Одесса

Хаҗибәй
Хаҗибәй
Ил	Украина
Координатлар	46°26'N, 30°47'E
Башлык	Геннадий Труханов[d]
Беренче телгә алу	1415 ел
Элеккеге исемнәр	Хаҗибәй (1795 елга кадәр)
Мәйдан	236,9 км²
Мәркәз биеклеге	65 м
Халык саны	1 005 591 кеше
Халык тыгызлыгы	6314 кеше/км²
Милли состав	украиннар, руслар, болгарлар,; яһүдиләр, әрмәннәр һәм башкалар
Телефон коды	48(2)
почта индекслары	65000 — 65480
Рәсми сайт	odessa.ua
Кардәш шәһәрләр	Искәндәрия[d], Балтимор, Луҗ, Сплит, Ереван, Йокоһама, Варна[d], Хайфа[d], Клайпеда, Рош-ха-Аин[d], Ван[d], Ираклион[d], Регенсбург, Җенова, Гданьск, Марсель, Минск, Валенсия, Хуши[d], Күстәнҗә, Кишинёв, Ванкувер, Liverpul, Вальпараисо, Оулу, Җиддә[d], Брест, Җенова[d], Ларнака[d], Никосия[d], Сегед, Вена, Варшау, Тбилиси, Таллинн, Чиңдау, Пирей[d], Нинбо[d], Марракеш[d], Кәлкүттә һәм Истанбул
Бүләкләр
	Аудио, фото һәм видео Викиҗыентыкта

Әдис яки тарихи татар исеме Хаҗибәй (укр. Одеса) — Украинада урнашкан шәhәр. Әдис өлкәсенең үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.

Әдис турында беренче мәгълүматлар 1415 елга сылтый. Бу вакытта аның урынында Хаҗибәй дигән татар авылы була.

ГеографияҮзгәртү

Әдис Кара диңгезнең Әдис култыгы ярында, Киевтан 446 километр көньяк-көнбатышрак урнашкан.

ТарихҮзгәртү

XIV гасырда Алтын Урдада Туктамыш ханы идарә иткән чорында Хаҗибәй таш кирмәне төзелгән. Татарлар Хаҗибәй кирмәнен Алтын Урданың әһәмиятле көнбатыш порты һәм сәүдә ноктасы буларак кулланганннар.

Низаглашу чорында Хаҗибәйдә качкан татар морзалары сыенганнар, соңрак ул Нугай урдасы бер үзәгенә әверелгән.

Татарча караш буенча Хаҗибәйне татарлар нигезләгән булып чыга һәм атамасы да Алтын Урда бәе (бәге) Хаҗига барып тоташа.

Витовт идарә иткән чорда Хаҗибәй кирмәне Бөек Литва кенәзлегенә күчә. Соңрак XV гасырда Госман империясе эченә керә.

1778 елда руслар Кырым ханлыгын басып алып, күп кенә Госман империясенә бәйле татар җирләрен яулыйлар, шул исәптән Хәҗибәй кирмәне. Руслар, аны басып алып, аны үзләрнең көньяктагы таяныч пунктына әйләндергәннәр. 1794 елдан шәһәр, 1795 елда рәсми рәвештә Әдис исемен алган. 1941 елда Әдисне алманнар тарфыннан басып алынган. 1944 елның 10 апрельдә азат ителгән. 1965 елда Әдискә каһарман шәһәр исеме бирелгән.

КлиматҮзгәртү

Әдис климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	15,1	18,6	24,1	29,4	33,3	35,6	39,3	38,0	32,4	30,5	26,0	16,3	39,3
Уртача максимум, °C	2,2	2,7	6,6	13,0	19,5	24,0	27,0	26,5	21,0	15,0	8,4	3,7	14,1
Уртача температура, °C	−0,5	−0,2	3,5	9,4	15,6	20,0	22,6	22,3	17,2	11,6	5,7	1,1	10,7
Уртача минимум, °C	−2,8	−2,6	1,0	6,6	12,1	16,3	18,5	18,2	13,5	8,6	3,2	−1,2	7,6
Абсолют минимум, °C	−26,2	−28	−16	−5,9	0,3	5,2	7,5	7,9	−0,8	−13,3	−14,6	−19,6	−28
Явым-төшем нормасы, мм	34	37	32	27	36	49	45	38	43	34	41	35	451
Чыганак: Погода и климат

ХалыкҮзгәртү

1897^[47]	1959^[48]	1970^[49]	1979^[50]	1989^[51]	2001^[52]
403 815	667 182	891 546	1 046 133	1 115 371	1 029 049

Милли состав (2001): украиннар — 61,6 %, руслар — 29,0 %, болгарлар — 1,3 %, яһүдләр — 1,2 %.

Эчке бүленешҮзгәртү

Киев районы
Малиновский районы
Диңгез буе районы
Суворов районы

Шәһәрдә туганнарҮзгәртү

Анна Ахматова — рус шагыйрәсе.
Родион Малиновский — совет хәрби эшлеклесе.
Леонид Утёсов (чын исеме — Лазар Вайсбейн) — совет артисты.
Георгий Ковтун — хореограф.

ИскәрмәләрҮзгәртү

[uprstat-1] Әдис өлкәсенең төп идарә итү органнары хисап буенча мәгълүматлары 1 сентябрь 2010 ел»

[2] Әдистә Украина буенча иң зур халык тыгызлыгы

[3] 2001 елгы халык саны алу буенча

[_24ca2daa53f22aec-4] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/aleksandriya-egipet/

[_633cb78cdb9a0a08-5] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/baltimor-ssha/

[_039e13d44d5c5944-6] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/lodz-polsha/

[_c3edb8e0c1039f60-7] ttps://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/o-miescie/wspolpraca-z-zagranica/odessa/

[_a253639a21ccfaa8-8] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/split-horvatiya/

[_1e89ff64b50cad40-9] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/erevan-armeniya/

[_766602b0cf583450-10] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/iokogama-yaponiya/

[_9e49d33c5b94b820-11] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/varna-bolgariya/

[_8619993b926f74b6-12] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/hayfa-izrail/

[_8eac9717fa31ab28-13] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/klaypeda-litva/

[_9430b1ff6d4ae8be-14] ttps://www.klaipeda.lt/lt/meras/miestai-partneriai/odesa-ukraina/3518

[_deb5b13281a85e2e-15] ttp://www.rosh-haayin.muni.il/html5/web/2249/פרוטוקול%20ישיבת%20מליאת%20המועצה%20מן%20המניין%20מס%60%2032-12%2002.08.10.pdf

[_b3452848637eee28-16] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/regensburg-germaniya/

[_21352f355686c47e-17] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/genuya-italiya/

[_25881e5f440589fa-18] ttp://www.comune.genova.it/content/odessa

[_df2e32a1f08590ce-19] ttps://www.gdansk.pl/urzad-miejski/biuro-prezydenta/odessa-ukraina,a,1657

[_36eab7350ba2a148-20] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/gdansk-polsha/

[_aee42f661fd32484-21] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/marsel-franciya/

[_c2d41e69c71b855e-22] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/minsk-belarus/

[_518f1df48bed99ca-23] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/konstanca-ruminiya/

[_3c2fd7cf2a1c3006-24] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/kishineu-moldova/

[_f3a5a7c57a85d8bc-25] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/vankuver-kanada/

[_de0b36aea3560e5a-26] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/liverpul-velikobritaniya/

[_af528394c28c1760-27] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/valparaiso-chili/

[_da9971e4e069c798-28] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/oulu-finlyandiya/

[_fc0fdc362b3e8e4e-29] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/brest-belarus/

[_eacdc12911fca00d-30] Twinnings of Larnaka

[_a65cb806127e2124-31] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/larnaka-kipr/

[_1ef46153a0fa7a45-32] Διδυμοποιήσεις με Δήμους

[_4a78419b6e120e24-33] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/nikosiya-kipr/

[_1e3fd9cbd782bb48-34] ttps://www.szegedvaros.hu/aranyoldalak/odessza-ukrajna/

[_bb9b61b0fb7679c0-35] ttp://szegedtourism.hu/hu/odessza-ukrajna/

[_11da4cff5c8040e8-36] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/seged-vengriya/

[_9ed94b51513e4cd4-37] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/vena-avstriya/

[_01d78a12fd63af10-38] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/varshava-polsha/

[_3f01c9034220c3a4-39] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tbilisi-gruziya/

[_29f3966fb3f5fa0c-40] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tallinn-estoniya/

[_6817ddc1d2726f02-41] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/cindao-kitay/

[_a68f787e73cd555c-42] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/pirey-greciya/

[_b093fab1299d083a-43] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/ninbo-kitay/

[_a92ce23b8854c998-44] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/marrakesh-korolevstvo-marokko/

[_cde67884baa0dfe8-45] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/kolkata-indiya/

[_7bccb33b3e17a288-46] ttps://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/stambul-turciya/

[47] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1665

[48] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr59_reg2.php

[49] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr70_reg2.php

[50] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr79_reg2.php

[51] ttp://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg2.php

[52] ttp://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/total_population/structure_population/sel_1/?box=1.1W&k_t=51&rn=51101&id=&botton=cens_db

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

Хаҗибәй


Ил	УкраинаУкраина
Координатлар	46°26'N, 30°47'E
Башлык	Геннадий Труханов^[d]
Беренче телгә алу	1415 ел
Элеккеге исемнәр	Хаҗибәй (1795 елга кадәр)
Мәйдан	236,9 км²
Мәркәз биеклеге	65 м
Халык саны	1 005 591 ^[1] кеше
Халык тыгызлыгы	6314 ^[2] кеше/км²
Милли состав	украиннар, руслар, болгарлар, яһүдиләр, әрмәннәр һәм башкалар^[3]
Телефон коды	48(2)
почта индекслары	65000 — 65480
Рәсми сайт	odessa.ua
Кардәш шәһәрләр	Искәндәрия^[d]^[4], Балтимор^[5], Луҗ^[6]^[7], Сплит^[8], Ереван^[9], Йокоһама^[10], Варна^[d]^[11], Хайфа^[d]^[12], Клайпеда^[13]^[14], Рош-ха-Аин^[d]^[15], Ван^[d], Ираклион^[d], Регенсбург^[16], Җенова^[17]^[18], Гданьск^[19]^[20], Марсель^[21], Минск^[22], Валенсия, Хуши^[d], Күстәнҗә^[23], Кишинёв^[24], Ванкувер^[25], Liverpul^[26], Вальпараисо^[27], Оулу^[28], Җиддә^[d], Брест^[29], Җенова^[d], Ларнака^[d]^[30]^[31], Никосия^[d]^[32]^[33], Сегед^[34]^[35]^[36], Вена^[37], Варшау^[38], Тбилиси^[39], Таллинн^[40], Чиңдау^[41], Пирей^[d]^[42], Нинбо^[d]^[43], Марракеш^[d]^[44], Кәлкүттә^[45] һәм Истанбул^[46]
Бүләкләр
Аудио, фото һәм видео Викиҗыентыкта