Учалы районы
Учалы районы Башкортстанның көнчыгыш өлешендә урнашкан. Чиләбе өлкәсе белән чиктәш. Район үзәге Учалыдан Уфага кадәр 328 км, Белоретка – 103 км; Чиләбегә карый торган Верхнеуральск белән 61 км ара, Магнит каласына – 112 км, Миәскә – 107 км.
 Байрак
.png) Герб
| |
| Башкала | Учалы |
|---|---|
| Халык исәбе | 70 371 (1 гыйнвар 2019, халык санын бәяләү, даими яшәүче халык)  |
| Нигезләнгән | 20 август 1930 |
| География | |
| АТБ | Башкортстан |
| Мәйдан | 4,549 км² |
| Координатлар | 54.3°N 59.4°E, 54.25°N 59.25°E |
 | |
Район җирләренең яртысын урман каплый. Табигый байлыклар буенча Учалы районына республикада тиңдәшләр юк. Районда бакыр-кәлчәдән рудасы, алтын (руда һәм сибелгән килеш), хромит, тальк, тышлау, төзелеш һәм эшләнмәләр ташы, серпентенит, известняк һ.б. бар. Учалы граниты Санкт-Петербургның Эрмитаж сарайларын бизи.
Учалы су чыганакларына бай. Агыйдел, Җаек, Юрүзән, Зирекле, Кызылъяр, Кыйдыш елгалары. Районда 29 күл бар. Иң зурлары – Өрген, Калкан, Карагай, Әвеш, Учалы, Карагай, Җилембәт күлләре. Илтабан, Рысай, Ахун, Первомайск, Ураз сусаклагычлары.
Учалы районы 1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килгән.
Демографик хәлҮзгәртү
Иң зур авыллар: Учалы авылы, Ахун, Уральск, Миндәк.
Учалы районы халкының иң зур өлешен башкортлар тәшкил итә (табл. кара). Чиста татар авылы бер генә. Имангул (Урал белән), Илтабан, Кунакбай, Юлдаш, Илче, Рысай, Мансур, Калкан, Мулдаш (Өрген), Учалы шикелле торак нокталары типтәр яки типтәр-татар авыллары булып саналалар (1926 сан алу нәтиҗәсендә). Район төзелгәнче алар аерым Типтәр-Учалы волостенә буйсынганнар. 1959 елдан башлап аларның барысында башкортлар яши итеп языла. Имангол белән Урал әле 1959 елда татарлар буларак язылганнар. Укыту 1990 елларга кадәр татар телендә алып барылган.
Район халкының милли составы (Учалы шәһәрен исәпләмәгәндә)
| Милләт | Җанисәп 1939[3] | Җанисәп 1970 | Җанисәп 1989 | Җанисәп 2002 | Җанисәп 2010[4] |
| башкортлар | 20 455 / 41,0% | 31 150 / 72,8% | 24 122 / 75,4% | 29 842 / 83,71% | 28 083 / 79,3% |
| татарлар | 14 365 / 28,8% | 8 757 / 15,8% | 4 728 / 14,8% | 2 728 / 7,65% | 3 725 / 10,5% |
| руслар | 14 133 / 28,3% | 2 821 / 7,91% | 3 306 / 9,3% |
ДемографияҮзгәртү
| 1939[5][6] | 1959[7][6] | 1970[8][6] | 1979[9][6] | 1989[10][6] | 2002[11][6] | 2010[12] | 2017[13] | 1 гый 2018[14] | 1 гый 2019[15] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 52 416 | ↗55 314 | ↘42 654 | ↘36 962 | ↘32 000 | ↗35 649 | ↘35 480 | ↗71 291 | ↘70 968 | ↘70 371 |
ИкътисадҮзгәртү
Учалы тау-баектыру комбинаты райондагы бакыр-кәлчәдән ятмаларын үзләштерә. Комбинат урындагы икътисадны алга этәрүче төп көч. Эшчелєр коллективы шәһәрнең, шулай ук районның социаль иминлеген тәэмин итє. Миндәк руднигында алтын табыла.
Районның икътисадының 2010 ел өчен нәтиҗәләре: Казылмаларны өскә чыгару хуҗаларга һәм дәүләт казнасына 14 247,3 млн. сум китергән, эшкәртү тармагы – янә 4 027,8 млн сум. Район бюджеты 441,6 млн. сум тәшкил иткән.
Авыл хуҗалыгыҮзгәртү
Аграр тармакта 10 а.х. предприятиесе (эре хуҗалык), 80 фермер хуҗалык эшли. 2010 елда районда 1 385,5 млн. сумлык товар җитештерелгән. Корылык килү сәбәпле – бу 2009 елның шул күрсәткеченең 64% гына.
ТранспортҮзгәртү
Район җирен Миәс – Учалы – Межозерный тимер юлы кисеп чыга, Белорет – Учалы – Миәс, Учалы – Ахун – Верхнеуральск – Магнитогорск автомобиль юллары уза.
Билгеле шәхесләрҮзгәртү
Шагыйрьлар һәм язучыларҮзгәртү
- Нигъмәт Зөлкарнәй (1892-1968), татар язучысы, һәвәскәр тарихчы, мәгариф эшен оештыручы.
- Сабит Суфиянов (1904-1974)
- Газыйм Аллаяров, язучы, дәүләт эшлеклесе.
- Талха Гыйниятуллин (Анатолий Генатулин) — БР халык язучысы.
- Зифа Кадыйрова — татар язучысы.
- Рәмзилә Хисаметдинова — шагыйрә, укытучы.
- Мәүлит Ямалетдин — язучы, курайчы.
Дин әһелләреҮзгәртү
- Зәйнулла Рәсүлев — ишан, Троицк шәһәрендә мәчет имамы, билгеле "Рәсүлия" мәдрәсәсен ачучы.
- Габдрахман Рәсүлев (1889-1950) — 1936-1950 елларда Үзәк диния нәзарәте мөфтие.
- Айнур хәзрәт Биргалин (1989), БР мөфтие (2019 елдан).
Тарихи шәхесләрҮзгәртү
- Бәпәнәй Торыпбирдин — 1735-1740 елдагы башкорт күтәрелеше җитәкчесе.
- Мәхмүт чәчән - башкорт чәчәне.
Җырчылар, композиторларҮзгәртү
- Салават Низаметдинов (1957-2013) — композитор
- Габдулла Солтанов - үзешчән җырчы, курайчы
- Флюра Килдиярова - җырчы, Россиянең халык артисты.
- Нәзифә Кадыйрова - җырчы, Россиянең атказанган артисты.
- Айгөл Сагынбаева
- Илшат Яхин (1974―2022), композитор, баянчы, Уфа Милли яшьләр театры музыка бүлеге җитәкчесе, БР атказанган сәнгать эшлеклесе.
Сәнгать кешеләреҮзгәртү
- Сабит Яхшыбаев (1890-1930), татар театрының беренче рәссамы
- Алмас Әмиров - драма артисты, БР халык артисты
ХәрбиләрҮзгәртү
- Муса Мортазин — БАССР-ның Үзәк башкарма комитеты (БашЦИК) Рәисе, 1928-1937 елларда Кызыл армиянең атлар алмаштыру бүлеге башлыгы.
- Шакирҗан Мөхәммәтҗанов (Матросов Александр) — Советлар Берлеге Герое.
- Җәүдәт Сөнәгатуллин — Советлар Берлеге Герое
Галимнәр, ректорларҮзгәртү
- Урал Вилданов (1956), фәлсәфә фәннәре докторы (2000), профессор (2001). БР атказанган фән эшлеклесе (2012).
- Тимур Әлибаев (1966, Өрген), А.Н. Туполев исемендәге Казан илкүләм тикшеренү техник университеты ректоры (2023 елдан).
МәгарифҮзгәртү
2010 елда Учалы районы мәктәпләрендә 9341 бала укыган. Шуларның 6211 – башкорт балалары. 36 мәктәптә 2624 бала башкорт телендә укый (башкорт балаларының 43%), 20 мәктәптә 3587 бала башкорт телен туган теле буларак укый (янә 57%). Бердәнбер Ахун авылы урта мәктәбендә татар теле укытыла һәм укыту татар телендә алып барыла. Районда чама белән 1680 татар баласы бар. Бу барлык укучыларның 18%ы. Шулардан 22% татар баласы татар телен өйрәнә ала. Өч мәктәп лицей статусын йөртә. Алар Учалы шәһәре №12 лицее, Учалы авылы лицее, Ураз авылы лицее.
Шулай ук караҮзгәртү
ЧыганакларҮзгәртү
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ http://www.uchaly-rb.ru/administration/structure_adm/
- ↑ Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 года
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=2126
- ↑ Башкортстан Республикасының муниципаль берәмлекләре буенча аерым милләтләр(үле сылтама)
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ https://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.