Wikipedia

Орски

Орски (Урски,[40] Яман-кала, баш. Яман-ҡала, каз. Жаманқала, 1735–1741 елларда Ырынбур) — Ырынбур өлкәсенең халык саны буенча һәм икътисади яктан икенче шәһәре. Орск кала округын төзи. 1782 — 1928 елларда Ырынбур губернасы составында административ берәмлек - Орски өязе административ үзәге.

Орски
рус. Орск
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 1735
Сурәт
Рәсми исем Орск
Кушамат/тәхәллүс Город «Европы и Азии»[1]
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Городской округ город Орск[d][2]
Административ-территориаль берәмлек Городской округ город Орск[d][2]
Сәгать поясы UTC+05:00
Хөкүмәт башлыгы Василий Николаевич Козупица[d]
Халык саны 14 000 (1897)[3],
23 000 (1913)[4],
14 000 (1926)[3],
19 200 (1931)[4],
66 000 (1939)[3],
157 000 (1956)[5],
176 214 (1959)[6],
215 000 (1967)[4],
225 314 (1970)[7],
235 000 (1973)[4],
241 000 (1975)[8],
241 000 (1976)[9],
246 667 (1979)[10],
256 000 (1982)[11],
265 000 (1985)[12],
273 000 (1986)[9],
273 000 (1987)[13],
270 711 (1989)[14],
272 000 (1990)[15],
272 000 (1991)[9],
273 000 (1992)[9],
274 000 (1993)[9],
274 000 (1994)[9],
276 000 (1995)[12],
275 000 (1996)[12],
274 000 (1997)[16],
275 000 (1998)[12],
274 400 (1999)[17],
273 900 (2000)[18],
274 600 (2001)[12],
250 963 (2002)[19],
250 600 (2003)[20],
249 000 (2004)[21],
247 600 (2005)[22],
247 000 (2006)[23],
246 100 (2007)[24],
245 500 (2008)[25],
245 015 (2009)[26],
239 800 (2010)[27],
239 800 (2011)[28],
238 006 (2012)[29],
236 390 (2013)[30],
234 813 (2014)[31],
232 905 (2015)[32],
231 104 (2016)[33],
230 414 (2017)[34],
229 255 (2018)[35],
227 924 (2019)[36],
226 502 (2020)[37],
189 195 (2021)[38]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 200 метр
Бүләкләр
Хезмәт Кызыл Байрак ордены
Мәйдан 621,33 км²
Почта индексы 462400
Рәсми веб-сайт orsk.orb.ru[39]
Җирле телефон коды 3537
Шәрәфле ватандашлар төркеме [d]
Объектның күренешләре өчен төркем [d]
Карта
 Орски Викиҗыентыкта

2022 елның 15 ноябреннән — «Хезмәт даны шәһәре»[41].

Тарихи белешмә

үзгәртү

Кала Казакъ далалары уртасында 1735 елда корыла. Җаек елгасына Ыр елгасы койган җирдә ныгытма төзүне ирекле рәвештә Россия дәүләтенә кушылган казак ханы Әбелхәер илче Котлымөхәммәд Тәфкилевтән сорый. Кала башта исеме Ырынбур дип атала. Соңрак ул исем хәзерге Ырынбур шәһәренә күчә. Орский ныгытмасы казакъ халкы арасында Яманкала аты белән билгеле булды.

Орскидан Җаек буендагы ныгытмалар сызыгы төзелүе башлана. Биредән Урта Азия белән сәүдә иткән кәрваннар уза башлый. 1861 елны Орски ныгытмасы казак станицасына әйләндерелә, 1865 елда шәһәр һәм өяз үзәге статусы ала.

1930 елда Ильяс утары тирәсендә, каладан 3 чакрым читтә Южуралмаш төзелә башлый, аңа никел заводы, нефть кудыру заводы. Бу заводта “3нче Баку” – Эмба ятмасынының нефтен эшкәрткәннәр. Әле шәһәрнең бу өлешен Яңа шәһәр дип атыйлар.

Орски татарлары

үзгәртү

Татарлар Орски каласын төзү эшен, ахырдан сак хезмәтен үтәүне башкарганнар. Орск каласы XIX гасыр азакларына мәдәниятле бер төбәккә йөз тота башлаган, анда тирә-юньдә танылган өч мәдрәсә эшләгән.

Орски шәһәрендә 18нче гасырда ук беренче биш мәчет агачтан төзелгән була, беренче таш мәчет 1900 елда барлыкка килә. Бу вакытта Орски халкының зур өлешен татарлар алып торган. 1897 елда җәмгысе 14016 кеше яшәсә, шулардан 3035 татарлар була, бар халыкның 21,8%ы.

Бүгенге көндә Орски шәһәрендә әлеге таш мәчет бердәнбер санала.

Орск — бертуган Рәмиевләр өчен приисклардагы хуҗалыкларны берләштереп торучы үзәк булып торды. Биредә аларының мануфактура-галантерея кибетләре була. Закир Рәмиев Төркиядән укудан кайткач, шунда берничә ел яши, Орски сәүдәгәре Борнаевның кызына өйләнә. 1918 елдан Ырынбурдан китеп яңадан шунда төпләнәләр.

1909 елда Орскида татарлар арасында театр хәрәкәте ачыла. 1909 елда һәвәскәр спектакльләр уйнала башлы, 1911 елда драмтүгәрәк эшли башлый. Спектакльләрне драматург Мирхәйдәр Фәйзи куя. Бу түгәрәктән Хәким Сәлимҗанов, Галия Нигъмәтуллина, Бәдәр Йосыпова һ.б. артистлар чыккан.

1918 елда Габдулла Дәүләтшин Орскига килеп төпләнгәч татар телендә «Ирек йолдызы» газетасын чыгара башлый. Атналык бу газетаның беренче битендә Хөкүмәт карарлары, икенче битендә сәяси темага багышланган чыгышлар урнаштырыла. 30нчы еллар язмышы әлеге мәчетне дә урап үтми. Аллаһ йорты 1932 елда ябылып, бары тик 1990 елда гына төзекләндерелә. Ә 2008 елда әлеге мәчет дин әһелләре ярдәме белән Орски аэропортының икенче катында намаз уку өчен беренче бүлмә ачыла.[42]

Танылган шәхесләр

үзгәртү

Халык

үзгәртү
1840[43] 1897[44] 1913[45] 1926[45] 1931[45] 1939[45] 1959[46] 1970[47] 1979[48] 1989[49] 2002[50] 2010[51]
1 673 14 016 ~23 000 ~13 300 ~19 200 ~66 300 176 214 225 314 246 667 270 711 250 963 239 752

2002 елда милли состав буенча руслар — 80,5 %, украиннар — 4,1 %, татарлар — 4 %, казакълар — 3,7 %, алманнар — 1,6 %, башкортлар — 1,6 %, мордвалар — 1,0 %, белоруслар — 0,5 %, чуашлар — 0,5 %, башкалар — 2,5 %.

Икътисад

үзгәртү

«Орскнефтеоргсинтез», «Южуралникель» (Орск) акционерлар җәмгыятләре, Орск җиңел металл конструкцияләр заводы.

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Словарь топонимических перифраз: названия российских городов — СПб: Алетейя, 2022. — ISBN 978-5-00165-489-6
  2. ↑ 2,0 2,1 ОКТМО
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Российский статистический ежегодник, 2011 год
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Народная энциклопедия «Мой город». Орск
  5. ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 году — Москва: Государственное статистическое издательство, 1956.
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу — Демоскоп Weekly.
  7. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. — Демоскоп Weekly.
  8. ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Российский статистический ежегодник. 1994
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. — Демоскоп Weekly.
  11. ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Российский статистический ежегодник. 2001
  13. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет — Москва: ЦСУ РСФСР. — 766 бит
  14. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
  15. ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
  16. ↑ Российский статистический ежегодник. 1997 год
  17. ↑ Российский статистический ежегодник. 1999 год
  18. ↑ Российский статистический ежегодник. 2000 год
  19. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более
  20. ↑ Города и районы Оренбургской области. Оренбург. Типография Оренбургстата. 2004. - 283 с.
  21. ↑ Российский статистический ежегодник. 2004 год
  22. ↑ Российский статистический ежегодник, 2005 год
  23. ↑ Российский статистический ежегодник, 2006 год
  24. ↑ Российский статистический ежегодник, 2007 год
  25. ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год
  26. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
  27. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность и размещение населения Оренбургской области
  28. ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года
  29. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
  30. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
  31. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
  32. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
  33. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
  34. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.
  35. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Москва: Росстат, 2018.
  36. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года
  37. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года
  38. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  39. ↑ https://web.archive.org/web/20240210163600/http://www.orsk-adm.ru/
  40. ↑ http://escriptorium.univer.kharkov.ua/bitstream/1237075002/1838/4/Tataro-Bashkirskaya___3.pdf,
  41. ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
  42. ↑ Азан тавышы өчен 500 сум штраф
  43. ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
  44. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=979
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 http://www.mojgorod.ru/orenburg_obl/orsk/
  46. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php
  47. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php
  48. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php
  49. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php
  50. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php
  51. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-11-07 
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Орски&oldid=4139757