Чиләбе
Чиләбе (баш. Силәбе, рус. Челябинск, каз. Челябі) — Россиядә эре шәһәр, Чиләбе өлкәсенең үзәге. Мияс елгасы буена урнашкан. Шәһәргә 1736 елда татар морзасы Котлымөхәммәт Тәфкилев нигез сала.
Чиләбе | |
|---|---|
 .svg) | |
 | |
| Ил | Россия |
| Өлкә | Чиләбе өлкәсе |
| Шәһәр округы | Чиләбе |
| Координатлар | 55°9'N, 61°24'E |
| Эчке бүленеш | 7 район |
| Нигезләнгән | 1736 |
| Мәйдан | 530 км² |
| Халык саны | 1 130 273 кеше |
| Сәгать кушагы | UTC+6 |
| Телефон коды | +7 351 |
| почта индекслары | 454000—454999 |
| Рәсми сайт | cheladmin.ru |
| Кардәш шәһәрләр | Коламбия (Көньяк Каролина)[1], Омск[2][3], Ноттингемшир[d][4], Казан[5], Рамла[d][6], Уфа[7], Өремче[8] һәм Чанчунь[d] |
| Кардәш шәһәрләр | Коламбия (Көньяк Каролина)[1], Омск[2][3], Ноттингемшир[d][4], Казан[5], Рамла[d][6], Уфа[7], Өремче[8] һәм Чанчунь[d] |
| Бүләкләр |  |
Халык исәбе 1 130 273 меӊ кеше (2010).[9]
ГеографияҮзгәртү
Географик урнашуҮзгәртү
Шәһәр Көньяк Уралның көнбатыш битләвендә, Мияс елгасы өстендә, Мәскүдән 1919 километр көнбатыштарак урнаша.
| Чиләбедән эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ижау ~ 852 км Пермь ~ 581 км |
Түбән Тагил ~ 365 км Екатеринбург ~ 225 км |
Тубыл ~ 637 км Төмән ~ 391 км |
|||||||
| Уфа ~ 417 км Самар ~ 880 км |
 |
Курган ~ 269 км Омск ~ 812 км |
|||||||
| Эстәрлетамак ~ 542 км Ырынбур ~ 753 км |
Магнитогорски ~301 км Орски ~ 598 км |
 Казакъстан Костанай ~ 315 км Казакъстан Көкшетау ~ 709 км |
|||||||
Сәгать поясыҮзгәртү
Чиләбе халыкара стандарт буенча Yekaterinburg Time Zone (YEKT) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +6:00 гә тигез.
КлиматҮзгәртү
| Чиләбе климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
| Абсолют максимум, °C | 4,1 | 8,0 | 15,3 | 30,5 | 35,7 | 37,3 | 41,0 | 36,0 | 32,5 | 25,5 | 16,1 | 6,5 | 41,0 |
| Уртача максимум, °C | −10,8 | −8,1 | −0,6 | 10,2 | 18,4 | 22,8 | 24,5 | 21,5 | 17,5 | 8,5 | −1,9 | −8,2 | 7,5 |
| Уртача температура, °C | −14,1 | −12,5 | −4,8 | 4,7 | 12,1 | 18,3 | 19,3 | 17,1 | 10,9 | 4,1 | −5,2 | −11,1 | 3,2 |
| Уртача минимум, °C | −20,5 | −19,3 | −12,2 | −0,8 | 6,2 | 11,5 | 14,2 | 11,4 | 6,4 | −1 | −9,3 | −16,9 | −2,5 |
| Абсолют минимум, °C | −48,1 | −45 | −36 | −26,3 | −11,1 | −2,9 | 3,3 | 0,2 | −10,1 | −24 | −36,4 | −42,6 | −48,1 |
| Явым-төшем нормасы, мм | 19 | 16 | 18 | 27 | 47 | 58 | 87 | 43 | 41 | 30 | 26 | 21 | 429 |
ХалыкҮзгәртү
| 1811[11] | 1840[12] | 1856[11] | 1897[13] | 1913[11] | 1926[11] | 1931[11] | 1939[11] | 1959[14] | 1970[15] | 1979[16] | 1989[17] | 2002[18] | 2010[9] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ~2 700 | 3 568 | ~7 700 | 19 998 | ~65 100 | ~57 700 | ~116 900 | ~273 100 | 689 049 | 875 210 | 1 029 522 | 1 141 777 | 1 077 174 | 1 130 273 |
Милли составҮзгәртү
| Милләт | 2002[19] | 2010[20] |
|---|---|---|
| руслар | 85,1% | 86,6% |
| татарлар | 5,2% | 5,0% |
| башкортлар | 2,8% | 3,1% |
| украиннар | 2,1% | 1,4% |
ТарихҮзгәртү
_(1782).png)
Чиләбе крепосте 1736 елда татар морзасы Котлымөхәммәт Тәфкилев тарафыннан башкорт тарханы Таймас Шәһимов җирләрендә нигезләнә.
1744 елдан — Ырынбур губернасы Исәт провинциясе үзәге. 1775 елда Чиләбене Емельян Пугачёв гаскәрләре тарафыннан яулап алына; алар крепостьтә 2 ай эчендә торып калганнар.
1781 елдан — Пермь калгайлыгы Чиләбе өязе үзәге; шул ук елда Уфа калгайлыгы составына күчерелә. 1787 елда шәһәр статусын ала. 1796 елдан — Ырынбур губернасы составында.
1856 елда Чиләбедә 3 чиркәү, 629 йорт һәм 229 лавка (кибет) булган
1892 елда шәһәрне Мәскәү белән тоташтыручы Ызлатавыс—Чиләбе тимер юлы төзелә; шул ук елда шәһәр аша Транссебер магистрале төзелә.
1917 елның ноябрьдә шәһәрдә совет хакимияте игълан ителә. 1918 елның 25 маенда шәһәр чехословак корпусы тарафыннан алына. 1919 елның июль—августтагы Чиләбе операциясе нәтиҗәсендә шәһәр кызылларга кире кайтарыла.
1919—1924 елларда Чиләбе губернасы үзәге, 1924—1934 елларда Урал өлкәсенең Чиләбе округы үзәге булып торган. 1934 елдан — Чиләбе өлкәсе үзәге.
1927 елда Россияне электрлаштыру турындагы (ГОЭЛРО) дәүләт планы буенча Чиләбе ГРЭСы төзелә башлый (1930 елда беренче токны бирә). 1930-елларда Чиләбе эре төзелешләр үзәге була: ферросплавлар, трактор, цинк, абразив, электрод заводлары, һ. б. Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә якынча 60 сәнәгый предприятие эвакуациләнә.
1976 елда Чиләбе дәүләт университеты ачыла. 1980 елда Чиләбе Константин Черненко тарафыннан Ленин ордены белән бүләкләнә.
2013 елның 15 февралендә шәһәр өстеннән 270 километр югарылыкта метеорит очып узды.[22][23][24][25] Метеорит Чибәркүл шәһәре тирәсендә төшкән.[26]
Эчке бүленешҮзгәртү
- Калинин районы
- Курчатов районы
- Ленин районы
- Металлургия районы
- Трактор заводы районы
- Үзәк районы
- Совет районы
СимволикаҮзгәртү
.jpg)
|
|
.png)
|
| |||
| Чиләбе гербы (1782) | Чиләбе гербы (совет пеироды) | Чиләбе гербы (1994). | Хәзерге герб |
ИкътисадҮзгәртү
Эре транспорт төене (тимер һәм автомобиль юллары, аэропорт). Эре сәнәгатле үзәк (металлургия, машина төзү, металл эшкәртү, прибор ясау, җиӊел һәм азык-төлек сәнәгате).
ТранспортҮзгәртү
Автомобиль транспортыҮзгәртү
Автомобиль юлларының гомум озынлыгы — 1055 километр.[27] Шәһәр урамнардагы хәрәкәтен 305 светофор тәртипкә сала.[28] 2008 елда шәһәрне транзит йөк транспортыннан саклап калучы Чиләбе боҗра автомобиль юлы ачылган.
Шәһәр аша М5 «Урал» (Мәскәү — Рязань — Пенза — Самар — Уфа — Чиләбе), М51 (Чиләбе — Курган — Петропавел (Казакъстан) — Омск — Новосибирск), А310 (Чиләбе — Казакъстан белән чиге) автоюллар баралар.
Тимер юл транспортыҮзгәртү
Чиләбе — Транссебер магистралендә төен станциясе. Чиләбе аша 4 юнәлешләр буенча баручы пуезлар үтәләр: төньяк һәм төньяк-көнбатышка (Екатеринбург, Түбән Тагил, Түбән Варта, Төмән, Яңа Уренгой, Киров, Петербург калаларга), көнчыгышка (Новосибирск, Новокузнецк, Красноярск, Иркутск, Тында, Чита, Тум, Владивосток калаларга), көньякка (Нурсолтан, Караганда, Ташкәнт, Ырынбур калаларына) һәм көнбатышка (Уфа, Ижау, Мәскәү, Самар, Пенза, Сембер, Брест, Симферополь, Адлер, Кисловодск, Анапа, Әстерхан, Бакы, Воронеж калаларына).
Шәһәртирә элемтәсе 5 юнәлештә хезмәт күрсәтә: төньяк-көнбатыш (Аргаяш, Югары Уфалей), төньяк (Каменск-Уральский), көнчыгыш (Каясан, Щучье, Шумиха, Курган), көньяк (Яманъелга, Южноуральск, Троицк, Карталы), западное (Кисегач, Мияс, Ызлатавыс, Кропачёво).
Тимер юл буенча ташуның төп үзәге — Челябинск-Главный станциясе; шуның өстенә, шәһәрдә тагын якынча 20 станциясе урнаша.
Чиләбе шәһәрендә Көньяк Урал тимер юлының идарәсе урнаша. Көньяк Урал тимер юлы Россиянең 8 субъекты һәм Казакъстан территориясе аша бара.
Һава транспортыҮзгәртү
Каланың кырый төньяк-көнбатышында Чиләбе халыкара аэропорты (2008 елга кадәр «Баландино» исемен йөрткән) урнаша.
|
|
|
|||
| Вокзал | Аэропорт | Чиләбе боҗра автомобиль юлы |
Иҗтмагый транспортҮзгәртү
Автобус хәрәкәт Чиләбедә 1925 елда ачыла, хәзерге вакытта ул 55 маршрутыннан тора.[29]. 1932 елда трамвай хәрәкәте ачыла, хәзерге вакытта ул 15 маршрутыннан тора.[30] 1932 елда троллейбус хәрәкәте ачыла, хәзерге вакытта ул 16 маршрутыннан тора.[31]
1992 елдан метрополитен төзелеше башланган.[32] Метро якынча 2016—2017 елда ачылачак.
МәдәниятҮзгәртү
ДинҮзгәртү
.jpg)
Мәчетләр:
- 129 № Ак җамигъ мәчете (Елькин ур., 16)
- 90 № җамигъ мәчете (Брянск ур., 17)
- 901 № Исмәгыйлә мәчете (Җиңү (Победа) пр., 398а)
- 812 № Металлургия районы мәчете (Байкал ур., 29а)
Югары уку йортларыҮзгәртү
|
|
СпортҮзгәртү
ҺәйкәлләрҮзгәртү
Танылган шәхесләрҮзгәртү
- Данис Зарипов
- Мәхмүт Гәрәев — совет гаскәр башлыгы, отставкадагы армия генералы.
- Александр Славутский — театр режиссёры, Россия (1997) һәм Татарстанның (2011) халык артисты, Тукай премиясе лауреаты (2000).
- Александр Патраков — театр рәссамы, Тукай премиясе лауреаты (2000).
- Ибраһим Газизуллин (1919-1944), Советлар Берлеге Каһарманы (1944), хәрби очучы.
- Сәлих Япиев (1914-1993), ТАССР Эчке эшләр министры (1954-1978).
- Гөлфия Хәнәфиева, чүкеч ыргытучы.
- Морат Гозәеров, УДАТУ ректоры.
- Рафаил Ишмәтов, хоккейчы, тренер.
- Эдуард Мөлеков, инженер.
- Марсил Йосыпов, РФ дәүләт думасы депутаты.
- Олег Әсәдуллин, режиссер.
- Әлфия Хәмбәлиева, опера җырчысы.
- Марат Изгетдинов, хуҗалык эшлеклесе.
- Анастасия Гобәдова, җүдочы.
- Әнвәр Гатиятуллин, хоккейчы һәм тренер.
- Марат Зиннуров, хоккейчы.
- Инна Лимонова, рус шагыйрәсе.
Шулай ук карагызҮзгәртү
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ 1,0 1,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/kolambiya-ssha-shtat-yuzhnaya-karolina
- ↑ 2,0 2,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/omsk-rossiya
- ↑ 3,0 3,1 http://admomsk.ru/web/en/city/international/russian#chelyabinsk
- ↑ 4,0 4,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/grafstvo-nottingemshir-angliya
- ↑ 5,0 5,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/kazan-respublika-tatarstan
- ↑ 6,0 6,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/ramla-izrail
- ↑ 7,0 7,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/ufa-bashkortostan
- ↑ 8,0 8,1 https://www.cheladmin.ru/ru/gorod-chelyabinsk/goroda-pobratimy/urumchi-kitay
- ↑ 9,0 9,1 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-01-23
- ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 http://www.mojgorod.ru/cheljab_obl/cheljabinsk/index.html
- ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=311
- ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-01-23
- ↑ 2010 ел сан алу базасы, archived from the original on 2018-03-27, retrieved 2014-02-14
- ↑ Городская символика | Администрация г. Челябинска. cheladmin.ru. әлеге чыганактан 2016-11-30 архивланды. 2017-01-10 тикшерелгән.
- ↑ http://news.vse42.ru/feed/show/id/743299
- ↑ http://chelyabinsk.ru/text/news/621775.html#comments/c621775/page/2
- ↑ Чибәркүлләр: "Метеорит калдыклары төшү бездә җир тетрәү кебек булды"
- ↑ Чиләбедә төшкән метеоритның ВИДЕОлары
- ↑ http://maps.yandex.ru/?um=XQvrYjTxm28ZxvbLSMYkAwZcy18rFVTt&l=map%2Cmap
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-05-21, retrieved 2013-02-20
- ↑ http://chelyabinsk.ru/text/news/501152.html
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-05-21, retrieved 2013-02-20
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-05-21, retrieved 2013-02-20
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2012-04-25, retrieved 2013-02-20
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-05-24, retrieved 2013-02-20