Одесса
Әдис яки тарихи татар исеме Хаҗибәй (укр. Одеса) — Украинада урнашкан шәhәр. Әдис өлкәсенең үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.
 | |
 | |
| Халык саны | 1 010 783 (2017)  |
|---|---|
| Нигезләнгән | 2 сентябрь 1794 |
| Хөкүмәт башлыгы | Геннадий Труханов |
| Сәгать поясы | UTC+03:00, UTC+02:00 |
| Кардәш шәһәрләр | Искәндәрия[d], Балтимор, Луҗ[1], Сплит, Расту, Ирәван, Йокоһама, Варна[d], Хайфа[d], Клайпеда, Рош-ха-Аин[d][2], Ван[d], Ираклион[d], Регенсбург, Җенова, Грозный, Гданьск, Марсель, Минск, Валенсия, Хуши[d], Күстәнҗә, Кишенәү, Санкт-Петербург, Ванкувер, Liverpul, Вальпараисо, Оулу, Таганрог, Җиддә[d], Брест, Җенова[d], Ларнака[d][3], Nicosia Municipality[d][4] һәм Сегед[5][6] |
| География | |
| АТБ | Әдис өлкәсе |
| Ил | Украина |
| Мәйдан | 236.9 квадрат километр |
| ДДӨБ | 40 ±1 метр |
| Сулык | Кара диңгез, Одесский залив |
| Координатлар | 46.5°N 30.7°E |
| Почта индексы | 65000–65480 |
| Телефон коды | 048 |
| Сәясәт | |
| Канун чыгару органы | Одесский городской совет |
| Хөкүмәт башлыгы | Геннадий Труханов |
Әдис турында беренче мәгълүматлар 1415 елга сылтый. Бу вакытта аның урынында Хаҗибәй дигән татар авылы була.
ГеографияҮзгәртү
Әдис Кара диңгезнең Әдис култыгы ярында, Киевтан 446 километр көньяк-көнбатышрак урнашкан.
ТарихҮзгәртү
XIV гасырда Алтын Урдада Туктамыш ханы идарә иткән чорында Хаҗибәй таш кирмәне төзелгән. Татарлар Хаҗибәй кирмәнен Алтын Урданың әһәмиятле көнбатыш порты һәм сәүдә ноктасы буларак кулланганннар.
Низаглашу чорында Хаҗибәйдә качкан татар морзалары сыенганнар, соңрак ул Нугай урдасы бер үзәгенә әверелгән.
Татарча караш буенча Хаҗибәйне татарлар нигезләгән булып чыга һәм атамасы да Алтын Урда бәе (бәге) Хаҗига барып тоташа.
Витовт идарә иткән чорда Хаҗибәй кирмәне Бөек Литва кенәзлегенә күчә. Соңрак XV гасырда Госман империясе эченә керә.
1778 елда урыслар Кырым ханлыгын басып алып, күп кенә Госман империясенә бәйле татар җирләрен яулыйлар, шул исәптән Хәҗибәй кирмәне. Урыслар, аны басып алып, аны үзләрнең көньяктагы таяныч пунктына әйләндергәннәр. 1794 елдан шәһәр, 1795 елда рәсми рәвештә Әдис исемен алган. 1941 елда Әдисне алманнар тарфыннан басып алынган. 1944 елның 10 апрельдә азат ителгән. 1965 елда Әдискә каһарман-шәһәр исеме бирелгән.
КлиматҮзгәртү
| Әдис климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
| Абсолют максимум, °C | 15,1 | 18,6 | 24,1 | 29,4 | 33,3 | 35,6 | 39,3 | 38,0 | 32,4 | 30,5 | 26,0 | 16,3 | 39,3 |
| Уртача максимум, °C | 2,2 | 2,7 | 6,6 | 13,0 | 19,5 | 24,0 | 27,0 | 26,5 | 21,0 | 15,0 | 8,4 | 3,7 | 14,1 |
| Уртача температура, °C | −0,5 | −0,2 | 3,5 | 9,4 | 15,6 | 20,0 | 22,6 | 22,3 | 17,2 | 11,6 | 5,7 | 1,1 | 10,7 |
| Уртача минимум, °C | −2,8 | −2,6 | 1,0 | 6,6 | 12,1 | 16,3 | 18,5 | 18,2 | 13,5 | 8,6 | 3,2 | −1,2 | 7,6 |
| Абсолют минимум, °C | −26,2 | −28 | −16 | −5,9 | 0,3 | 5,2 | 7,5 | 7,9 | −0,8 | −13,3 | −14,6 | −19,6 | −28 |
| Явым-төшем нормасы, мм | 34 | 37 | 32 | 27 | 36 | 49 | 45 | 38 | 43 | 34 | 41 | 35 | 451 |
| Чыганак: Погода и климат | |||||||||||||
ХалыкҮзгәртү
| 1897[10] | 1959[11] | 1970[12] | 1979[13] | 1989[14] | 2001[15] |
|---|---|---|---|---|---|
| 403 815 | 667 182 | 891 546 | 1 046 133 | 1 115 371 | 1 029 049 |
Милли состав (2001): украиннар — 61,6 %, урыслар — 29,0 %, болгарлар — 1,3 %, яһүдләр — 1,2 %.
Эчке бүленешҮзгәртү
- Киев районы
- Малиновский районы
- Диңгез буе районы
- Суворов районы
Шәһәрдә туганнарҮзгәртү
- Анна Ахматова — рус шагыйрәсе.
- Родион Малиновский — совет хәрби эшлеклесе.
- Леонид Утёсов (чын исеме — Лазар Вайсбейн) — совет артисты.
- Георгий Ковтун — хореограф.
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-pobratimi/lodz-polsha/
- ↑ http://www.rosh-haayin.muni.il/html5/web/2249/פרוטוקול%20ישיבת%20מליאת%20המועצה%20מן%20המניין%20מס%60%2032-12%2002.08.10.pdf
- ↑ Twinnings of Larnaka
- ↑ Διδυμοποιήσεις με Δήμους
- ↑ https://www.szegedvaros.hu/aranyoldalak/odessza-ukrajna/
- ↑ http://szegedtourism.hu/hu/odessza-ukrajna/
- ↑ Әдис өлкәсенең төп идарә итү органнары хисап буенча мәгълүматлары 1 сентябрь 2010 ел»
- ↑ Әдистә Украина буенча иң зур халык тыгызлыгы
- ↑ 2001 елгы халык саны алу буенча
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1665
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr59_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr70_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr79_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng89_reg2.php
- ↑ http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/total_population/structure_population/sel_1/?box=1.1W&k_t=51&rn=51101&id=&botton=cens_db