Wikipedia

Әрмәнстан

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.


Әрмәнстан Җөмһүрияте (әрм. Հայաստանի Հանրապետություն әйтелеше:|[hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun], айастани́ анрапетутю́н) – Кавказ артының көньяк өлешендә урнашкан дәүләт. Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Азәрбайҗан, көньякта Иран, көнбатышта Төркия, төньякта Гөрҗистан белән чиктәш. Диңгезгә чыгышы юк.

Әрмәнстан
Байрак
Илтамга
Башкала Ереван
Халык саны 2 930 450 (2017) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 23 сентябрь 1991 Edit this on Wikidata
Сәгать кушагы UTC+04:00
Рәсми тел әрмән теле
География
Мәйдан 29,743.423459 км²
Координатлар 40.38333°N 44.95°E Edit this on Wikidata
Сәясәт
Дәүләт башлыгы Хачатрян, Ваагн Гарникович
Хөкүмәт башлыгы Никол Пашинян
Карта
Икътисад
ТЭП 13 861 миллион US$ (2021), 19 503 миллион US$ (2022) Edit this on Wikidata
Акча берәмлеге Әрмәнстан драмы
Эшсезлек дәрәҗәсе 17% (2014)[1]
Туу күрсәткече 1.531 (2014)[2]
КПҮИ 0.759 (2021)[3]
Яшәү озынлыгы 74.618 ел (2016)[4]
Пинсә яше 63 яшь
Джини коэффициенты 25.2 (2020)[5]
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
  • 112
  • 101 (янгын сакчылары)[6]
  • 102 (пүлисә)[6]
  • 103 (ашыгыч тыйб ярдәме)[6]
    • Электр аергычы төре Europlug,[7] Schuko[7]
    Автомобил хәрәкәте ягы уң[8]
    Челтәр көчәнеше 220 вольт
    Телефон коды +374
    ISO 3166-1 коды AM
    ХОК коды ARM
    Интернет домены .am, .հայ

    Әрмәнстанның хәзерге территориясе 1826-1828 елгы рус-фарсы сугышыннан соң тулысынча Россия империясе составына керә. 1918 елның 28 маенда монда бәйсез Әрмәнстан Җөмһүрияте игълан ителә. 1920 елның 29 ноябрендә Әрмәнстанда совет хакимияте урнаштырыла һәм Әрмәнстан ССР игълан ителә. 1922 ел-1936 елларда Әрмәнстан ССР ССРБга ЗСФСР составында керә, ә 1936 елның 5 декабреннән – союздаш җөмһүрият. 1991 елның 23 сентябрендә Әрмәнстанда 21 сентябрьдә үткәрелгән референдум нәтиҗәләре буенча җөмһүриятнең Югары Шурасы «Әрмәнстанның дәүләт бәйсезлеге турында Декларацияне» кабул итә. 1992 елның 22 мартында Әрмәнстан Җөмһүрияте БМОга кабул ителә.

    География Үзгәртү

    Чиктәшлек Үзгәртү

    Як Ил
    Төньяк Гөрҗистан
    Көнчыгыш Азәрбайҗан
    Көньяк Иран
    Көньяк-көнбатыш Азәрбайҗан
    Көнбатыш Төркия

    Әрмәнстан Әрмән таулыкларының көнчыгыш ягында урынлашкан һәм Кече Кавказ таулары белән читләнгән.

    • widths="180px"
    •  

      Татев монастыре

    •  

      Звартноц храмы

    •  

      Борынгы мәҗүсилек Гарни храмы

    Су ресурслары Үзгәртү

    Әрмәнстан территориясы буйлап 9480 елга ага, алардан 379 елганың озынлыгы 10 км артык. Әрмәнстанның төп елгасы — Аракс.

    Әрмәнстанда 100дән артык күл бар, аларның иң зрусы — Севан. Әрмәнстанның су ресурслары байтак булса да, илдә су дефициты сизелә. Шуңа күрә Әрмәнстанда 74 сусаклагыч төзелгән. Эчәргә яраклы суның 96 проценты җир астыннан алына.

    Файдалы каҙылмалар Үзгәртү

    Әрмәнстанда бакыр, ташлы тоз, мәрмәр, төрле мәке породалары, асыл ташлар ятмалары бар. Сәнәгатькә кирәкле кара һәм төсле металлар ятмалары бар. Аларның исәбендә 3 бакыр, 6-молибден, 5-полиметаллик(цинк, кургаш),4-алтын, 2-тимер, һәм уран ятмалары.

    Халык Үзгәртү

    Демография Үзгәртү

    2012 елның 1 февраленә Әрмәнстан Республикасының халык исәбе буенса Әрмәнстанда — 3 274 300 кеше яши. Шул исәптән:

    • Ауылда — 1178000 кеше
    • Калада — 2097000 кеше (ул сандан 1127000 — Ирәванда)[15]

    Торак пунктлар Үзгәртү

    карау • бәхәс • edit

     
    Ирәван

    Гүмрү

    		Урын Шәһәр Әрмәнчә исеме Халык саны
    карау • бәхәс • edit

     
    Ванадзор
    Файл:Holy Etchmiadizn general view.jpg
    Вагаршапат

    1 Ирәван Երեւան 1 116 600
    2 Гөмре Գյումրի 146 300
    3 Ванадзор Վանաձոր 104 800
    4 Вагаршапат Վաղարշապատ 57 500
    5 Раздан Հրազդան 53 200
    6 Абовян Աբովյան 46 500
    7 Капан Կապան 45 500
    8 Армавир Արմավիր 33 800
    9 Гавар Գավառ 25 700
    10 Арташат Արտաշատ 25 400
    11 Чаренцаван Չարենցավան 25 000
    12 Севан Սեւան 23 200
    13 Горис Գորիս 23 000
    14 Масис Մասիս 22 400
    15 Аштарак Աշտարակ 21 600
    16 Арарат Արարատ 20 800
    17 Иджеван Իջևան 20 600
    18 Артик Արթիկ 17 400
    19 Сисиан Սիսիան 16 700
    20 Алаверди Ալավերդի 16 400
    [16]

    Милли составы Үзгәртү

    Әрмәнстанның милли составы буенса ул республика бермилләтле дип әйтергә була. Ул илнең халкыннан 96% әрмәннәр. Шулай булсада, Әрмәнстанда езидлар, ассириялылар, көрдләр, грек халыклары яши һәм рус, украин диаспоралары бар.[17]

    Дин Үзгәртү

    Әрмәнстан Республикасында христианлык тарихы нык бай, мәсәлән Әрмән Дәүләте христиан динен дәүләт дине буларак игълан иткән илдәр арасыннан иң беренчесе. Әмма бүген Әрмәнстан Республикасының Конституциясы буенча Әрмәнстанда дәүләт дине юк, әмма Әрмән Апостол Чиркәвенең иҗтимагый әһәмиәтлелеге танылган[18], ул диндә бүген ӘР 94,4 % халкы тора. Калганнары: езидларның милли дине (40000 кеше яки 1,3%), яһүдилек (500—1000 кеше ), ислам (Ирәванда һәм Абовян районында 1000 кешедән артык)[19].Рәсми мәгълүматлар буенча, Әрмәнстан халкының (2 957 мең кеше) 0,10  % ы (3 800 кеше) — Ислам дине тарафдары (2020)[20].

    Административ-территориаль бүленеше Үзгәртү

    Әрмәнстан Республикасы — унитар республика, аның составы өлкәләрдән (әрм. марз), өлкәләр аймактардан тора. Аймак берничә торак пункттан тора яки (Ирәвандагы кебек) округка бүленә. Өлкәләрдә Дәүләт идарәсы алып барыла, аймаклар муниципаль хакимиятенә буйсына. Әрмәнстанның башкаласы — Ирәван муниципаль хакимиятенә буйсына.

    Марз губернаторларына Әрмәнстан Хөкүмәтеннән һәм Президент раславыннан соң хакимият бирелә һәм шулай ук азатлана. Әрмәнстан Республикасы территориясы 10 өлкәгә бүленә.

    Өлкә Оригиналь
    исеме    		 Мәйданы, км² Халык Административ үзәге
    Арагацот өлкәсе Արագածոտնի 2 755 141 800 Аштарак
    Арарат өлкәсе Արարատի 2 003 279 200 Арташат
    Армавир өлкәсе Արմավիրի 1 241 284 500 Армавир
    Вайоцдзор өлкәсе Վայոց Ձորի 2 406 55 800 Ехегнадзор
    Гехаркуник өлкәсе Գեղարքունիքի 3 655 241 600 Гавар
    Котайк өлкәсе Կոտայքի 2 100 280 900 Раздан
    Лори өлкәсе Լոռու 3 791 281 600 Ванадзор
    Сюник өлкәсе Սյունիքի 4 505 152 800 Капан
    Тавуш өлкәсе Տավուշի 3 120 134 400 Иджеван
    Ширак өлкәсе Շիրակի 2 679 281 500 Гөмре
    Кала Оригиналь
    исеме    		 Мәйдан, км² Халык
    Ирәван Երևան 227 1 119 000

    Әрмәнстан иктисады Үзгәртү

    Валюта Үзгәртү

    Файл:100,000 Armenian dram — 2009 (obverse).jpg

    Әрмәнстанның валютасы — драм (әрм. դրամ). 1993 елның 22 ноябреннән йөри башлый. Шул вакытка кадәр республикада совет тәңкәләре белән кулланганнар. 1 драм 100 луманан (әрм. լումա) тора. Әрмәнстан валютасының символы Դ — әрмән алфавитының "да" хәрефен аңлата.

    Сәнәгать Үзгәртү

    Әрмәнстанның замандаш сәнәгәте Советлар Берлеге вакыттарында төзелгән. Ул вакытта Әрмәнстан СССР-ның төбәкләренә станоклар, текстиль, һәм башка продукция җиткергән, ул продукция мәсәлән электроэнергиягә алмаштырылган.

    Авыл хуҗалыгы Үзгәртү

    Малчылык Үзгәртү

    ӘР ауыл хуҗалыгында малчылыкгың байтак урыны бәләкәй мал тоту — сарык һәм кәҗә асрау белән бәйле. Бу тармак ареалы таулы урыннарга таралган. Зур малны тауда тотуы кыенрак, әмма шул малчылык төре бәләкәй малы менән бергә, кыенлыкларга карамый районда таралган.

    Игенчелек Үзгәртү

    Әрмәнстанда игенчелек алып баруы авыр, чөнки таулы илдә тигез урыннары әз. Алай булсада Әрмәнстаның күп төбәкләрендә игенчелек кайсы бер техник культуралары, йөзем үстерүе генә мөмкин. Бодай игенчелеге Арарат төбәгендә генә нык үзләштерелгән.[21]

    Искәрмәләр Үзгәртү

    1. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
    2. ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    3. ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
    4. ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    5. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.
    6. ↑ 6,0 6,1 6,2 "International Numbering Resources Database"; ас башлык: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
    7. ↑ 7,0 7,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
    8. ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
    9. ↑ Референдумда Әрмәнстанның парламент республикасы булуы хупланды
    10. ↑ Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295
    11. ↑ Никол Пашинян сообщил, что подал в отставку с поста премьер-министра Армении. armenpress.am,16.10.2018
    12. ↑ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն: Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակը 2014 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ — ստուգվում: 1.8.2014
    13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 International Monetary Fund, 2011
    14. ↑ Human Development Report 2013. United Nations Development Programme (2013). әлеге чыганактан 2013-08-13 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
    15. ↑ Еркрамас сайты Мәглүмәтенән, archived from the original on 2012-06-15, retrieved 2013-06-24 
    16. ↑ 2012 ел
    17. ↑ Әрмән сәфәрлек бюроһы сайтынан алынды, archived from the original on 2018-09-05, retrieved 2013-06-24 
    18. ↑ Әрмәнстан Конституцияһының 8.1 һанлы статьяһы, archived from the original on 2012-11-06, retrieved 2013-06-24 
    19. ↑ Әрмәнстан диннәре
    20. ↑ Muslim Population By Country 2020(ингл.)
    21. ↑ Туристическая Армения сайтынан алынды, archived from the original on 2012-03-15, retrieved 2013-06-24 


    Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
    Башка телле бүлектә тулырак мәкалә бар: Армения (рус.)
    Сез тәрҗемә ярдәме белән бу мәкаләне язып бетереп проектка ярдәм итә аласыз.
    Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Әрмәнстан&oldid=3821375