Совет Социалистик Республикалар Берлеге

Совет Социалистик Республикалар Берлеге (ССРБ), Совет Социалистик Республикалар Союзы (ССРС) яки Шуралар Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге (ШСҖБ) (Советлар Берлеге, рус. Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик, Сове́тский Сою́з) — 1922 елдан 1991 елга кадәр, Европа һәм Азия кыйтгаларында, Урта Евразиядә урнашкан дәүләт.
1977 елның Конституция буенча — күпмилләтле дәүләт.

Совет Социалистик Республикалар Берлеге Союз Советских Социалистических Республик
←   ←   ←   ← 30 декабрь 1922 ел — 25 декабрь 1991 ел ↓
Байрак ССРБ Илтамга ССРБ
Шигарь «Барлык илләрнең пролетарийлары, берләшегез!»
Гимн Интернационал (1922–1944) ССРБ дәүләт гимны (1944–1991)
Башкала	Мәскәү
Зур шәһәрләр	Мәскәү, Ленинград, Киев, Бакы, Ташкәнт, Харьков, Минск, Ереван, Тбилиси, Алма-Ата, Новосибирск, Түбән Новгород һ. б.
Тел(ләр)	Рус теле (де-факто)
Дин	Атеистик карашлар (рәсми), христианлык, ислам һ.б.
Акча берәмлеге	ССРБ сумы
Интернет домены	.su
Мәйдан	22 402 200 км²
Халык	293 047 571 кеше
Идарә итү төре	Совет республика
Оештурычы дәүләтләр Варислар: РСФСР УССР БССР КСФСР Россия Беларусия Украина Молдавия Грузия Әрмәнстан Азәрбайҗан Казакъстан Үзбәкстан Төрекмәнстан Кыргызстан Таҗикстан Эстония Литва Латвия

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

1922 елның 30 декабрьдә РСФСР, УССР, БССР һәм КСФСР (ЗСФСР) берләшү аша барлыыка килде.

Икенче бөтөндөнья сугышыннан соң ССРБ Әфганстан, Маҗарстан, Иран, Кытай, КХДР (1948 елдан), Монголия, Норвегия, Польша, Румыния, Төркия, Финляндия һәм Чехословакия белән җир буенча, ә АКШ, Швеция һәм Япония белән — диңгез буенча чиктәш иде.

Совет республикалардан торган (1922 — 4, 1989 — 15).

География

ССРБ дөньяның иң зур дәүләт иде; көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — ~10 000 км, төньяктан көньякка — ~7200 км.

Иң озын елга — Об (Иртеш белән); иң биек тау — Коммунизм (Исмаил Сомони) пигы (7495 м), хәзерге Таҗикстанда.

Тарих

Барлыкка килүе

1922 елның 29 декабрендә РСФСР, УССР, БССР һәм КСФСР делегацияләр ССРБ барлыкка килүе турында килешүен имзалыйлар. Бу документ 30 декабрьдә расланды.

Сугышка кадәрге период

1923 елның көздән, бигрәк тә Ленин вафатыннан соң, дәүләт җитәкчелегендә хакимлек итү өчен сәяси көрәш башлана. Бу көрәштән Сталин җиңүче булып чыккан.
1920-елларның уртасында Яңа Икътисади Сәясәткә мөнәсәбәт үзгәрә; 1920-елларның ахырында тизләткән коллектвизация һәм индустриализация башлана. 1930-елларның ахырга Сталин төркеме тулысынча бөтен партияне үзенә буйсындыралар. Илдә үзәккә буйсындырылган тоталитар җәмгыять барлыкка килә.

1939 елның 23 августында Алмания һәм Советлар Берлеге үзара килешүен төзеләр; шул килешүгә яшерен өстәмә протоколыда Алмания һәм ССРБ Көнбатыш Европада үз йогынты сферасы чикләрен билгелиләр.

1939–1940 елларда ССРБ составына Эстония, Латвия, Литва, Көнбатыш Украина, Көнбатыш Белорусия, Бессарабия һәм Төньяк Буковина керәләр; Молдавия, Литва, Латвия һәм Эстон ССР-лары оештырылалар.

1939 елда ССРБ Финляндиягә сугыш башламау турында килешүне төзәргә тәкъдим итә, ләкин Финляндия каршы була; совет-фин сугышы башлана. Шул сугыш нәтиҗәсендә ССРБ Финляндия территориясенең 11 % өлеше күчә; сугыш игълан итү сәбәпле ССРБ Милләтләр лигасыннан чыгарыла. 1940 елның 31 мартында Карел-Фин ССР оеша.

Бөек Ватан сугышы

1941 елның 22 июньдә, сугыш игълан итмичә, һөҗүм итешмәү турындагы килешүен өзеп, алман-фашист гаскәрләре ССРБ территорияснә бәреп керәләр. Иң башта Алмания һәм аның союздашлар зур уңышлыкка ирешәләр, ләкин Мәскәүне һәм Ленинградны ала алмыйлар һәм сугыш озакка сузылган сугыш характерын ала. Сталинград һәм Курск сугышлары нәтиҗәсендә совет гаскәрләре һөҗүмгә күчәләр һәм 1945 елда Берлинны алалар.

1945 елгы Япониягә каршы сугыш хәрәкәтләре нәтиҗәсендә, ССРБ үзенә Курил утрауларны һәм Көньяк Сахалинны кире кайтарыла.

Сугыштан соңгы периоды

• 1959 елның 15 сентябрь — ССРБ җитәкчеләреннән беренче булып Никита Хрущев АКШка килә.

Җинаять-башкару системасы һәм махсус хезмәтләр

Идарәчеләр исемлеге

• Владимир Ленин
• Иосиф Сталин
• Георгий Маленков
• Никита Хрущев
• Леонид Брежнев
• Юрий Андропов
• Константин Черненко
• Михаил Горбачёв

Территориаль бүленеше

Союздаш республикалар

• 1922 ел: Россия СФСР, Украин ССР, Беларус ССР, Кавказ арты ССР.
• 1924 ел: Үзбәкстан һәм Төрекмәнстан ССР барлыкка килделәр (башта РСФСРның Төркистан АССР составына керде).
• 1929 ел: Таҗикстан ССР барлыкка килде (элекке ҮзССРның Таҗикстан АССР).
• 1936 ел:
  • Казакъ һәм Кыргыз ССР барлыкка киләләр (элекке РСФСР составында Казакъ АССР һәм Кыргыз АССР);
  • Грузин, Әрмән һәм Азәрбайҗан ССР барлыкка киләләр (элекке Кавказ арты СФСР)
• 1940 ел:
  • Молдавия ССР барлыкка килә (элекке УССР составында МАССР + Румынияның ССРБга тапшырган Бессарбия кисәге);
  • Литва, Латвия һәм Эстон ССР барлыкка киләләр (элекке бәйсез Литва, Латвия һәм Эстония);
  • Карел-Фин ССР барлыкка килә (элекке Карелия АССР + сугышып алган Финляндия территорияләре).
• 1956 ел: Карел-Фин ССР РСФСР составында Карел АССРга үзгәртеп корыла.

1956–1991 елларда ССРБ 15 совет социалистик республикаларыннан (ССР) торган:
	Байрак	Республика	Башкала
1		Азәрбайҗан ССР	Бакы
2		Әрмән ССР	Ереван
3		Беларус ССР	Минск
4		Грузин ССР	Тбилиси
5		Казакъ ССР	Алма-Ата
6		Кыргыз ССР	Фрунзе
7		Латвия ССР	Рига
8		Литва ССР	Вильнюс
9		Молдавия ССР	Кишинәү
10		Россия СФСР	Мәскәү
11		Таҗикстан ССР	Дүшәнбе
12		Төрекмәнстан ССР	Ашкабад
13		Үзбәкстан ССР	Ташкәнт
14		Украин ССР	Киев
15		Эстон ССР	Таллин

Автономияле совет социалистик республикалары

РСФСР составында (1989)

• Башкорт АССР
• Бурят АССР
• Дагстан АССР
• Кабарда-Балкария АССР
• Калмык АССР
• Карел АССР
• Коми АССР
• Мари АССР
• Мордва АССР
• Төньяк Осетия АССР
• Татарстан АССР
• Тыва АССР
• Удмурт АССР
• Чечен-Ингуш АССР
• Чуаш АССР
• Якут АССР

Грузия ССР составында

• Абхаз АССР
• Аҗар АССР

Азәрбайҗан ССР составында

• Нахчыван АССР

Үзбәкстан ССР составында

• Каракалпак АССР

ССРБ халкы

Милли состав

милләт	1926 ел		1939 ел		1959 ел		1970 ел		1979 ел		1989 ел
	К. с., мең кеше	%	К. с., мең кеше	%	К. с., мең кеше	%	К. с., мең кеше	%	К. с., мең кеше	%	К. с., мең кеше	%
руслар	77 791 124	52,91%	99 591 520	58,39%	114 113 579	54,65%	129 015 140	53,37%	137 397 089	52,42%	145 155 489	50,80%
украиннар	31 194 976	21,22%	28 111 007	16,48%	37 252 930	17,84%	40 753 246	16,86%	42 347 387	16,16%	44 186 006	15,46%
үзбәкләр	3 904 622	2,66%	4 845 140	2,84%	6 015 416	2,88%	9 195 093	3,80%	12 455 978	4,75%	16 697 825	5,84%
беларуслар	4 738 923	3,22%	5 275 393	3,09%	7 913 488	3,79%	9 051 755	3,74%	9 462 715	3,61%	10 036 251	3,51%
казакълар	3 968 289	2,70%	3 100 949	1,82%	3621610	1,73%	5 298 818	2,19%	6 556 442	2,50%	8 135 818	2,85%
әзериләр	1 706 605	1,16%	2 275 678	1,33%	2 939 728	1,41%	4 379 937	1,81%	5 477 330	2,09%	6 770 403	2,37%
татарлар	2 916 536	1,98%	4 313 488	2,53%	4 917 991	2,36%	5 783 111	2,39%	6 185 196	2,36%	6 648 760	2,33%
әрмәннәр	1 567 568	1,07%	2 152 860	1,26%	2 786 912	1,33%	3 559 151	1,47%	4 151 241	1,58%	4 623 232	1,62%
таҗиклар	978680	0,67%	1229170	0,72%	1396939	0,67%	2135883	0,88%	2897697	1,11%	4215372	1,48%
грузиннар	1821184	1,24%	2249636	1,32%	2691950	1,29%	3245300	1,34%	3570504	1,36%	3981045	1,39%
молдаваннар	278903	0,19%	260418	0,15%	2214139	1,06%	2 697 994	1,12%	2 968 224	1,13%	3 352 352	1,17%
литвалылар	41463	0,03%	32624	0,02%	2326094	1,11%	2664944	1,10%	2850905	1,09%	3067390	1,07%
төрекмәннәр	763940	0,52%	812404	0,48%	1001585	0,48%	1525284	0,63%	2027913	0,77%	2728965	0,96%
кыргызлар	762736	0,52%	884615	0,52%	968659	0,46%	1452222	0,60%	1906271	0,73%	2528946	0,89%
алманнар	1238549	0,84%	1427232	0,84%	1619655	0,78%	1846317	0,76%	1936214	0,74%	2038603	0,71%
чуашлар	1117419	0,76%	1369574	0,80%	1469766	0,70%	1694351	0,70%	1751366	0,67%	1842346	0,64%
латышлар	151410	0,10%	114476	0,07%	1399539	0,67%	1429844	0,59%	1439037	0,55%	1458986	0,51%
башкортлар	713693	0,49%	843648	0,49%	989040	0,47%	1239681	0,51%	1371452	0,51%	1449157	0,51%
яһүдләр	2599973	1,77%	3028538	1,78%	2266334	1,09%	2148917	0,89%	1807876	0,69%	1449063	0,51%
мордва	1340415	0,91%	1456330	0,85%	1285116	0,62%	1262670	0,52%	1191765	0,45%	1153987	0,40%
поляклар	782334	0,53%	630097	0,37%	1380282	0,66%	1167523	0,48%	1150991	0,44%	1126334	0,39%
эстоннар	75 672	0,05%	143589	0,08%	988616	0,47%	1007356	0,42%	1019851	0,39%	1026649	0,36%
башкалар	6 572 901	4,47%	6 408 707	3,76%	7 267 282	3,48%	9 165 597	3,79%	10 161 210	3,88%	12 069 532	4,22%
барлыгы	147 027 915	100,00%	170 557 093	100,00%	208 826 650	100,00%	241 720 134	100,00%	262 084 654	100,00%	285 742 511	100,00%

Эре шәһәрләр

Моны да карагыз: ССРБ шәһәрләрнең исемлеге (1989)

1991 елда ССРБ шәһәрләрендә 191,7 млн. (66 %) кеше яшәде.

	Шәһәр	ССР	Халык саны (1989)		Шәһәр	ССР	Халык саны (1989)
1	Мәскәү	Россия СФСР	8 769 117	11	Куйбышев	Россия СФСР	1 254 460
2	Ленинград	Россия СФСР	4 460 424	12	Ереван	Әрмән ССР	1 201 539
3	Киев	Украин ССР	2 587 945	13	Днепропетровск	Украин ССР	1 177 897
4	Ташкәнт	Үзбәкстан ССР	2 072 459	14	Бакы	Азәрбайҗан ССР	1 150 055
5	Харьков	Украин ССР	1 609 959	15	Омск	Россия СФСР	1 148 418
6	Минск	Беларус ССР	1 589 436	16	Чиләбе	Россия СФСР	1 141 777
7	Горький	Россия СФСР	1 438 133	17	Алма-Ата	Казакъ ССР	1 127 884
8	Новосибирск	Россия СФСР	1 436 516	18	Одесса	Украин ССР	1 115 371
9	Свердловск	Россия СФСР	1 364 621	19	Донецк	Украин ССР	1 109 102
10	Тбилиси	Грузия ССР	1 259 692	20	Казан	Россия СФСР	1 094 378