Чиләбе өлкәсе
Чиләбе өлкәсе́ (рус. Челябинская область) – Россия Федерациясенең Европа өлеше субъекты. Урал федераль округына керә. ЮНЕСКО билгеләнмәсе буенча Урта Азия өлкәсенә керә.
 |
Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
|
| Россия Федерациясе субъекты | |||||
| Чиләбе өлкәсе Челябинская область | |||||
| |||||
|
| |||||
| Чиләбе | |||||
| 36-нче | |||||
|
- Барлыгы |
88 529 км²[1] | ||||
|
Халык саны |
|||||
|
- Барлыгы |
3 478 620 кеше (2010) 39,3 кеше/км² | ||||
|
Тулаем региональ продукт |
|||||
|
- Барлык, агымдагы бәядә |
645,9 млрд. сум [2] (2010) 189,5 мең сум | ||||
| Урал | |||||
| Урал | |||||
| рус теле | |||||
|
Губернатор |
Борис Дубровский | ||||
|
Беренче вице-губернатор |
Олег Грачёв | ||||
|
Законнар чыгару Җыелышы рәисе |
Владимир Мякуш | ||||
| 74 | |||||
| MSK+2 (UTC+6) | |||||
Өлкә үзәге – Чиләбе шәһәре.
География
үзгәртүЧиктәшлек
үзгәртү| Як | Россия субъекты |
|---|---|
| Төньяк | Свердловск өлкәсе |
| Көнчыгыш | Курган өлкәсе |
| Көньяк-көнчыгыш | Казакъстан |
| Көньяк | Ырымбур өлкәсе |
| Көнбатыш | Башкортстан |
Чиләбе өлкәсе Көньяк Уралда урнаша; өлкәнең иң биек ноктасы – Нургуш тавы (1406 м). Көнбатыш Себер түбәнлеге өлкәнең көнчыгыш өлешен биләп тора.
Гидрография
үзгәртүМияс, Уй, Җаек, Әй, Караидел, Өял, Гөмбәй елгалары; Чиләбе өлкәсе территориясендә 3748 күл бар.
Файдалы казылмалар
үзгәртүТимер рудасы (Магнитогорски, Бакал, Златоуст, һ.б. чыганаклары), бакыр һәм никел рудалары, көрән ташкүмер (Чиләбе бассейны), минирәл һәм төзү чималы чыганаклары.
Климат
үзгәртүКлимат – континенталь; июльнең уртача температурасы – +16…+18 °C; гыйнварның уртача температурасы – -15…-17 °C. Уртача еллык явым-төшем күләме – 300-600 мм (таулы өлешендә).
Хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы
үзгәртүТуфраклар – күбесенчә кара туфраклар, шулай ук соры урман, соры тау-урман, болын-кара туфрак туфраклар да бар.
Урманнар территориянең 25% өлешне биләп торалар. Өлкәнең төньякны усак-каен һәм урманнары, үзәкне – урманлы далалар, көньякны – төрле үләнле һәм кыяклы далалар биләп торлар.
Тарих
үзгәртүХәзерге Чиләбе өлкәсенең территориясе Россия империясе составына XVIII гасырында керәләр.
1734—1736 елларда хәрби экспедиция монда берничә крепостена нигез сала: Югары Җаек крепосте, Чибәркүл крепосте, Чиләбе крепосте, Мияс крепосте.
1737 елда Исәт провинциясе оештырыла, аның үзәге Чиләбе була; 1744 елда ул Ырынбур губернасы составына кертелә.
1919 елда Чиләбе губернасы оештырыла, 1923 елда ул Урал өлкәсе составына кертелә.
1934 елның гыйнварында Урал өлкәсенең кечерәю нәтиҗәсендә Чиләбе өлкәсе барлыкка килә. 1934 елның гыйнвар-ноябрьдә өлкә составында Аргаяш башкорт милли округы бар булган.
1943 елда Чиләбе өлкәсе составыннан Курган өлкәсе чыгарыла.
1957 елда «Маяк» химкомбинатында техноген авариясе булган. (Кыштым техноген катастрофасы)
Халык
үзгәртүМилли состав
үзгәртү| Халык | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| К. с. | % | К. с. | % | К. с. | % | К. с. | % | К. с. | % | К. с. | % | К. с. | % | |
| руслар | 2 443 646 | 87,2% | 2 372 164 | 79,7% | 2 653 190 | 80,7% | 2 782 402 | 81,1% | 2 929 507 | 81,0% | 2 965 885 | 82,3% | 2 829 899 | 81,4% |
| татарлар | 119 527² | 4,3% | 190 227¹² | 6,6% | 216 807² | 6,6% | 219 743² | 6,4% | 224 605² | 6,2% | 205 087 | 5,7% | 180 913 | 5,2% |
| башкортлар | 70 358 | 2,5% | 88 480 | 3,0% | 117 537 | 3,6% | 133 682 | 3,9% | 161 169 | 4,5% | 166 372 | 4,6% | 162 513 | 4,7% |
| украиннар | 82 846 | 3,0% | 134 335 | 4,5% | 115 390 | 3,5% | 111 910 | 3,3% | 109 615 | 3,0% | 76 994 | 2,1% | 50 081 | 1,4% |
| казакълар | 28 731 | 1,0% | 22 813 | 0,8% | 27 559 | 0,8% | 28 224 | 0,8% | 33 230 | 0,9% | 36 219 | 1,0% | 35 297 | 1,0% |
| башкалар | 56 745 | 2,0% | 168 606 | 5,7% | 96 281 | 4,7% | 154 968 | 4,5% | 159 626 | 4,4% | 152 782 | 4,2% | 217 514 | 6,3% |
| барлык | 2 801 853 | 100,0% | 2 976 625 | 100,0% | 3 288 801 | 100,0% | 3 430 929 | 100,0% | 3 617 752 | 100,0% | 3 603 339 | 100,0% | 3 476 217 | 100,0% |
Искәрмәләр:
¹ Кырым татарлары белән
² Нагайбәкләр белән
Торак пунктлар
үзгәртү
– 10 000 – 30 000 кеше
– 30 000 – 100 000 кеше
– 100 000 – 300 000 кеше
– 300 000 – 1 000 000 кеше
– 1 000 000 кешедән артык
Чиләбе өлкәсенең эре торак пунктлары
|
|
№ | Шәһәр | Халык саны | № | Шәһәр | Халык саны | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Чиләбе | 1 130 273 | 11 | Кыштым | 38 950 | |||||
| 2 | Магнитогорски | 408 401 | 12 | Коркино | 38 608 | |||||
| 3 | Златоуст | 174 985 | 13 | Южноуральск | 37 890 | |||||
| 4 | Мияс | 151 812 | 14 | Трёхгорный | 33 678 | |||||
| 5 | Копейск | 137 604 | 15 | Әшә | 31 916 | |||||
| 6 | Озёрск | 82 268 | 16 | Югары Уфалей | 30 504 | |||||
| 7 | Троицк | 78 637 | 17 | Яманъелга | 30 218 | |||||
| 8 | Снежинск | 48 896 | 18 | Карталы | 29 136 | |||||
| 9 | Чаткы | 45 184 | 19 | Бакал | 20 953 | |||||
| 10 | Чибәркүл | 43 405 | 20 | Кусә | 18 792 | |||||
| 2010 елның җанисәбе буенча | ||||||||||
.jpg){kind=link}
Административ-территориаль бүленеше
үзгәртү| Чиләбе өлкәсе районнары | Шәһәр округлары | Карта | |
|---|---|---|---|
|
1. Агаповка районы |
15. Коншак районы |
I. Югары Уфалей |
 |
Икътисад
үзгәртүМеталлургия
үзгәртүКара металлургияне Россияде иң зур металлургия комбинатлары (Магнитогорски металлургия комбинаты, Чиләбе металлургия комбинаты), передел заводлары (Златоуст), корыч торбалар һәм ферросплавлар җитештергән предприятиеләре (Чиләбе) вәкиле булалар.
Бакыр (Карабаш, Кыштым), цинк (Чиләбе), никел (Югары Уфалей) җитештерү.
Машиналар төзү
үзгәртүТракторлар (Чиләбе), йөк автомобильләре (Мияс), трамвай вагоннары (Усть-Катав), ракета-космик техниканы (Мияс) җитештерү.
Атом сәнәгате
үзгәртүЧиләбе өлкәсендә өч «атомград» (атом сәнәгате комплексына бәйләнешле булган шәһәрләр) бар: Снежинск (элекке Чиләбе-70), Озёрск (эл. Чиләбе-65) һәм Трёхгорный (эл. Златоуст-36).
Көньяк Урал АЭС-ы төзелү планлаштырыла.
Транспорт
үзгәртүЧиләбе өлкәсе аша Транссебер магистрале бара; Чиләбе шәһәрендә Көньяк Урал тимер юлның идарәсе урнаша.
Чиләбе – Транссебер магистралендә төен станциясе. Моннан пуезлар төньякка һәм төньяк-көнбатышка (Екатеринбург, Түбән Тагил, Түбән Варта, Төмән, Яңа Уренгой, Киров, Петербург), көнчыгышка (Новосибирск, Новокузнецк, Красноярск, Иркутск, Тында, Чита, Тум, Владивосток), көньякка (Нурсолтан, Караганда, Ташкәнт, Ырынбур) һәм көнбатышка (Уфа, Мәскәү, Самар, Пенза, Сембер, Брест, Акмәсҗит, Адлер, Кисловодск, Анапа, Әстерхан, Баку, Воронеж, Брест) баралар.
1994 елдан Чиләбедә халыкара аэропорт эшли.
1992 елда Чиләбе метрополитенының төзелеше башланган. 2011 елның октябрендә беренче («Комсомольская площадь») метро станциясе төзелә.[3]
Спорт
үзгәртүӨлкәдә туганнар
үзгәртү- Василий Зайцев (1915 – 1991) – совет снайперы, ССРБ Герое.
- Игорь Курчатов (1903 – 1960) – совет физигы, совет атом бомбасының «атасы».
- Борис Шапошников (1882 – 1945) – ССРБ Маршалы.
- Александр Алемасов (1902-1972) - сәясәтче, ТАССРда массакүләм репрессия үткәрүче.
Татарлар, башкортлар
үзгәртү- Шакир Абилов – татар әдәбияты белгече.
- Сәрвәр Әдһәмова – татар язучысы.
- Шәүкәт Әмиров (1947―2023), музыкант-балалайкачы, ректор, РФ халык артисты (2006), ТР атказанган сәнгать эшлеклесе (2022).
- Чыңгыз Әхмәров – рәссам, ССРБ Дәүләт премиясе иясе.
- Рафаил Бакиров (1946, Магнитогорски) - композитор.
- Владимир (Рамазан) Вафин - язучы.
- Кадыйр Даян – башкорт шагыйре.
- Данис Зарипов – хоккей буенча дөнья чемпионы.
- Рамилә Искәндәр - кино һәм театр артисты (Мәскәү).
- Гали Надрюков – татар артисты.
- Атилла Расих – татар язучысы.
- Рәис Фәтхетдинов (1938-2009) - икътисадчы-галим, профессор.
Кызыклы фактлар
үзгәртүЧиләбе өлкәсендә казак татарлар һәм керәшен татарлары яши торган Париж, Берлин, Варна, Лейпциг, Фершампенуаз, Чесма исемле авыллар урнашалар.
Моны да карагыз
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2012-10-18, retrieved 2012-10-23
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2012-06-19, retrieved 2012-06-19
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2014-05-06, retrieved 2012-10-24