Кәнифә юлы

Кәнифә юлы — борын Башкортостанды Урта Азия илләре белән элемтәче борынгы сәүдә юлы. Аның икенче атамасы Кәрван юлы булган.

Исәт провинциясе гербы нигезендә төзелгән Чиләбе гербы. Дөя сәүдә статусын күрсәтә. Чиләбенең сәүдә тарихы Кәнифә юлында.

Ул Җаек елгасы аша үтеп, Казакъстан аша Урта Азиягә барып чыга. Ырынбур башкортлары юлның ул өлешен "Мисыр юлы" дип атаган.

Гөберле елгасы кичүен «Мисыр кичүе» дип йөрткәннәр.

Тарих

Кәнифә кәрван сәүдә юлы Урта Азиядан хәзерге Орск шәһәренә җитеп, Җаек елгасы аша үтеп ары Сакмар елгасының сул яры һәм Көньяк Урал сыртлары буйлап хәзерге Башкортстанның Хәйбулла, Җылаер, Баймак, Әбҗәлил һәм Учалы районнары территориясе буйлап үтеп хәзерге Чиләбе өлкәсе территориясенә барып җитә. Чиләбенең сәүдә тарихы Кәнифә юлында.Исәт провинциясе гербы нигезендә төзелгән Чиләбе гербы. Дөя сәүдә статусын күрсәтә.

Хәзерге вакытта юлның бераз өлеше сакланган. Ул Җылаер районының Юлдыбай авылыннан башланып, шул ук районның Югары Сәлим, Байгуҗа авылы эченнән Хәйбулла районына Михайловка авылы тирәсеннән килеп керә. Ивановка, Алинган авыллары яныннан үтеп Ырынбур өлкәсенең Сохари, Сембер авыллары яныннан Орск шәһәрена таба юл ала.

Юл Таналык һәм Сакмар елгалары уртасындагы сырт буйлап иң биек җирләрдән үтә. Канифә юлы буйлап барсаң, тирә-юнь бик ерак-алыстарга кадәр, 100-әр километрларга күренә.

Мәсәлән, Ивановка чакта Кәнифә юлына бассаң, кышкы кичләрдә Акъяр, Алинган, Федоровка, Әбүбәкер, Яковлевка, яланда яткан башка авылларның утларын күрергә була.

Көндез Хәйбулланың икенче чигендә яткан Турат, Сәгыйт таулары, бөтен тирә-юнь уч төбендәгедәй.

Бу җирләр Иван IV тарафыннан мифик Кичерү грамотасы белән ныгытылган булган. Шулай итеп, Таналык һәм Сакмар елгаларының аскы өлешендәге Кәнифә юлы Үсәргән ыруы токымнары җирләре эчендә уртак юл булган дип фаразлана.

18-нче гасырда башкортлар яшәгән җирләрне дүрт юлга бүлеп йөрткәннәр: Казан юлы, Уса юлы, Себер юлы, Нугай юлы. Россиянең дүрт тарафына хәзерге Башкортстан территориясеннән дүрт зур юл үткән.

Бу юл буйлап бик күп яулар үткән. 1739 нчы елларда Карасакал чирүе бу җирләрдә барган. Бу яудан соң бу якларда Исәт ям тракты тәртипле, станнары билгеләнгән.

Ивановка һәм Михайловка авыллары арасында Кәнифә юлынан юл аерылып, Караян (бу авыл хәзер юк) авылы янында Сакмарны аша чыгып, Җаек сыртларының ул ягына тартыла.

Алдакчы батырны бу юлдан Казан төрмәсенә алып киткәннәр. Караян янында Алдакчы батыр мәмерҗәсе дә бар.

Авылдаш-азатлык сугышларында Пугачевка Нугай юлы Үсәргән улусыннан старшина Сабыр Котлыбәк (1200 сугышчы белән), Бикбау Сөеш, Куат Асаинов, йөз башы Юлдыбай, Төркмән Янситов һәм башка бик күпләр кушылган.

Халыкның ачуы шул кадәр көчле булган. Якындагы Җылаер, Урлаем, Таналык, Гөберле, Верхнеяицк, Кызыл кәлгәләре, Преображенск, Бирү заводлары драгуннар һәм салдатлары баш күтәрүчеләргә зур каршылык күрсәтә алмаган.

1755 елларда Батырша чирүе да Талкас күле тирәсендә башланып, Үсәргән. Түңгәвер, Бошман-Кыпчак җирләре буйлап, Нугай юлыннан үткән .

XVIII—XIX гасырларда алдау юлы белән рус колонизаторлары башкорт җирләрен күпләп тартып ала башлаганнар. Шул чакта якын-тирәдә күп рус авыллары барлыкка килгән: Сембер, Сохари, Петровка, Федосеевка, Казансу, Поповка, Писаревка, Перевода-Лапшин, Самар, Михайловка, Федоровка, Яковлевка, Анновка, Васильевка, Сидоровка һ. б.

Башкортстан Рус дәүләтенә кушылгач, башкортларны 20 яшьтән 45-50 яшькә кадәр озак вакытларга көньяк-көнчыгыш чикне саклау хезмәтенә җәлеп иткәннәр. Троицкидан Орск кәлгәсенә тиклемге 1239 чакрым хәрби сызыклы саклаганнар.

Орск, Ырынбур кәлгәләрен төзүдә дә төп көч башкортларга төшкән, урманнан агач ташыганнар, елга буйлап агызганнар. Бу юл буйлап чик сагы хезмәтенә йөргәннәр. Шулай итеп, Көньяк Уралда халыкта Кәнифә дип исемләнгән юл төп юл булган, дигән нәтиҗә ясарга мөмкин.

Башкортстан Россия составына кергәч, Россия күп кенә калалар төзи башлый: Уфа, Орск, Ырынбур, Верхнеуральск (Верхнеяицк), Җылаер һәм башкалар. Җаек таулары буйлап заводлар төзелә: Преображенск, Кананикольск, Белорет, Чаткы, Катау, Әүҗән, Тирлән, Миасс, Златоуст һәм башкалар.

Бу кирмән-шәһәрләр, заводлар арасында җәен-кышын йөрү өчен, Җаек елгасының көнчыгыш эченнән Себер магистрале тимер юлын салынганга кадәр, Кәнифә (Көрән буга) юлы төп юл булып хезмәт иткәндер.

Бер вакытта ул ям тракты вазифасын да сайланды. Бу тракт Верхнеуральск кәлгәсенә Сакмар һәм Таналык елгалары уртасындагы сырт буйлап килә, ары урталай аерыла.

Берсе Орск каласына, артлы Сакмар һәм Җаек елгалары уртасына Ырынбурга кадәр бара. Хәзерге вакытта икенче тармак әһәмиятен югалткан, чөнки Ырынбурга һәрьяклы трассалар төзелгән.

Менә шул була инде данлыклы Кәнифә юлы. Юлны бутамас өчен (чөнки гади юллар да бик күп), Канифә юлы буенча балар ясаулары бар. Борын күперләр аз чакта зур су кисмәс өчен уңайлы да булган инде.

Рус дәүләтенә кушылгач, трассалар салмас борын дәүләт эшләрен башкару өчен дә зур табыш китергән бу юл. Ырынбур губернасының Чиләбе, Троицк, Верхнеурал, Орск, Ырынбур кәлгәләрен тоташтырып, ям тракты хезмәтен дә үтәгән.

Россиянең чик сызыгында яткан ныгытмаларга хезмәткә йөрү юлы да булгандыр ул юл. 1886 елгы Ырынбур губерниясе Орск өязенең иске ям тракты станнары исемлегендә Кәнифә юлы буйлап яткан авыллар исемлеге гашыйк (167-нче бит).