Одесса

Әдис яки тарихи татар исеме Хаҗибәй (укр. Одеса) — Украинада урнашкан шәhәр. Әдис өлкәсенең үзәге. Украинаның икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе.

Одесса
Одеса һәм Одесса
Флаг Одессы[d]
Нигезләнү датасы	2 сентябрь 1794
Рәсми исем	Одеса һәм Одесса
Дөнья кисәге	Аурупа
Дәүләт	Украина
Нәрсәнең башкаласы	Әдис өязе[d], Әдис губернасы[d], Әдис өлкәсе һәм Әдис бүлгесе[d]
Административ-территориаль берәмлек	Әдис өлкәсе, Әдис бүлгесе[d], Әдис өязе[d] һәм Украин Сәвит Сатсиялислар Җөмһүрияте
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Кара диңгез һәм Одесский залив[d]
Хөкүмәт башлыгы	Геннадий Труханов[d]
Канунбирү органы	Одесский городской совет[d]
Халык саны	1 010 783 кеше кеше (2017)
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	40 ± 1 метр
Сәгать поясы	UTC+03:00 һәм UTC+02:00
Кардәш шәһәр	Искәндәрия[d], Балтимор, Луҗ, Сплит, Расту, Ирәван, Йокоһама, Варна[d], Хайфа[d], Клайпеда, Рош-ха-Аин[d], Ван[d], Ираклион[d], Регенсбург, Җенова, Грозный, Гданьск, Марсель, Минск, Валенсия, Хуши[d], Күстәнҗә, Кишенәү, Санкт-Петербург, Ванкувер, Liverpul, Вальпараисо, Оулу, Таганрог, Җиддә[d], Брест, Җенова, Ларнака[d], Nicosia Municipality[d], Сегед, Виянә, Варшау, Тбилиси, Таллин, Чиңдау, Пирей[d], Нинбо[d], Марракеш[d], Кәлкүттә һәм Истанбул
Чиктәш дәүләтләр	Чорноморск, Беляевский район[d], Овидиопольский район[d] һәм Лиманский район[d]
Алыштырган	Хаҗибәй
Бүләкләр	Герой шәһәр
Мәйдан	236,9 км²
Почта индексы	65000–65480
Рәсми веб-сайт	omr.gov.ua
Беренче язма телгә алу	1415
Җирле телефон коды	048
Нумир тамгасы куды	BH һәм НН / 16
Монда җирләргәннәр төркеме	[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	[d]
Odessa Викиҗыентыкта

Әдис турында беренче мәгълүматлар 1415 елга сылтый. Бу вакытта аның урынында Хаҗибәй дигән татар авылы була.

География

Әдис Кара диңгезнең Әдис култыгы ярында, Киевтан 446 километр көньяк-көнбатышрак урнашкан.

Тарих

XIV гасырда Алтын Урдада Туктамыш ханы идарә иткән чорында Хаҗибәй таш кирмәне төзелгән. Татарлар Хаҗибәй кирмәнен Алтын Урданың әһәмиятле көнбатыш порты һәм сәүдә ноктасы буларак кулланганннар.

Низаглашу чорында Хаҗибәйдә качкан татар морзалары сыенганнар, соңрак ул Нугай урдасы бер үзәгенә әверелгән.

Татарча караш буенча Хаҗибәйне татарлар нигезләгән булып чыга һәм атамасы да Алтын Урда бәе (бәге) Хаҗига барып тоташа.

Витовт идарә иткән чорда Хаҗибәй кирмәне Бөек Литва кенәзлегенә күчә. Соңрак XV гасырда Госман империясе эченә керә. 

1778 елда урыслар Кырым ханлыгын басып алып, күп кенә Госман империясенә бәйле татар җирләрен яулыйлар, шул исәптән Хәҗибәй кирмәне. Урыслар, аны басып алып, аны үзләрнең көньяктагы таяныч пунктына әйләндергәннәр. 1794 елдан шәһәр, 1795 елда рәсми рәвештә Әдис исемен алган. 1941 елда Әдисне алманнар тарфыннан басып алынган. 1944 елның 10 апрельдә азат ителгән. 1965 елда Әдискә каһарман-шәһәр исеме бирелгән.

Климат

Әдис климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	15,1	18,6	24,1	29,4	33,3	35,6	39,3	38,0	32,4	30,5	26,0	16,3	39,3
Уртача максимум, °C	2,2	2,7	6,6	13,0	19,5	24,0	27,0	26,5	21,0	15,0	8,4	3,7	14,1
Уртача температура, °C	−0,5	−0,2	3,5	9,4	15,6	20,0	22,6	22,3	17,2	11,6	5,7	1,1	10,7
Уртача минимум, °C	−2,8	−2,6	1,0	6,6	12,1	16,3	18,5	18,2	13,5	8,6	3,2	−1,2	7,6
Абсолют минимум, °C	−26,2	−28	−16	−5,9	0,3	5,2	7,5	7,9	−0,8	−13,3	−14,6	−19,6	−28
Явым-төшем нормасы, мм	34	37	32	27	36	49	45	38	43	34	41	35	451
Чыганак: Погода и климат

Халык

1897	1959	1970	1979	1989	2001
403 815	667 182	891 546	1 046 133	1 115 371	1 029 049

Милли состав (2001): украиннар — 61,6 %, урыслар — 29,0 %, болгарлар — 1,3 %, яһүдләр — 1,2 %.

Эчке бүленеш

1. Киев районы
2. Малиновский районы
3. Диңгез буе районы
4. Суворов районы

Шәһәрдә туганнар

• Анна Ахматова — рус шагыйрәсе.
• Родион Малиновский — совет хәрби эшлеклесе.
• Леонид Утёсов (чын исеме — Лазар Вайсбейн) — совет артисты.
• Георгий Ковтун — хореограф.