка килгәч, аның составына керә.
• 1922—1930 елларда Чаллы кантонының үзәге.
• 1982—1988 елларда Брежнев исемен йөртә.

Шәһәр җитәкчеләре

• 1991—1999 елларда — Рәфгать Алтынбаев
• 1999—2003 елларда — Рәшит Хәмәдиев
• 2003—2010 елларда — Илдар Халиков
• 2010—2014 — Васыйл Шәйхразиев
• 2014 елдан — Наил Мәһдиев

Халык

Халык саны

Халык саны 508 700 кеше (2009 ел уртасына) Татарстанның 13,5 % халкын тәшкил итә, Русия шәһәрләре арасында 31 урында тора.

Чаллы каласының халык саны үзгәрүе динамикасы (халык санын алулар нигезендә):

Ел	Халык саны (мең кеше)
1887 ел	1
1926 ел	4
1931 ел	5
1939 ел	9,4
1959 ел	19,1
1967 ел	33
1970 ел	37,9
1971 ел	55
1973 ел	126
1976 ел	231
1979 ел	301,4
1982 ел	374
1989 ел	500,3
1996 ел	528,7
2000 ел	514,7
2005 ел	508
2009 ел	508,7

Милләт	1939	1970	1979	1989	2002	2010
руслар	59,0%	48,1%	59,5%	48,7%	45,3%	44,9%
татарлар	40,0%	48,6%	30,4%	40,6%	45,0%	47,4%
чуашлар	0,2%	?	?	2,5%	2,2%	1,9%
украиннар	0,4%	?	?	2,3%	1,7%	1,3%
башкортлар	0,0%	?	?	1,9%	1,4%	1,2%

Административ бүленеш

Яр Чаллы өч районына бүленә:

• Автозавод районы
• Үзәк районы
• Комсомол районы

Мәгариф

Тәүбә мәчете

Педагогика университеты

• Кама дәүләт инженер-икътисад академиясе
• Яр Чаллы дәүләт педагогика институты (2015 елдан университет)
• Кама дәүләт физик культура, спорт һәм туризм академиясе
• Чаллы дәүләт сәүдә-технология институты
• Казан дәүләт университеты филиалы
• Чаллы педагогика көллияте
• Чаллы медицина көллияте
• Кама дәүләт автомеханика техникумы
• Чаллы сәнгать училищесы

Мәдәният

Татар драма театры

Рус драма театры

Орган залы

Картиналар галереясы

Театрлар

• Чаллы Татар дәүләт драма театры
• «Мастеровые» рус драма театры
• Чаллы дәүләт курчак театры
• «Ключ» яшьләр театры
• «Болгар» бию театры

Музейлар һәм галереялар

• Чаллы шәһәр тарихы музее
• Яр Чаллы картиналар галереясы

Мәдәният срайлары

• Балалар һәм яшьләр иҗаты шәһәр сарае
• «КамАЗ» мәдәният йорты
• «Энергетик» мәдәният сарае
• Сара Садыйкова исемендәге концертлар залы
• Яр Чаллы орган залы

Цирк

• Яр Чаллы циркы
  • «Айгөл» циркы

Матбугат

• «Мәйдан» журналы
• «Аргамак. Татарстан» журналы

Язучылар оешмасы

• Чаллы язучылар оешмасы

Дин

Мәчетләр

Туфан мәчете

Чишмә мәчете

• Тәүбә мәчете
• Ак мәчет (Чаллы)
• Нур-Ихлас мәчете
• Тау мәчете
• Тәүбә мәчете
• Әбүзәр мәчете
• Рамазан мәчете
• Туфан мәчете
• Чишмә мәчете
• Утыз Имәни мәчете

Чиркәүләр

• Боровецкий чиркәве
• Орловка чиркәве

Спорт

Спорт белән шөгыльләнү урыннары

• «Олимпийский» олимпик резерв спорт мәктәбе: йөзү, көрәш, дзюдо, самбо, акробатика, бокс
• «Дельфин» спорт мәктәбе: йөзү, синхрон йөзү, туризм, көрәш, бокс
• «Витязь» спорт мәктәбе: көрәш, армспорт, йөзү
• «Афалина» бассейны: йөзү, синхрон йөзү
• «Яр Чаллы» спорт мәктәбе : җиңел атлетика, гимнастика, велоспорт, теннис
• «Камаз» футбол клубы: футбол
• «Виктория» спорт мәктәбе: футбол, велоспорт, авыр атлетика
• «Строитель» спорт мәктәбе: бокс, футбол
• «Комсомолец» олимпик резерв спорт мәктәбе: гимнастика
• «Заря» спорт мәктәбе: футбол, волейбол, мини-футбол, зур теннис, атлетик гимнастика
• 11 нче спорт мәктәбе: волейбол, көрәш, зур теннис
• 12 нче олимпик резерв спорт мәктәбе: җиңел атлетика, милли көрәш, дзюдо, синхрон йөзү
• Рәшит Хәмәдиев исемендәге «Тулпар» атлы спорт мәктәбе: атлы спорт
• «Яр буе» паркы: кышкы айларда чаңгы спорты, башка вакытта кросс, велоспорт

«Яр буе» паркында «Лыжня России — 2008» ярышлары уза

• «Мәдәният» паркы: кышкы айларда чаңгы спорты, башка вакытта кросс, велоспорт
• «Титан» спорт мәктәбе: чаңгы спорты, җиңел атлетика, бию
• Боз спорт сарае: хоккей, тимераякта шуу
• «Бердәм Русия» боз сарае: хоккей, тимераякта шуу
• «Федотово» чаңгы базасы (Чаллыдан чыгып): таулы чаңгы спорты, сноуборд, пейнтбол,
• Шахмат-шашка клубы ның «Этюд» спорт мәктәбе: шахмат, шашка
• «Челны-Экстрим» спорт техника мәктәбе: картинг, регби, парус спорты, авиамодель спорты
• Олег Кухаренко исемендәге картодром: картинг
• «Планета фитнес» фитнес клубы: фитнес, бию, йөзү
• “FitLand” фитнес клубы: фитнес
• «Идеал» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога
• «Гармония» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бодибилдинг
• «Ника» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бию
• «Лидер» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бию

Спорт командалары

КамАЗ-Мастер командасы машинасы ярышта

• «КамАЗ-Мастер» командасы — йөкле машиналар узышу буенча дөньякүләм лидер
• «Камаз» футбол клубы — Русия беренчелегенең I лигасында алдынгылардан санала
• «Челны» хоккей клубы — Русия беренчелегенең I лигасында уйный

Ял итү, күңел ачу урыннары

Чаллыда Сабантуй

• Дельфинарий. Анапа дельфинарие филиалы булган Чаллы дельфинариенда дельфиннар һәм диңгез арысланы белән куелган кызыклы шоу программа карап була.
• Энтузиастлар бульвары — чаллылыларның яраткан ял итү урыннарының берсе. Бульварда фонтаннар, кафе-рестораннар, төнге клублар, кибетләр бар.
• «Яр буе» паркы мәйданы. Бәйрәмнәр уздырыр өчен махсус төзелгән мәйданда Сабантуй, Яшьләр көне, башка бәйрәмнәр, концерт-тамашалар уза. Аңа алып бара торган урамда төрле ачык типтагы кафелар байтак.
• Ипподром.

Кинотеатрлар

• «Иллюзиум»
• «СИНЕМА ПАРК»

Төнге клублар

• «Батыр»
• «Колизей»
• «Джумба»
• “Opera”
• “Brooklyn”
• “Galaxy”

Парклар һәм скверлар

• Мәдәният һәм ял паркы
  • Комсомол паркы
  • «Җиңү» паркы
• Тукай скверы
• Сергей Титов скверы

Кунакханәләр

Муса Җәлил һәйкәле

• «Татарстан»
• «Камаз»
• “Rasstal”
• “Swiss House”
• «Джумба»

Һәйкәлләр

Ватан-Ана һәйкәле

Габдулла Тукай һәйкәле

• Ватан-Ана һәйкәле (скульптор Илдар Ханов)
• Муса Җәлил һәйкәле (авторлары — Лидия Зимина һәм Георгий Иванов)
• Габдулла Тукай һәйкәле (скульптор Владимир Демченко)
• Владимир Высоцкий һәйкәле (авторы Владимир Нестеренко)

Сәнәгать

«2/18» бизнес үзәге (халыкта «тюбетейка» дип йөртелә)

В. Высоцкий һәйкәле

Азык-төлек тармагы

• Яр Чаллы сөт комбинаты (рус. филиал «Набережно-Челнинский молочный комбинат» ОАО «ВАМИН Татарстан»)
• «Челны-Бройлер» ҖЧҖ
• «Челны холод» ААҖ
• "«Алиса» ҖЧҖ

Машина төзү тармагы

• «КамАЗ» ААҖ — Кама автомобиль заводы Чаллының алдынгы сәнәгать предприятиясе. Ул йөкле машиналар, автобуслар чыгара. Шәһәрнең икътисад хәле заводныкына нык бәйле.
• «Соллерс—Набережные Челны» ААҖ — җиңел машиналар җитештерә.

Энергетика тармагы

• Яр Чаллы ТЭЦы (рус. филиал «Набережночелнинская ТЭЦ» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия, җылылык, җылы су җитештерә.
• Түбән Кама ГЭСы (рус. филиал «Нижнекамская ГЭС» ОАО «Генерирующая компания») — электрэнергия җитештерә.

Төзү материалларын җитештерү

• Зур панельле йортлар төзү заводы
• Металлконструкция заводы
• Тимер-бетон әйберләре заводы
• «Стройдеталь» заводы
• Күзәнәкле бетоннар заводы

Телефон операторлары

• Таттелеком
• Интелсет
• Телесет
• МТС
• Билайн
• МегаФон
• Смартс
• НСС

Интернет провайдерлар

• Таттелеком
• ТВТ
• Эр-Телеком
• Телесет

Массакүләм мәгълүмат чаралары

Матбугат

• «Шәһри Чаллы»
• «Көмеш Кыңгырау»
• «Туганайлар»
• «Безнең фикер»
• «Ислам нуры»
• «Тәрбия»
• «КАМАЗ хәбәрләре»
• «Азатлык»
• «Чаллы яшьләре»
• «Таң йолдызы» — «Камские зори»
• «Мәйдан» журналы
• «Челны ЛТД»
• «Вечерние Челны»
• «АвтоCITY»
• «ЧАС»
• «Новая неделя»
• «Челнинские известия»
• «Вести КАМАЗа»
• «Единство»
• «Из рук в руки»
• «Бизнес-класс/Современность»
• «Доброхот»
• «Автопремьера»
• «Капитал»
• «Челнинский перекресток»
• «Есть работа! Набережные Челны»
• «Светлый путь» (Тукай районы газетасы)
• «Навигатор»
• «Совет врача»
• «Кстати обо всём»
• «Ревизор»

Телевидение

• Первый канал (ААҖ «Первый канал»)
• Россия-1/Татарстан ДТРК
• Россия-2
• Россия-К (Культура)
• Татарстан — Яңа Гасыр (ААҖ ТРК «Яңа гасыр»)
• РЕН ТВ — Яр Чаллы
• Чаллы-ТВ/НТВ
• Эфир/ТНТ
• Звезда/Кама ТВ

Күмәк антенна аша:

• Россия-2
• СТС — Чаллы
• Перец — Чаллы
• Карусель
• Домашний — Чаллы
• Россия-24
• TV SALE

Радио

• Болгар радиосы
• Күңел радиосы
• Радио Дача
• Татар радиосы
• Радио Рекорд
• Радио Брежнев FM
• Авторадио
• Радио Маяк
• Европа плюс
• Радио России
• Радио Romantika
• Русское радио
• NRJ
• Ретро FM
• Хит FM
• DFM
• Love Radio

Кызыклы мәгълүмәт

Альтернатив адреслар

Традиция буенча чаллылылар шәһәр микрорайоннарын комплекс диеп йөртәләр. Шулай итеп һәрбер йортның диярлек ике адресы бар: беренчесе, урам буенча номер (шул адрес паспортка һәм башка документларга языла), икенчесе, төзүчеләрнең комплекс буенча йортка биргән номер. Мәсәлән, Халыклар Дуслыгы урамында урнашкан 9 нчы йортның икенче адресы — 58/18 (58 нче комплекс 18 нче йорт). Шәһәр халкы сөйләшкәндә ешрак икенче адресны куллана, ә кайберәүләр үзләренең «урам буенча» адресын бөтенләй истә тотмыйлар. Альтернатив адреслар куллану – сирәк күренеш һәм шәһәрнең тиз арада үсүе, халык арасында төзүчеләр күп булуы белән аңлатыла.

Рекордлар

Чаллы каласы 2009 елда Гиннесс рекордлар китабына кертелде. 4–5 август көннәрендә оештырылган 100 метрга йөгерү буенча эстафетада 24 сәгать өчендә 4799 кеше катнашты. Әлеге сан моңа кадәр Рига шәһәре куйган рекордтан бер мең кешедән дә артыгырак.:

Чаллы турында җырлар

Энтузиастлар бульвары

«Татарстан» кунакханәсенең Ямашев бульварыннан күренеше

• Чаллы сиреньнәре (Ринат Гобәйдуллин көе, Мирһади Разов сүзләре)
• Гүзәлем Чаллы (Рифгать Алиев көе, Сәлимә Шарапова сүзләре)
• Ак кала (Рафаэль Билалов көе, Мәхмүт Хөсәен сүзләре)
• Чаллыдан хат (Фасил Әхмәтов көе, Мөнип Газар сүзләре)
• Камаздашлар (Нәҗип Җиһанов көе, Ренат Харис сүзләре)

Чаллыда туган танылган шәхесләр

• Андрей Каргинов, КамАЗ-Мастер командасы әгъзасы
• Рима Зәйнуллина, курчак театры артисты, «Алтын битлек» премиясе номинанты (2006).
• Прохор Дубравин, Русия кино һәм театр артисты.
• Владимир Васильев, җырчы (бас), Татарстанның атказанган артисты (2010).
• Рүзил Гатин, җырчы (баритон), актер, шоумен.
• Эльмира Галимова, композитор.
• Илгиз Азизов, мәгълүмат менеджменты белгече.
• Динар Хөснетдинов, драма һәм кино артисты.
• Илфир Якупов, театр директоры.
• Гөлназ Кадыйрова, РФ министры урынбасары (2014 елдан).
• Гөлназ Әдһәмова, рәссам.
• Рамил Вәҗиев, Камал театры актеры, ТР атказанган артисты.
• Туфан Имаметдинов, Казан ТЮЗы баш режиссеры.
• Дилүс Хуҗәхмәтов, «Әкият» театры актеры. Татарстанның атказанган артисты (2018).

Чаллы урамнары

Мәскәү проспекты Чулман проспекты Сөембикә проспекты Тынычлык проспекты Яр Чаллы проспекты Муса Җәлил проспекты Хәсән Туфан проспекты Габдулла Тукай яр буе урамы Илдар Маннанов урамы Кәрим Тинчурин бульвары

Иван Шишкин бульвары Энтузиастлар бульвары Томази Кереселидзе бульвары Эдуард Касыймов бульвары Хөсәен Ямашев бульвары Кол Гали бульвары Бердах бульвары Галиәсгар Камал бульвары Сибгат Хәким урамы Гаяз Исхакый урамы

Абдулла Алиш урамы Бакый Урманче урамы Нәҗип Җиһанов урамы Шамил Усманов урамы Саначин яр буе урамы Фикрәт Табиев яр буе урамы Һади Такташ урамы Дзержинский урамы Заһидулла Яруллин урамы Каюм Насыйри урамы

Татарстан урамы Николай Гумилев урамы Әхмәтшин урамы Haier корпорациясе урамы

Чаллы күперләре

• Кыңгыраулы күпер
• Элеватор тавына җәяүлеләр күпере

Сылтамалар

• Яр Чаллы шәһәренең рәсми сайты (рус телендә)
• Күңел радиосы
• Чаллы Яндекс.Панорамаларда

Моны да карагыз

• Чаллы мөселман яшьләре үзәгенең "Җәүһәр" дуслар берләшмәсе
• Бегишево аэропорты/Begişevo aeroportı