Wikipedia

Әрмәнстан

(Armeniä битеннән юнәлтелде)
Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Әрмәнстан (әрм. Հայաստան [hɑjɑsˈtɑn]), тулы рәсми исем Әрмәнстан Җөмһүрияте́ (әрм. Հայաստանի Հանրապետություն [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun], һаястани́ һанрапетутю́н) — Көньяк Кавказ дәүләте, Көнбатыш Азиядә, Әрмән таулыгының төньяк-көнчыгышында урнашкан. Диңгезгә чыгышы юк[en]. Дөньядагы иң борынгы дәүләтләрнең берсе.[41]

Әрмәнстан
әрм. Հայաստանի Հանրապետություն
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 23 сентябрь 1991
Сурәт
Рәсми исем Հայաստան
Кыскача исем 🇦🇲
Гомер озынлыгы 74,618 ел[1]
Демоним Armenian, örmény, armenier, Arménec, Arménka, Armeniano, Larmeniyänan, أرمني, أرمنية, أرمنيون, армянин, армянка, армяне, вірмени, вірменин, вірменка, ארמני, ארמנית, armeni, armean, armeancă, আর্মেনীয়, armeno, armena, armeni, armene, haiaren, armenian, Arménien[2], Arméniens, armeniu, armenia, Airméanach[3], Arménienne[2], armeni[4], armènia[4], amenis[4], armènies[4], Armenierin, Armenier, armen, armena, armene, armeni, أرميني, أرمينية, أرمينيين, أرمينيات, Armenec һәм Armenka
Рәсми тел әрмән теле
Гимн Әрмәнстан һимны
Мәдәният Әрмәнстан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге Азия[5]
Дәүләт  Әрмәнстан
Башкала Ереван
Сәгать поясы UTC+04:00[6]
Иң көнчыгыш ноктасы 39°13′52″ т. к. 46°38′03″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 41°18′ т. к. 45°00′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 38°50′25″ т. к. 46°10′26″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 41°05′57″ т. к. 43°26′50″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Armenia.map
Иң югары ноктасы Арагац[d]
Иң түбән ноктасы Дебед[d]
Идарә итү формасы җөмһүрият, унитар дәүләт[d] һәм парламент системасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Әрмәнстан президенты[d]
Ил башлыгы Ваагн Хачатурян
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Әрмәнстан премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Никол Пашинян[d]
Башкарма хакимият Әрмәнстан хөкүмәте[d]
Канунбирү органы Әрмәнстан парламенты[d]
Югары мәхкәмә органы Әрмәнстан конституция мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы Әрмәнстан үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Италия, Франция, Бразилия, Украина, Сүрия, Әзербайҗан, Иран, Япония, Россия, Греция, Косово Җөмһүрияте, Исраил, Таҗикстан, Бөекбритания, Канада, Болгария, Кипр, Гөрҗистан, Дания, Төркия, Аурупа Берлеге, Уругвай, Мисыр, Ливан, Пакьстан, Кытай Җөмһүрияте, Мексика, Америка Кушма Штатлары, Швейцария, Сингапур, Румыния, Португалия, Казакъстан, Маҗарстан, Германия, Кытай һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[7]
Әгъзалык Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Аурупа шурасы, Кара диңгез икътисади хезмәттәшлек оешмасы[d], Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Көнчыгыш партнерлыгы, ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Евроконтроль[d], Интерпол[8][9], ХКТО[d][10][11], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[12], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[13][14], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][15], Франкофония[d], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[16], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[17], БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d], Халыкара яңартыла торган энергия чыганаклары агентлыгы[d][18], Xalıqara cinäyät mäxkämäse[19] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][20]
Балигълык яше 18 яшь
Никахка керү яше 18 яшь
Пенсия яше 63 яшь
Халык саны 2 930 450 (2017)[21]
Ир-ат халкы 1 274 767[22], 1 265 512[22], 1 256 498[22] һәм 1 250 079[22]
Хатын-кыз халкы 1 545 834[22], 1 540 097[22], 1 534 475[22] һәм 1 530 390[22]
Административ бүленеше Арагацотнская область[d], Араратская область[d], Армавирская область[d], Гегаркуникская область[d], Котайкская область[d], Лори өлкәсе[d], Ширакская область[d], Сюникская область[d], Тавушская область[d], Вайоцдзорская область[d] һәм Ереван
Акча берәмлеге Әрмәнстан драмы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 13 861 409 969 $[23] һәм 19 502 783 988 $[23]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,759[24]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,688[25]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече 2,7
Эшсезлек дәрәҗәсе 17 ± 1 процент[26]
Нәрсә белән чиктәш Иран, Төркия, Әзербайҗан һәм Гөрҗистан
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][27]
Челтәр көчәнеше 220 вольт
Электр аергычы төре Europlug[d][28] һәм Schuko[d][28]
Алыштырган СССР
Кулланылган тел көнбатыш әрмән теле[d], әрмән ишарә теле[d], ломаврен теле[d], курманҗи теле[d], төньяк әзәрбайҗан теле[d] һәм әрмән теле
Мәйдан 29 743,423459 км²
Рәсми веб-сайт gov.am/en/[29] һәм courrier.am​(фр.)
Һәштәге Armenia
Югары дәрәҗәле Интернет домены .am һәм .հայ[d]
Харита сурәте
Тематик география Әрмәнстан географиясе[d]
Рәсми дине христианлык
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d]
Нинди вики-проектка керә Проект:Әрмәнстан[d]
Феноменның икътисады Әрмәнстан икътисады[d]
Феноменның демографиясе Әрмәнстан халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 37 720[30]
Джини коэффициенты 25,2[31]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 20 процент
Тулаем туулар коэффициенты 1,531[32]
Шәһәр халкы 1 783 156[22], 1 776 315[22], 1 770 343[22] һәм 1 767 628[22]
Авыл халкы 1 037 446[22], 1 029 293[22], 1 020 631[22] һәм 1 012 841[22]
Уку-язу нисбәте 100 процент[33]
Демократия индексы 5,49[34]
BTI Governance Index 4,93[35][36], 5,17[35], 4,38[35], 4,68[35], 4,84[35], 4,31[35], 4,25[35] һәм 5,32[35]
BTI Status Index 5,81[35], 6,41[35], 5,71[35], 5,59[35], 5,56[35], 5,58[35], 6,69[35] һәм 6,43[36]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 107 544
Туым күрсәткече 12,892[22], 12,455[22], 12,049[22] һәм 11,7[22]
Үлем күрсәткече 9,662[22], 12,792[22], 13,007[22] һәм 11,881[22]
Happy Planet Index score 54,7[37][38]
Илнең мобиль коды 283
Илнең телефон коды +374
Халыкара префикс 0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d], 101[d][39], 102[d][39] һәм 103[d][39]
Илнең GS1 коды 485[40]
Номер тамгасы коды AM
Диңгездәге идентификацияләү номеры 216
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Әрмәнстан шәһәрләре шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Әрмәнстанда җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Әрмәнстанда төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Әрмәнстан Викиҗыентыкта

Көнчыгышта һәм көньяк-көнчыгышта Әзербайҗан, көньякта Иран, көнбатышта Төркия, төньякта Гөрҗистан белән чиктәш. Әрмәнстан Әзербайҗан бәхәс иткән территориянең бер өлешен контрольдә тота (Кәрки, Бархударлы, Софулу һәм Юхары Әскипара анклавлары) һәм Әзербайҗан Әрмәнстан бәхәсле территорияне контрольдә тота (Арцвашен эксклавы).

Әрмәнстан Җөмһүрияте тарихи Әрмәнстан территориясенең уннан бер өлешен генә алып тора.[42][43][44][45]

2017 елда Әрмәнстан халкы 2 986 100 кеше,[46] территория мәйданы 29 743 км² иде.[47] Кайбер мәгълүматлар буенча, халык саны буенча йөз утыз алтынчы, һәм мәйдан буенча йөз утыз сигезенче урында.

Башкаласы Ереван. Рәсми тел — әрмән. Ил 10 төбәккә һәм Ереван шәһәренә бүленгән.

Парламент белән идарә итү формасы булган унитар дәүләт.[48] 2022 елның 13 мартыннан Ваһагн Хачатурян Әрмәнстан президенты, һәм Никол Пашинян 2018 елның 8 маеннан премьер-министр булып эшләделәр.

Халыкның 95 % диярлек христиан динен тота; христианнарның күбесе Борынгы көнчыгыш православие чиркәүләренең берсе булган Әрмән апостол чиркәвенә керәләр.[49]

Әрмәнстанның хәзерге территориясе 1826-1828 елгы рус-фарсы сугышыннан соң тулысынча Россия империясе составына керә. 1918 елның 28 маенда монда бәйсез Әрмәнстан Җөмһүрияте игълан ителә. 1920 елның 29 ноябрендә Әрмәнстанда совет хакимияте урнаштырыла һәм Әрмәнстан ССР игълан ителә. 1922 ел-1936 елларда Әрмәнстан ССР ССРБга ЗСФСР составында керә, ә 1936 елның 5 декабреннән – союздаш җөмһүрият. 1991 елның 23 сентябрендә Әрмәнстанда 21 сентябрьдә үткәрелгән референдум нәтиҗәләре буенча җөмһүриятнең Югары Шурасы «Әрмәнстанның дәүләт бәйсезлеге турында Декларацияне» кабул итә. 1992 елның 22 мартында Әрмәнстан Җөмһүрияте БМОга кабул ителә.

Этимология

үзгәртү

«Армения» топонимы Мелитена янындагы Әрмән таулыгында урнашкан «Armi-» өлкәсенең хури исеменнән килә. Бу исем иске фарсы теленә арамей ˊarmǝn-āiē аша үткән, һәм «Arminiyaiy» формасында ул б. э. к. 522 елгы Беһистун язмасында 6 тапкыр очрый.[50] Борынгы юнан исеме Ἀρμενία.[51] Ἀρμένιοι (Arménioi) исеме таралыр алдыннан, әрмәннәр өчен борыңгы юнан исеме Μελιττήνιοι (Melittínioi) булган.[52]

Ⅴ гасырда әрмән тарихчысы Мовсес Хоренаци сүзләре буенча, «Армения» исеме һәм борыңгы юнан һәм борыңгы фарсы урыннары исемнәре Урарту патшасы Араму исеме белән бирелгән.[53]

Әрмән телендә илнең исеме «Һайкъ» (әрм. Հայք) кебек яңгырый. Урта гасырларда «-къ» әрмән топонимик суффиксының урыны «-стан» фарсы суффиксы белән алынган[54] һәм ил «Һаястан» (әрм. Հայաստան) дип аталган. Илнең исеме әрмәннәрнең бабасы Һайк[en] белән бәйле, ул Бабил патшасы Бел армиясен сугышта җиңгән һәм Әрмәнстан дәүләтен оештырган. Бу безнең эрага кадәр 2492 елда булгандыр. Быел борыңгы әрмән мәҗүсиләр тәкъвимдә беренче булып санала. Тагын бер аңлатма бу исемне борыңгы Һаяса[en] дәүләте белән бәйли (б. э. к. ⅩⅥ–ⅩⅢ гасырлар).[55] Өченче фараз буенча, Әрмәнстанның үз исеме Урарту төбәге «Һати» (Ḫāti) атамасыннан килеп чыккан.[52]

Дәүләт символлары

үзгәртү

Байрак

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан байрагы
 
Әрмәнстан байрагы

Әрмәнстан байрагы өч горизонталь полосалардан гыйбарәт: өске кызыл, уртасы зәңгәр, асты кызгылт-сары. Киңлеге озынлыгына карата 1:2 нисбәтендә турыпочмаклы тукыма булып тора. Әрмәнстан байрагы 1990-нчы елның 24 августында Әрмәнстан Җөмһүриятенең Югары Шурасы тарафыннан кабул ителде. 2006 елның 15 июнендә Әрмәнстан Җөмһүриятенең Милли Корылтае «Әрмәнстан Җөмһүриятенең дәүләт байрагы турында» яңа канун кабул итте.

Әрмәнстан хакимияте чәчәкләрнең мәгънәсен түбәндәгечә аңлата:[56]

  Кызыл төс Әрмән таулыгын символлаштыра, әрмән халкының барлыгы, христиан иманы һәм Әрмәнстан бәйсезлеге өчен даими көрәше. Зәңгәр төс әрмән халкының тыныч күк астында яшәү теләген символлаштыра. Кызгылт-сары төс әрмән халкының иҗади сәләтен һәм хезмәт сөючәнлек сыйфатларыннан гыйбарәт.
 		 

Илтамга

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан илтамгасы
 
Әрмәнстан илтамгасы

Әрмәнстан илтамгасы 1992 елның 19 апрелендә кабул ителде[57] һәм 2006 елның 15 июнендәге канун белән ачыкланды.[58]

Илтамга түбәндәге элементлардан тора: калкан, аның үзәгендә Арарат тавы — әрмән милләтенең символы. Аның өстендә Нух көймәсе тора, чөнки, әрмән традицияләре буенча, көймә туфаннан соң Арарат тавында туктады (Библия буенча, Арарат тауларында).[59][60] Калкан 4 өлешкә бүленгән, төрле чордагы дүрт бәйсез әрмән патшалыгын символлаштыра[58] (сәгать юлы буенча): Аршакидларның, Рубенидларның, Арташесидларның һәм Багратидларның.

Калканны яклаучы Арыслан һәм Бөркет акыллылыкны, мактанычны, сабырлыкны һәм намуслылыкны символлаштыралар. Илтамганың төп төсе алтын, тарихи әрмән патшалыкларының төсләре кызыл һәм зәңгәр. Илтамга үзәгендәге Арарат тавы кызгылт-сары калканда сурәтләнгән. Бу төсләр традицион рәвештә әрмән патша династиясе гербларында һәм әләмнәрендә кулланылган һәм Әрмәнстан Җөмһүрияте байрагы төсләренә охшаган.

Калкан төбендә тагын биш элемент бар: ватылган чылбыр, кылыч, бодай башаклары, ботак һәм тасма.

Гимн

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан гимны
Әрмәнстан гимны

Әрмәнстанның дәүләт гимны — «Безнең Ватаныбыз» композициясе (әрмәнчә — Մեր Հայրենիք, “Мер Һайреникъ” дип укыла). 1991 елның 1 июлендә расланган, 2006 елның 25 декабрендәге канун белән яңадан расланган.[61] Элегрәк, 1918–1920 елларда, ул Рәсәй империясеннән бәйсезлек игълан иткән Әрмәнстан Демократик Җөмһүриятендә дә кулланылган. Шигырь авторы Микаэл Налбандян. Гимнның көен Барсег Каначян язган. Күпчелек рәсми чараларда гимн җырлаганда беренче һәм дүртенче строфалар гына кулланыла.

Тарих

үзгәртү

ⅩⅨ гасыр, Рәсәй өстенлеге

үзгәртү
Шулай ук карагыз: Көнчыгыш Әрмәнстан, Рәсәй империясе эчендә Әрмәнстан һәм Әрмән соравы.
 
Элекке Ереван (сары) һәм Нахчыван (ачык яшел) ханлыкларын үз эченә алган Әрмәнстан өлкәсе.

ⅩⅧ гасырның беренче яртысында Рәсәй империясе Көньяк Кавказда үз мәнфәгатьләрен игълан итте. ⅩⅨ гасыр башында Рәсәй империясе көньякка киңәя бара, һәм Төньяк Кавказ халыкларына каршы геноцид басып алу сугышы дәвам итә. 1801-нче елда соңгы гөрҗи патшасы Гиорги Ⅻ Багратиони Рәсәйгә Картли-Кахети патшалыгын бирде, шул исәптән Борчали, Казах һәм Шәмшәдил вассал солтанатлары. Гөрҗистан гөбернәсе[en] һәм аңа буйсынган өч татар дистанциясе шулай формалашты. Соңрак, гөбернә Памбак һәм Шүрәгәл солтанаты[en] ярдәмендә киңәйде. Бу төбәкләр Лори[en] һәм Ширакның[en] әрмән тарихи төбәкләрен үз эченә алган. Памбак-Шүрәгәл дистанциясе барлыкка килгән. Шул ук вакытта җирле феодалларның көче рәсми рәвештә сакланган, ләкин дистанцияларның чын хакимнәре Рәсәй хәрби идарәсе вәкилләре булган. Шулай итеп, тарихи Көнчыгыш Әрмәнстан территорияләрен Рәсәй империясенә аннексияләү башланды, анда ⅩⅩ гасыр башында бәйсез Әрмәнстан дәүләте төзеләчәк.

Беренче рус-фарсы сугышы (1804–1813) нәтиҗәсендә бөтен Көньяк Кавказ диярлек, шул исәптән Ширак (Шүрәгәл)[ru], Сүник (Зангезур)[ru] һәм Карабах (Арцах)[ru], Рәсәйгә китте. Бу сугыш нәтиҗәләре белән канәгать түгел, Иран тәхетенең варисы Аббас Мирза 1826-нчы елда Карабахка сугыш игълан итмичә һөҗүм итә һәм Шуша ныгытмасын чолгап ала. Әрмәннәр ярдәме белән империя гаскәрләре камалыштан чыга алды һәм 1827 елның 1 октябрендә алар фарсы Ереванын һөҗүм белән алдылар. Икенче рус-фарсы сугышы (1826–1828) Төркмәнчай тынычлык килешүенә кул кую һәм Ереван һәм Нахчыван ханлыкларын һәм Урдабад өлкәсен Рәсәйгә күчү белән тәмамланды. Аннары бу җирләр Еревандагы үзәк белән Әрмән өлкәсенә[ru] әверелде. ⅩⅨ гасыр башында, бу территорияләрдә, гасырлар дәвамында эмиграция һәм әрмән халкын куып чыгару нәтиҗәсендә, әрмәннәр халыкның 20 % тәшкил итә.[62][63] Көньяк Кавказдан Иранга куылган әрмәннәрне кире кайтару, шулай ук Көнбатыш Әрмәнстаннан күчерү оештырылды.

 
1827 елда Ереванны яулап алу, Икенче рус-фарсы сугышы. Рәссам Франц Рубо.

1839-нчы елда Османлы империясе социаль-икътисади реформаларның «Тәнзимат» программасын кабул итте. Шулай итеп, 1863-нчы елда Османлы хакимияте махсус әрмән милли конституциясен таныды. Шул ук вакытта, Османлы империясенең әрмәннәре күп дискриминацияләргә дучар булдылар. 1849-нчы елда Эриван гөбернәсе Гөрҗистан-Имерети гөбернәсеннән Әрмән өлкәсе урынына аерылды, һәм көнчыгышка, 1867 елда, Елизаветполь гөбернәсе Сүник һәм Карабах җирләрендә барлыкка килә. Рәсәй-Османлы сугышыннан соң (1877–1878), анда әрмәннәр эшлекле катнашкан, халыкара дипломатия көн тәртибендә «әрмән соравы» барлыкка килде. Сугыш нәтиҗәсендә тарихи Көнбатыш Әрмәнстанның зур территорияләре Рәсәй империясенә күчтеләр.[64] Рәсәй хакимияте әрмәннәрне Көньяк Кавказга күчерүне оештырды, бу төбәк демографиясендә зур үзгәрешләргә китерде (шулай ук мөселман халкының Рәсәйгә кушылган төбәкләрдән эмиграция булуын исәпкә алып).

Көнчыгыш Әрмәнстанның Рәсәйгә аннексиясе яңа әрмән мәдәни яңарышының һәм фәнни уянуның нигезе булды.[65] Ереван, Александрополь (Гөмре), Шуша, Елизаветполь (Гәнҗә яки Гандзак) кебек шәһәрләр яңадан торгызылды һәм үсә. Меңләгән әрмәннәр Көньяк Кавказның мәдәни башкаласы гөрҗи Тбилисинда һәм сәнәгать башкаласы Бакыда урнашалар. Әрмән халык үз җирләрендә гасырлар элек югалган дәүләтчелекне торгызу мөмкинлегенә ия.

Гасыр ахырында беренче әрмән сәяси фиркалары барлыкка килде: 1885 елда «Арменакан» фиркасе[hy], 1887 елда социал-демократик «Һнчак» фиркасе[en], һәм 1890 елда «Әрмәнстан инкыйлаб бердәмлеге»[en]. Чикнең ике ягында әрмәннәргә каршы репрессияләр көчәя. 1894–1896 елларда Османлы империясендә әрмәннәрне күпләп үтерү[ru] 50–300 мең кеше гомерен алып үлә.[66] Рәсәй империясендә патша Александр Ⅲ, аннары аның улы Николай Ⅱ йөзләгән әрмән мәктәпләрен, китапханәләрен һәм мөхәрриятләрен яптылар; 1903 елда, Николай Ⅱ Әрмән чиркәвенең милеген конфискацияләде, ләкин 1905 елда барлык мөлкәт кире кайтарылды.[65]

География

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан географиясе
 
 
1. Әрмәнстанның рельеф картасы 2. Әрмәнстан территориясенең иярчен рәсеме.

Әрмәнстан Әрмән таулыгының төньяк-көнчыгышында, 38° һәм 42° төньяк киңлектә һәм 43° һәм 47° көнчыгыш озынлыкта урнашкан. Төньяк һәм көнчыгыштан дәүләт территориясе Кече Кавказ тау сыртлары белән чикләнгән. Төньякта Гөрҗистан, көнчыгышта Әзербайҗан һәм танылмаган Таулы Карабаx (Арцах) Җөмһүрияте, көньякта Иран, көньяк-көнбатышта Нахчыван Автономияле Республикасы һәм көнбатышта Төркия белән чиктәш.

Әрмәнстан географик яктан Көнбатыш Азиядә урнашкан булса да, аның Аурупа белән тыгыз сәяси һәм мәдәни бәйләнеше бар. Әрмәнстан һәрвакыт Аурупа белән Азияне тоташтыручы юл чатында булды. Чикне аңлатуга карап, Әрмәнстан Аурупада яки Азиядә урнашырга мөмкин.[67]

Чиктәшлек

үзгәртү
Як Ил
Төньяк Гөрҗистан
Көнчыгыш Әзербайҗан
Көньяк Иран
Көньяк-көнбатыш Әзербайҗан
Көнбатыш Төркия

Су ресурслары

үзгәртү
Төп мәкаләләр: Әрмәнстан гидрографиясе һәм Әрмәнстандагы елгалар исемлеге
 
Әрмәнстанның иң зур елгалары һәм аларның бассейннары схемасы.

Әрмәнстан территориясы буйлап 9480 елга ага, алардан 379 елганың озынлыгы 10 км артык. Елгаларның гомуми озынлыгы якынча 23 мең км.[68] Әрмәнстандагы иң озын елгалар: Аракс, Ахурян, Дебед, Воротан, Һраздан, Агстев, Арпа һәм Касаг.[69] Төп елгасы — Һраздан кушылдыгы белән Аракс елгасы. Аның озынлыгы 1072 км, шуларның 158 км Әрмәнстан территориясе аша уза; бу Әрмәнстанның Төркия һәм Иран белән табигый чиге. Әрмәнстан елгаларының күбесе — гарәпләрнең кушылдыгы. Иң озын — Ахурян (186 км). Ул Арпи күленнән килеп, Аракс елгасына агып, Төркия белән Әрмәнстанның көнбатыш чиген тәшкил итә. Бу республиканың өченче елгасы, секундына уртача агымы 26,9 кубометр (елына 900 миллион кубометр).

Әрмәнстанда 100дән артык күл бар, аларның иң зрусы — Севан, диңгез өстеннән 1900 м биеклектә, җөмһүриятенең мөһим балык тоту өлкәсе һәм бөтен Көньяк Кавказдагы иң зур чиста су чыганагы.

Әрмәнстанның су ресурслары байтак булса да, илдә су дефициты сизелә. Шуңа күрә Әрмәнстанда гомуми күләме 988 миллион м³ булган 74 сусаклагыч төзелде;[70] аларның иң зуры — Ахурян, күләме 525 миллион м³. Эчәргә яраклы суның 96 проценты җир астыннан алына.

Файдалы казылмалар

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан файдалы казылмалары

Әрмәнстанның җир асты мәгъдән файдалы казылмаларга бай. Сәнәгать әһәмияте төсле һәм кара металлар, таш тозы, бентонит һәм утка чыдам балчык, перлит, диатомит, эзбизле һәм янартау туфлары, пемза, гранит, мәрмәр һәм башка мәгъдәннәр ятмаларына ия. Ярым кыйммәтле һәм вак-төякле ташларның сәнәгать тупланмалары табылды: ахак, аметист, фирәзә, яшма, обсидиан.

Мәгъдән һәм металл ятмалары 20 чыганак өчен расланган: 3 бакыр, 6 молибден, 5 полиметалл[71] (кургаш, тутыя һ.б.), 4 алтын,[72][73] 2 тимер һәм күптән түгел генә табылган уран.[74] Күпчелек чыганаклар катлаулы мәгъдәннәр белән күрсәтелә — бакыр-молибден яки алтын-полиметалл.[75][76]

Икътисад

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан икътисады

Эчке сәясәт

үзгәртү

Демократия төзү

үзгәртү

2018-нче елда Британиянең «The Economist» журналы демократия төзүдәге казанышлары өчен Әрмәнстанны ел иле дип таныды.[77] Демократия индексы[ru] буенча гибрид режим[en] буларак классификацияләнде, ул төбәктәге эшчәнлегендә иң зур яхшырту кертте.[78] 2019 елга охшаш тикшерүдә Әрмәнстан тагын 17 позицияне күтәрде һәм төбәктә һәм АИБдә алдынгы урынны алды.[79][80]

Бәйсез Швеция демократияне өйрәнү институты «V-Dem» мәгълүматлары буенча, 2021 елга Әрмәнстан Көньяк Кавказдагы иң демократик ил, 2022 Бөтендөнья Демократия Индексында 179 ил арасында 54нче урында. Элеккеге Совет җөмһүриятләре арасында бу рейтингта Балтыйк илләре һәм Молдова гына Әрмәнстаннан алда бара.[81]

Ришвәтчелеккә каршы көрәш

үзгәртү

БДБ илләре һәм регион арасында 2019-нчы ел өчен «Коррупцияне аңлау индексы» еллык басмасында Әрмәнстан ел дәвамында иң зур сикерүне ясады — 35 баллдан 42 баллга, 105-нче урыннан 77-нче урынга күтәрелде.[82]

Кеше хокуклары

үзгәртү

«Freedom House» оешмасы әйтүенчә, Әрмәнстандагы кеше хокуклары[ru] хәле элеккеге Совет җөмһүриятләренең күбесенә караганда яхшырак, ләкин мөһим проблемалар бар, һәм Гөрҗистандагы хәлгә охшаш. Шул ук оешма буенча, Әрмәнстан «өлешчә ирекле» дип аталган илләргә керә.[83]

Тышкы сәясәт

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстанның тышкы сәясәте
 
Әрмәнстан дипломатик миссияләре картасы.

2011 елның сентябренә Әрмәнстан Республикасы БМОга кергән 149 ил белән дипломатик мөнәсәбәтләр саклый. Башкалада Ереванда 33 илчелек бар.

Әрмәнстан, элеккеге СССРның берничә иле белән берлектә, Коллектив куркынычсызлык килешүе нигезендә төзелгән КККО[en] әгъзасы. Әрмәнстан шулай ук Аурупа Шурасы әгъзасы, Кара диңгез икътисади хезмәттәшлек оешмасы[en], Бөтендөнья сәүдә оешмасы һәм башкалар.

2014 елның октябрендә Әрмәнстан Ауразия Икътисади Берлегенә керде,[84] һәм 2015 елның 1 гыйнварыннан ул рәсми әгъза булып тора.[85]

Америка Кушма Штатлары

үзгәртү
 
Вашингтондагы Әрмәнстан илчелеге.

Америка Кушма Штатлары Әрмәнстан бәйсезлеген 1991 елның 25 декабрендә таныдылар һәм 1992 елның февралендә Ереванда илчелек ачтылар. 1991-нче елда Әрмәнстан бәйсезлек алганчы, АКШ-да әрмән лоббисы Әрмәнстан мәнфәгатьләрен яклады. 2005 елда, АКШ хөкүмәте Әрмәнстанга кораллы көчләрнең элемтә системасын камилләштерү өчен 7 миллион драма бүлеп бирде. Лин Трейси, АКШның Әрмәнстандагы гадәттән тыш һәм тулы вәкаләтле вәкиле.[86]

1995 елда Лос-Анджелеста Әрмәнстан Генераль консуллыгы ачылды. 2013 елның августыннан Сергей Саркисов Лос-Анджелеста Әрмәнстанның баш консулы булды.[87]

44 АКШ штаты әрмәннәр геноцидын таныды.

Аурупа Берлеге

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан һәм Аурупа Берлеге

Әрмәнстан Аурупа интеграциясе турындагы ниятен белдерде[88] һәм хәтта АБ әгъзалыгын озак вакытлы максат дип игълан итте.[89] Әрмәнстан 2004 елдан «Аурупа күршелек сәясәт» программасында, һәм 2009 елда оешканнан бирле «Көнчыгыш партнерлыкта» катнаша.

Әрмәнстан «Аурупа Берлеге белән һәрьяклап һәм киңәйтелгән партнерлык килешүе» төзеде, ул 2021 елның 1 мартында көченә керде.[90]

Әзербайҗан

үзгәртү
Төп мәкалә: Әзербайҗан–Әрмәнстан мөнәсәбәтләре
Шулай ук карагыз: Таулы Карабах низагы.

Әрмәнстан һәм Әзербайҗан АИХО-ның Минск төркеме кысаларында Таулы Карабах (Арцах) статусы турында сөйләшәләр. Бакы еш кабатлады, әгәр сөйләшүләр нәтиҗә бирмәсә, Әзербайҗан контрольсез территорияләрне хәрби чаралар аша кайтарырга әзер.[91][92][93][94][95]

2008 елның 2 ноябрендә Әзербайҗан, Әрмәнстан һәм Рәсәй президентлары Таулы Карабах конфликты турында декларациягә кул куйдылар. Өч дәүләт лидерлары Кавказдагы вәзгыятьне яхшырту өчен бергә эшләргә килештеләр.

Әзербайҗанның тышкы сәясәте Әрмәнстанны төбәк проектларыннан чыгаруга юнәлтелгән. 2006-нчы елда, гарәп телендәге «Әл-Җәзирә» телеканалына биргән интервьюсында, Илһам Әлиев Әзербайҗанның Әрмәнстанны энергия һәм транспорт кыенлыкларына этәрүгә юнәлтелгән сәясәт алып баруын һәм алга таба да дәвам итәчәген әйтте.

Гөрҗистан

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Гөрҗистан мөнәсәбәтләре

Әрмәнстанның Төркия һәм Әзербайҗан белән чикләре ябылган һәм Әрмәнстан диңгезсез булганлыктан, Гөрҗистан Әрмәнстан өчен төрле продуктлар һәм товарлар экспортлау һәм импортлауда мөһим роль уйный. Әрмәнстан белән Гөрҗистан арасында тимер юл бар. Гөрҗистанга Әрмәнстан электр җибәрә. 2009 елда, Әрмәнстан Гөрҗистан товарлары импортында 4-нче урында (гомуми экспортның 7,9 %).

Иран

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Иран мөнәсәбәтләре

Иран һәм Әрмәнстан чигендә Карчеван автомобиль кичүе бар, ул 1990-нчы еллар башыннан эшли.[96] Ике ил арасында тимер юл төзелеше турында проектлар һәм килешүләр бар.

2004 елның маенда Әрмәнстан–Иран газүткәргеч төзелеше өчен төп контрактка кул куелды. Газүткәргечнең тантаналы ачылышы 2007 елның 19 мартында ике ил президенты Роберт Кочарян һәм Мәхмүт Әхмәдиниҗат катнашында булды.[97]

Кыпрыс

үзгәртү
 
Кыпрыста Арцах җөмһүриятен яклап демонстрация, 1993.
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Кыпрыс мөнәсәбәтләре

Кыпрыс әрмәннәр геноцидын тану, икътисади тотрыклылык һәм Таулы Карабах (Арцах) конфликтын үз файдасына чишү өчен Әрмәнстан тарафдары булды. 1974-нче елда Төркия һөҗүменнән соң Әрмәнстан берләшкән Кыпрысны яклый һәм Кыпрыс конфликтын тыныч чишүне яклый. Кыпрыс шулай ук Әрмәнстанның Аурупа интеграциясен яклый. Бүген Әрмәнстан һәм Кыпрыс арасындагы мөнәсәбәтләр сәүдә, хәрби, күзләү хезмәтләре, тышкы сәясәт һәм мәдәният өлкәсендә хезмәттәшлекне үз эченә ала.

Пакьстан

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Пакьстан мөнәсәбәтләре

Пакьстан Әрмәнстанны танымый. Пакьстанның югары дәрәҗәле түрәләре моны Әзербайҗанның Таулы Карабах мәсьәләсендә булышуы белән аңлаталар.[98][99][100] Бу Пакьстанның Карабах конфликтына дини бәйләнеш кертү теләге белән бәйле, ләкин шул ук вакытта ул конфликтны хәрби чишү мөмкинлеген кире кага.

Рәсәй

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Рәсәй мөнәсәбәтләре

102-нче Рәсәй хәрби базасы Гөмредә урнашкан Әрмәнстан территориясендә урнашкан. БДБ-ның уртак һава һөҗүменнән саклану кысаларында сугыш бурычы башкара.

2010 ел мәгълүматлары буенча, Рәсәй белән сәүдә әйләнеше республиканың тышкы сәүдәсенең 20,8 % тәшкил итте. Рәсәй Әрмәнстан икътисадының төп инвесторларының берсе санала. Рәсәй инвестицияләренең гомуми күләме 240 миллион доллар. 2022 елның 10 аенда илләр арасында сәүдә әйләнеше рекордлы 3,8 миллиард доллар тәшкил итте (эквивалентта), һәм Әрмәнстан икътисадына Рәсәй инвестицияләре күләме 2 миллиард доллардан артты.[101]

Күпчелек эре әрмән предприятияләре Рәсәй компанияләренә карый. Газ монополисты «Газпром Армения» тулысынча Рәсәй Газпромныкы. Рәсәй Федерациясе Әрмәнстанны гына түгел, Иран һәм Гөрҗистанны дә электр белән тәэмин итүче Һраздан җылылык электр үзәгенә[hy] ия. Электр үзәге, башка әрмән предприятияләре белән берлектә, 2002-нче елда Әрмәнстанның дәүләт бурычын түләү өчен Рәсәйгә күчерелде.[102]

Төркия

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Төркия мөнәсәбәтләре

Төркия рәсми рәвештә Әрмәнстан бәйсезлеген 1991 елның 24 декабрендә таныды, ләкин әле дә аның белән дипломатик мөнәсәбәтләр урнаштырудан баш тарта. Әрмәнстан белән Төркия арасындагы мөнәсәбәтләр Төркиянең 1915-нче елда Госманлы империясендә булган әрмәннәр геноцидын танудан баш тартуы белән катлаулана. Карабах конфликты вакытында Төркия Әрмәнстан-Төркия чиген блокада итү турында игълан итте,[103] бу рәсми рәвештә Әрмәнстан гаскәрләренең Карабах сугышында катнашуы белән аңлатылды. Нәтиҗәдә, ике дәүләт арасындагы сәүдә һәм икътисади мөнәсәбәтләр авыр һәм рәсми булмаган.

2008 елның 6 сентябрендә Төркия президенты Абдуллаһ Гүл Әрмәнстанда булды.[104] 2009 елның 10 октябрендә Төркия һәм Әрмәнстан чит ил эшләре министрлыклары башлыклары Әхмәт Давытуглы һәм Эдвард Налбандян Цюрихта (Швейцария) «Дипломатик мөнәсәбәтләр урнаштыру беркетмәсе» һәм «Ике яклы мөнәсәбәтләрне үстерү беркетмәсе» имзаладылар[105][106]; документлар 1915-нче елда әрмәннәр геноцидын өйрәнү өчен «бәйсез тарихчылар» уртак комиссиясен төзүне күздә тота.[106] Шул ук елның 11 октябрендә Әзербайҗан чит ил эшләре министрлыгы Төркияне Карабах конфликтын чишмичә килешүләр төзегән өчен тәнкыйтьләде.[107]

2022 елның мартында Әрмәнстан Төркия белән дипломатик мөнәсәбәтләр урнаштырырга әзерлеген игълан итте.[108]

Украина

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Украина мөнәсәбәтләре

Украина 1991 елның 25 декабрендә Әрмәнстан бәйсезлеген таныды, ләкин беренче дипломатик мөнәсәбәтләр 1918-нчы елда Украина Халык Җөмһүрияте һәм Әрмәнстан Демократик Җөмһүрияте арасында урнашкан.

Франция

үзгәртү
 
Еревандагы Франция илчелеге.
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Франция мөнәсәбәтләре

Әрмәнстан белән Франция арасындагы мөнәсәбәтләр Ⅻ гасырда французлар һәм әрмәннәр Киликия әрмән корольлегендә элемтәләр урнаштырганнан бирле бар. Әрмәнстан һәм Франция арасында рәсми дипломатик мөнәсәбәтләр 1992 елның 24 февралендә оешты. Ике ил дә дипломатия, мәдәният һәм гаскәрдә хезмәттәшлек итә, мөнәсәбәтләр бик яхшы санала. Ике ил арасындагы яхшы мөнәсәбәтләр аркасында 2006-нчы елда Франциядә Әрмәнстан елы дип игълан ителде.[109]

Әрмәнстанда француз телендә сөйләшүче халык бик аз булса да, Франция белән тарихи бәйләнешләре нәтиҗәсендә ил 2018 Франкофония саммитын кабул итү өчен сайланды. Әрмәнстандагы француз университетында француз теле укытыла.

Юнанстан

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан–Юнанстан мөнәсәбәтләре

Юнанстан беренче булып 1991-нче елның 21 сентябрендә Әрмәнстан бәйсезлеген таныган һәм рәсми рәвештә әрмәннәр геноцидын таныган илләрнең берсе иде. Юнаннар геноцидын Әрмәнстан да таный. Мәдәни, тарихи һәм политик бәйләнешләр аркасында Әрмәнстан белән Юнанстан арасындагы мөнәсәбәтләр бик якын. Юнанстан Әрмәнстанның Рәсәйдән соң һәм аның НАТО-дагы иң якын союздашы.

Халык

үзгәртү

Демография

үзгәртү
 
2020 елга Әрмәнстан халкының яшь-җенес пирамидасы.

Халык саны буенча, Әрмәнстан, кайбер исәпләүләр буенча, 135-нче урында. Җанисәпләр ил халкының кимүен һәм бертөрле милли составны күрсәтәләр; Әрмәнстан Җөмһүрияте моноэтник дәүләт, халыкның 98% әрмәннәр.[110] Эмиграция, беренче чиратта Рәсәйгә, ил халкының динамикасына йогынты ясаучы мөһим фактор. 2001-нче елда, Әрмәнстанда беренче халык санын алу 1991-нче елда бәйсезлек игълан ителгәннән бирле үткәрелде, һәм нәтиҗәләре буенча илнең даими халкы 3 213 011 кеше иде.[111] Берләшкән Милләтләр Оешмасы бәяләве буенча, 2010 ел уртасында резидентлар саны 3 092 000 кеше иде.[112]

Әрмәнстан халкы, 2011 елның 12 октябрендәге җанисәп нәтиҗәләре буенча, фактик халыкның 2 871 771 кешесе булган (вакытлыча илдән киткәннәрне исәпкә алмаганда; 2001 елгы җанисәп белән чагыштырганда 130 823 кеше кимү күзәтелә) яки 3 018 854 даими халык (вакытлыча илдән киткәннәрне дә кертеп; 2001 елгы җанисәп белән чагыштырганда резидентлар саны 194 157 кешегә кимегән).[113] Рәсми мәгълүматлар буенча, 2016 елның 1 гыйнварына резидентлар саны 2 998 600 кеше иде.[114]

2012 елның 1 февраленә Әрмәнстан Республикасының халык исәбе буенса Әрмәнстанда — 3 274 300 кеше яши. Шул исәптән:

  • Ауылда — 1178000 кеше
  • Калада — 2097000 кеше (ул сандан 1127000 — Ереванда)[115]

Милли состав

үзгәртү

Әрмәнстанның милли составы буенса ул республика бермилләтле дип әйтергә була. Шулай булсада, Әрмәнстанда езидлар, әссүриялеләр, көрдләр, юнан халыклары яши һәм рус, украин диаспоралары бар.[116]

Әрмәнстан халкының милли составы
(2011 елгы җанисәп)[110]
Милләт Сан Өлеш
Әрмәннәр 2 961 801 98,11 %
Езидлар 35 308 1,17 %
Руслар 11 911 0,39 %
Әссүриялеләр 2769 0,09 %
Көрдләр 2162 0,07 %
Украиннар 1176 0,04 %
Юнаннар 900 0,03 %
Гөрҗиләр 617 0,02 %
Фарсылар 476 0,02 %
бүтән 1634 0,05 %
җавап бирүдән баш тарттылар 100 < 0,01 %

Торак пунктлар

үзгәртү
Төп мәкалә: Әрмәнстан шәһәрләре исемлеге

 
Ереван
 
Гөмре

№ Шәһәр Марз (өлкә) Халык[117] № Шәһәр Марз (өлкә) Халык[117]
карау • бәхәс • edit

 
Ванадзор/Бөек Каракилсә
 
Вагаршапат/Өчкилсә

1 Ереван Ереван 1,071,800 10 Арташат/Камәрле Арарат 21,300
2 Гөмре Ширак 118,600 11 Иҗеван/Кәрвансарай Тавуш 20,800
3 Ванадзор/Бөек Каракилсә Лори 82,800 12 Севан Гегаркуник 20,600
4 Вагаршапат/Өчкилсә Армавир 46,800 13 Чаренцаван Котайк 20,500
5 Абовян Котайк 44,400 14 Масис/Олыханны Арарат 20,500
6 Кафан Сүник 42,700 15 Арарат Арарат 20,400
7 Һраздан Котайк 41,600 16 Горис Сүник 20,300
8 Армавир/Сәрдарабад Армавир 29,000 17 Кәвәр Гегаркуник 19,900
9 Дилиҗан Тавуш 23,700 18 Әштәрәк Арагацотн 19,100


Ил югары урбанизацияләнгән (63,35%), ләкин шәһәр халкының өлеше кими: 2001–2011 еллар аралыгында шәһәр халкының кимүе −7,5% иде; шул ук чорда авыл халкының кимүе −3,4% тәшкил итте. Гомумән алганда, 2013 елга җөмһүрияттә 49 шәһәр булган, аларның иң зуры Әрмәнстан башкаласы Ереван, һәм иң кечкенә шәһәр 300 кеше яшәгән Дастакерт.[118]

Дин

үзгәртү
Төп мәкаләләр: Әрмәнстанда дин һәм Әрмән апостол чиркәве
Шулай ук карагыз: Әрмәнстанда православлык, Әрмәнстанда католиклык, Әрмәнстанда ислам һәм Әрмәнстанда атеизм.
 
Эчмиадзин кафедраль соборы (Ⅳ гасыр башы). 303–484 елларда һәм яңадан 1441 елдан Барлык әрмәннәрнең Югары Патриарх Католикосы тәхете.

Әрмәнстан Җөмһүриятенда христианлык тарихы нык бай, мәсәлән Әрмән Дәүләте христиан динен дәүләт дине буларак игълан иткән илдәр арасыннан иң беренчесе. Әмма бүген Әрмәнстан Җөмһүриятенең конституциясы буенча Әрмәнстанда дәүләт дине юк, әмма Әрмән апостол чиркәвенең иҗтимагый әһәмиәтлелеге танылган[119], ул диндә бүген ӘҖ 94,4 % халкы тора. Әрмән апостол чиркәвенең төп тәгълиматлары Әрмәнстан мәктәпләрендә укытыла. Хәзерге Әрмәнстан конституциясенең беренче бүлегенең 18 маддәсе игълан ителә: «Әрмәнстан Җөмһүрияте Әрмән Апостол Изге чиркәвенең милли чиркәү буларак әрмән халкының рухи тормышында, аның милли мәдәниятен үстерү һәм аның милли үзенчәлеген саклау эшендә аерым миссиясен таный.»[120] Ереванда Изге Григор Мәгърифәтче кафедраль соборы урнашкан, ул Тбилисидагы Цминда Самеба соборы белән беррәттән Көньяк Кавказда иң зурысы булып тора. Барлыгы 66 дини җәмгыять Әрмәнстанда теркәлгән.

Әрмән католик чиркәвенең кечкенә җәмгыяте бар (36 мәхәллә), аның шәкертләре калган әрмәннәр тарафыннан «франклар» (әрм. ֆրանկեր) дип атала. Православлык христианнарының кечкенә җәмгыятьләре дә бар: руслар, юнаннар, украиннар һәм башкалар, шулай ук рус-молоканнар җәмгыяте. Башка христиан хәрәкәтләре арасында инҗил протестантлар, баптистлар, адвентистлар, харизматик христианнар, Йәһвә шаһитләре һәм мормоннар бар.

Файл:The-Blue-Mosque.jpg
 
1. Күк мәчет. 2. Дөньядагы иң зур езид гыйбадәтханәсе Куба Мере Диване.

Ислам динен тотучылар Әрмәнстанда да яшиләр (Ереванда һәм Абовян районында 1000 кешедән артык); бу динне көрдләр, фарсылар, әзербайҗаннар[121][122][123][124] һәм башка халыклар раслый. Әмма Карабах низагы нәтиҗәсендә әзербайҗаннарның китүе аркасында мөселман җәмгыяте кимегән. Ереванда мөселманнар өчен Күк мәчет бар.[125] Рәсми мәгълүматлар буенча, Әрмәнстан халкының (2 957 мең кеше) 0,10 %-ы (3 800 кеше) — ислам дине тарафдары (2020).[126]

Әрмәнстанда 40 меңнән артык езид (халыкның 1,3 %) яши,[127] алар нигездә езидлык дип атыйлар. 2012 елның 29 сентябрендә Әрмәнстанның Армавир өлкәсендә езид «Зиарат» гыйбадәтханәсе тантаналы рәвештә ачылды. Бу езидларның туган иленнән, Ирак Көрдстаныннан читтә төзелгән беренче гыйбадәтханә, Әрмәнстан езидларының рухи ышануларын канәгатьләндерү өчен эшләнгән.[128]

2011 елгы җанисәп буенча Әрмәнстан халкының дини составы[49]
Милләт Барлыгы Дин тотучы Әрмән апостол Инҗил Езид Католик Йәһвә шаһит Православ Мәҗүси Молокан Бүтән Атеист Җавап бирүдән баш тарттылар Динне күрсәтмәде
Әрмәнстан (барлыгы) 3 018 854 2 897 267 2 796 519 29 280 25 204 13 843 8695 7532 5434 2872 7888 34 373 10 941 76 273
Әрмәннәр 2 961 801 2 843 545 2 784 553 28 454 0 13 247 8581 3413 734 0 4563 33 254 10 086 74 916
Езидлар 35 308 33 772 3597 532 24 518 0 40 0 3624 0 1461 413 547 576
Руслар 11 911 11 078 4899 150 0 336 37 2798 0 2755 103 325 132 376
Әссүриялеләр 2769 2556 935 47 0 11 14 601 2 0 946 162 20 31
Көрдләр 2162 2098 180 42 682 0 2 0 1068 0 124 29 18 17
Украиннар 1176 1121 674 10 0 44 8 360 0 19 6 34 8 13
Юнаннар 900 838 692 6 0 24 2 109 0 0 5 41 9 12
Гөрҗиләр 617 401 253 10 0 23 4 93 0 0 18 17 16 183
Фарсылар 476 401 27 0 3 12 0 1 0 0 358 17 36 22
бүтән 1634 1393 661 29 1 143 6 150 6 98 299 64 51 126
җавап бирүдән баш тарттылар 100 64 48 0 0 3 1 7 0 0 5 17 18 1

Административ-территориаль бүленеше

үзгәртү

Әрмәнстан Республикасы — унитар республика, аның составы өлкәләрдән (әрм. марз), өлкәләр аймактардан тора. Аймак берничә торак пункттан тора яки (Ирәвандагы кебек) округка бүленә. Өлкәләрдә Дәүләт идарәсы алып барыла, аймаклар муниципаль хакимиятенә буйсына. Әрмәнстанның башкаласы — Ирәван муниципаль хакимиятенә буйсына.

Марз губернаторларына Әрмәнстан Хөкүмәтеннән һәм Президент раславыннан соң хакимият бирелә һәм шулай ук азатлана. Әрмәнстан Республикасы территориясы 10 өлкәгә бүленә.

Өлкә Оригиналь
исеме		 Мәйданы, км² Халык Административ үзәге
Арагацот өлкәсе Արագածոտնի 2 755 141 800 Аштарак
Арарат өлкәсе Արարատի 2 003 279 200 Арташат
Армавир өлкәсе Արմավիրի 1 241 284 500 Армавир
Вайоцдзор өлкәсе Վայոց Ձորի 2 406 55 800 Ехегнадзор
Гегаркуник өлкәсе Գեղարքունիքի 3 655 241 600 Гавар
Котайк өлкәсе Կոտայքի 2 100 280 900 Һраздан
Лори өлкәсе Լոռու 3 791 281 600 Ванадзор
Сүник өлкәсе Սյունիքի 4 505 152 800 Капан
Тавуш өлкәсе Տավուշի 3 120 134 400 Иджеван
Ширак өлкәсе Շիրակի 2 679 281 500 Гөмре
Кала Оригиналь
исеме		 Мәйдан, км² Халык
Ирәван Երևան 227 1 119 000

Әрмәнстан иктисады

үзгәртү

Валюта

үзгәртү
 
10 000 әрмән драм.

Әрмәнстанның валютасы — драм (әрм. դրամ). 1993 елның 22 ноябреннән йөри башлый. Шул вакытка кадәр республикада совет тәңкәләре белән кулланганнар. 1 драм 100 луманан (әрм. լումա) тора. Әрмәнстан валютасының символы Դ — әрмән алфавитының "да" хәрефен аңлата.

Сәнәгать

үзгәртү

Әрмәнстанның замандаш сәнәгәте Советлар Берлеге вакыттарында төзелгән. Ул вакытта Әрмәнстан СССР-ның төбәкләренә станоклар, текстиль, һәм башка продукция җиткергән, ул продукция мәсәлән электроэнергиягә алмаштырылган.

Авыл хуҗалыгы

үзгәртү

Малчылык

үзгәртү

ӘР ауыл хуҗалыгында малчылыкгың байтак урыны бәләкәй мал тоту — сарык һәм кәҗә асрау белән бәйле. Бу тармак ареалы таулы урыннарга таралган. Зур малны тауда тотуы кыенрак, әмма шул малчылык төре бәләкәй малы менән бергә, кыенлыкларга карамый районда таралган.

Игенчелек

үзгәртү

Әрмәнстанда игенчелек алып баруы авыр, чөнки таулы илдә тигез урыннары әз. Алай булсада Әрмәнстаның күп төбәкләрендә игенчелек кайсы бер техник культуралары, йөзем үстерүе генә мөмкин. Бодай игенчелеге Арарат төбәгендә генә нык үзләштерелгән.[129]

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  2. ↑ 2,0 2,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  3. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 https://www.parlament.cat/document/intrade/6281
  5. ↑ https://www.workwithdata.com/place/armenia
  6. ↑ http://lenta.ru/news/2012/02/09/armenia/
  7. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  8. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  9. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/ARMENIA
  10. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  11. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/armenia
  12. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  13. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  14. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=28
  15. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  16. ↑ https://public.wmo.int/en/members/armenia
  17. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  18. ↑ https://www.irena.org/irenamembership
  19. ↑ https://www.lemonde.fr/international/article/2023/10/04/l-armenie-ratifie-le-statut-de-rome-de-la-cour-penale-internationale-malgre-l-hostilite-du-kremlin_6192341_3210.html
  20. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  21. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  22. ↑ 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 22,11 22,12 22,13 22,14 22,15 22,16 22,17 22,18 22,19 22,20 22,21 22,22 22,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  23. ↑ 23,0 23,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  24. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  25. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  26. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  27. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  28. ↑ 28,0 28,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  29. ↑ (unspecified title)
  30. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  31. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  32. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  33. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS
  34. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  35. ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 35,10 35,11 35,12 35,13 35,14 https://www.bti-project.org
  36. ↑ 36,0 36,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/ARM
  37. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/
  38. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=ARM
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
  40. ↑ https://www.gs1.org/company-prefix
  41. ↑ (ингл.) Oldest Countries 2023. 20 март 2023 тикшерелде.
  42. ↑ (ингл.) Joel Mokyr, Oxford University Press. The Oxford encyclopedia of economic history. — New York: Oxford University Press, 2003. — 568 p. — ISBN 978-0-19-510507-0.
  43. ↑ (ингл.) George A. Bournoutian. Armenian // An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires / James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. — Westport, Conn.: Greenwood press, 1994. — P. 40. — 840 p. — ISBN 9780313274978.
  44. ↑ (ингл.) Encyclopedia of the Developing World / Thomas M. Leonard. — Taylor & Francis, 2006. — Vol. 1. — P. 87. — 1759 p. — ISBN 9780415976626.
  45. ↑ (ингл.) Arminiya // The encyclopedia of Islam / H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Levi-Provençal, J. Schacht, B. Lewis, Ch. Pellat. — Leiden, Netherlands: E.J. Brill, 1986. — Vol. Ⅰ. A-B. — P. 634. — 1359 p. — ISBN 90-04-08114-3.
  46. ↑ https://web.archive.org/web/20170815143610/http://www.armstat.am/file/article/nasel_01.01.2017.pdf
  47. ↑ (рус.) Әрмәнстан Президентының рәсми сайты.
  48. ↑ (рус.) Избиратели в Армении проголосовали за парламентскую республику. BBC Русская служба. 2018-01-05 тикшерелгән.
  49. ↑ 49,0 49,1 (рус.) Окончательные итоги Национальной переписи населения Республики Армения 2011 года. Таблица 5.4 Население (городскoe, сельскoe) по национальности, полу и вероисповеданию.
  50. ↑ (ингл.) Schmitt R. ARMENIA and IRAN i. Armina, Achaemenid province // Encyclopædia Iranica. әлеге чыганактан 2012-02-02 архивланды. 2011-05-17 тикшерелгән.
  51. ↑ (рус.) Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: Пер. с нем. — М.: Прогресс, 1964. — P. 87. — 562 p.:

    Арме́ния, из грек. Ἀρμενία. Уже др.-перс. Armaniya-, Armina- «Армения»; см. Бартоломэ, Air. Wb. 197; Хюбшман, IF 16, 205. См. армяни́н.
  52. ↑ 52,0 52,1 (рус.) Дьяконов И. М. Малая Азия и Армения около 600 г. до н.э. и северные походы вавилонских царей // Вестник древней истории. — Москва: Наука. — № 2. — С. 34—63.
  53. ↑ (рус.) Мовсес Хоренаци «История Армении». әлеге чыганактан 2019-09-16 архивланды. 2012-09-24 тикшерелгән.
  54. ↑ (рус.) Капанцян Г. Академии наук Армянской ССР Хайаса--колыбель армян: этногенез армян и их начальная история. — 1947. — P. 10.
  55. ↑ (ингл.) Hrach K. Martirosyan. Etymological dictionary of the Armenian inherited lexicon. — Brill Academic Publishers, 2009. — P. 382—385. — ISBN 978-90-04-17337-8.
  56. ↑ (рус.) Об Армении — Общие сведения. Правительство Республики Армения. әлеге чыганактан 2012-02-02 архивланды. 2010-12-23 тикшерелгән.
  57. ↑ (рус.) Закон Республики Армения о Государственном Гербе Республики Армения.
  58. ↑ 58,0 58,1 (рус.) Закон Республики Армения о Гербе Республики Армения.
  59. ↑ (ингл.) Armenian Traditions about Mt. Ararat // Journal of the American Oriental Society, Vol. 5 (1855—1856). — Pp. 189—191
  60. ↑ (ингл.) Geoffrey W. Bromiley. The International Standard Bible Encyclopedia. Vol. 2. — Wm. B. Eerdmans Publishing, 1979. — P. 319.
  61. ↑ (рус.) Закон Республики Армения о Гимне Республики Армения.
  62. ↑ (ингл.) Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood: the fifteenth century to the twentieth century 2016 елның 2 октябрь көнендә архивланган., Palgrave Macmillan, 2004, p.96:
  63. ↑ (ингл.) James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires 2015 елның 2 апрель көнендә архивланган., p.44:
  64. ↑ (ингл.) Текст Сан-Стефанского мирного договора на hrono.ru. Статьи ⅩⅥ и ⅩⅨ.
  65. ↑ 65,0 65,1 Чыганакка җибәрү хатасы: Неверный тег <ref>; для сносок Британника не указан текст
  66. ↑ (ингл.) Richard G. Hovannisian. . — ISBN 0312101686. — ISBN 9780312101688.
  67. ↑ (рус.) А. А. Чибилёв, С. В. Богданов / Евро-азиатская граница в географическом и культурно-историческом аспектах/ «Вестник РАН» т.81 № 9 2011 г. стр: 828—838 Изд."Наука"
  68. ↑ (рус.) Национальный доклад «О состоянии окружающей среды в Армении в 2002 году».
  69. ↑ https://armstat.am/file/article/marz_09_1.pdf
  70. ↑ (ингл.) UNECE Homepage.
  71. ↑ (рус.) Ecolur — Экология и экологи: Армения, 2009 г..
  72. ↑ (рус.) Запасы Сотского золотоносного месторождения в Армении составляют 120 тонн золота | 11/09/2010 16:51 | Информационное агентство АРКА — новости Армении и Нагорного Карабаха. әлеге чыганактан 2010-09-18 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  73. ↑ (рус.) Добыча золота на Сотском месторождении может достигнуть 150 тыс. унций в год.
  74. ↑ (рус.) Урановые месторождения Армении находятся в нескольких километрах от Нахиджевана.
  75. ↑ (рус.) Карьеры мира — Армения. әлеге чыганактан 2011-08-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  76. ↑ (рус.) Месторождения Армении на сайте www.etenondg.info. әлеге чыганактан 2012-01-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  77. ↑ (рус.) Армению похвалили за успехи в строительстве демократии 2020 елның 4 декабрь көнендә архивланган. // Lenta.ru, 19 декабря 2018
  78. ↑ (ингл.) Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. 2019-01-25 тикшерелгән.
  79. ↑ (рус.) Армения поднялась с 103 на 86 место в Индексе демократии 2019. news.am. 2020-01-23 тикшерелгән.
  80. ↑ (ингл.) democracy-index-2019. infographics.economist.com. 2020-01-23 тикшерелгән.
  81. ↑ (ингл.) Vanessa A. Boese, Nazifa Alizada, Martin Lundstedt, Kelly Morrison, Natalia Natsika, Yuko Sato, Hugo Tai, and Staffan I. Lindberg Democracy Report 2022: Autocratization Changing Nature? // V-Dem Institute. — Gothenburg: University of Gothenburg, 2022. Архивировано из первоисточника 9 март 2022.
  82. ↑ (рус.) Россия в Индексе восприятия коррупции-2019: 28 баллов и 137 место. Центр ТИ-Р. әлеге чыганактан 2020-01-23 архивланды. 2020-01-23 тикшерелгән.
  83. ↑ (ингл.) Freedom House: Annual Report 2005: Armenia.
  84. ↑ (рус.) Армения вступила в Евразийский союз — Деловой портал kapital.kz.
  85. ↑ (әрм.) Մինսկում ստորագրվել է Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագրին Հայաստանի միանալու մասին պայմանագիրը
  86. ↑ (ингл.) U.S. Relations With Armenia, АКШ чит ил эшләре министрлыгының рәсми сайты
  87. ↑ (әрм.) Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ - Երկկողմ հարաբերություններ.
  88. ↑ (рус.) Матевосян, Гамлет. Армения последовательна в своей политике интеграции в европейские структуры — Кочарян, Политика, «РИА Новости» (2003-07-28). 10 гыйнвар 2011 тикшерелде.

    Армения последовательна в своей политике интеграции в европейские структуры. „Мы стремимся создать государство, основанное на европейских стандартах“, - заявил президент Армении Роберт Кочарян в понедельник в ходе встречи со спецпредставителем Европейского союза в регионе Южного Кавказа Хейкки Талвитие.
  89. ↑ (рус.) Кризис на Украине привел к разногласиям между США, Европой и Россией: итоги внешней политики Армении, ИА «REGNUM» (2005-01-16). 10 гыйнвар 2011 тикшерелде.

    Став членом Совета Европы (СЕ) и подписав с Европейским Союзом (ЕС) Договор о Партнерстве и Сотрудничестве, Армения присоединилась к евроинтеграционным процессам. Декларировав членство в ЕС долгосрочной целью, Армения продолжает последовательно осуществлять реформы по становлению демократических институтов и гражданского общества.
  90. ↑ (ингл.) EU-Armenia Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement enters into force / EU Neighbours East рәсми сайты
  91. ↑ (рус.) Новости на treli.ru.
  92. ↑ (рус.) Московский Комсомолец. [www.mk.ru/blogs/MK/2007/11/28/abroad/326053/ әлеге чыганактан] 2012-09-04 архивланды.
  93. ↑ (рус.) Кирилл Зубков. Азербайджан угрожает Армении // РБК daily. — 2007 елның 28 ноябре. Архивировано из первоисточника 9 сентябрь 2012.
  94. ↑ (рус.) kavkzweb.net.
  95. ↑ (рус.) Новости на km.ru: Если Азербайджан применит силу, Армения ответит признанием статуса независимости Нагорного Карабаха.
  96. ↑ (рус.) КПП на границах Ирана.
  97. ↑ (рус.) Открытие газопровода.
  98. ↑ (ингл.) Senate of Pakistan - Senate foreign relations committee. Архивланган күчермә. әлеге чыганактан 2009-02-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.Архивланган күчермә. әлеге чыганактан 2009-02-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.

    Сенатор Мушахид Хуссейн Пакистанның Әрмәнстанны танымавын әйтте, чөнки ул агрессор иде һәм Пакистан Әзербайҗанны Таулы Карабах проблемасында яклый.

  99. ↑ (ингл.) Senate of Pakistan - Senate foreign relations committee. Pakistan Worldview - Report 21 - Visit to Azerbaijan. — December 2008. — P. 25. — 69 p. 19 февраль 2009 елда.архивланган Архивланган күчермә. әлеге чыганактан 2009-02-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.

    Пакистан Әрмәнстанны танымый һәм моны беркайчан да эшләмәячәк.

  100. ↑ Senate of Pakistan - Senate foreign relations committee. Pakistan Worldview - Report 21 - Visit to Azerbaijan. — December 2008. — P. 41. — 69 p. 19 февраль 2009 елда.архивланган Архивланган күчермә. әлеге чыганактан 2009-02-19 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән. (ингл.)

    Пакистан Әзербайҗанга Таулы Карабах мәсьәләсендә ярдәм итә һәм без Әрмәнстанны танымыйбыз.

  101. ↑ (рус.) Вице-премьер Армении заявил о рекордном товарообороте с Россией (2022-12-23). 4 гыйнвар 2023 тикшерелде.
  102. ↑ (рус.) Разданская Энергетическая Компания — «О компании». әлеге чыганактан 2011-08-20 архивланды. 2009-02-05 тикшерелгән.
  103. ↑ (ингл.) Marshall Cavendish. World and Its Peoples: The Middle East, Western Asia, and Northern Africa. p. 768: «Independent Armenia faced difficulties. Azerbaijan and Turkey imposed a blockade on Armenia, isolating the nation.»
  104. ↑ (ингл.) Domain e-vox.ru maybe for sale.
  105. ↑ (рус.) Турция и Армения положили конец вековой вражде 2011 елның 19 август көнендә архивланган. NEWSru 2009 елның 11 октябре.
  106. ↑ 106,0 106,1 (ингл.) Armenia and Turkey normalise ties (ингл.), Би-Би-Си (2009-10-10). 11 октябрь 2009 тикшерелде.
  107. ↑ (ингл.) Azerbaijan condemns Turkish pact (ингл.), Би-Би-Си (2009-10-11). 11 октябрь 2009 тикшерелде.
  108. ↑ (рус.) Армения заявила о готовности установить дипломатические отношения с Турцией.
  109. ↑ (ингл.) Armenia. Diplomatie.gouv.fr (2017-03-01).
  110. ↑ 110,0 110,1 (әрм.) Население (городское и сельское) по национальности, полу и родному языку по данным переписи населения 2011 года 2014 елның 2 февраль көнендә архивланган.
  111. ↑ (рус.) Наличное и постоянное население по административно-территориальному делению и полу 2013 елның 27 декабрь көнендә архивланган.. Перепись населения Армении 2001 года.
  112. ↑ (ингл.) World Population Prospects: The 2010 Revision.
  113. ↑ (әрм.) 2011 елның 12–21 октябрендә үткәрелгән Әрмәнстан Җөмһүриятенең халык санын алуның башлангыч нәтиҗәләре 2017 елның 10 октябрь көнендә архивланган..
  114. ↑ (рус.) Социально-экономическое положение Республики Армения в январе-декабре 2015 года. 5.2. Демографическая ситуация. 2016 елның 15 февраль көнендә архивланган. Армстат.
  115. ↑ Еркрамас сайты Мәглүмәтенән, archived from the original on 2012-06-15, retrieved 2013-06-24 
  116. ↑ Әрмән сәфәрлек бюроһы сайтынан алынды, archived from the original on 2018-09-05, retrieved 2013-06-24 
  117. ↑ 117,0 117,1 (әрм.) 2015-нче елның 1-нче июлендә Әрмәнстан Җөмһүриятенең даими халкы саны. 2015 елның 9 августы тикшерелгән.
  118. ↑ (рус.) Демографический сборник Армении, 2013.
  119. ↑ Әрмәнстан Конституцияһының 8.1 һанлы статьяһы, archived from the original on 2012-11-06, retrieved 2013-06-24 
  120. ↑ (рус.) Конституция Республики Армения (с изменениями). Принят 05.07.1995.
  121. ↑ (рус.) Армения Онлайн: В Армении проживает ощутимое число азербайджанцев — армянский сайт для общения армян из Армении и всего мира.
  122. ↑ (рус.) AZG Daily.
  123. ↑ Народы России — Азербайджанцы, живущие в Армении, не хотят создавать общину. әлеге чыганактан 2012-01-27 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  124. ↑ (рус.) | iamik.ru | ИА МиК — информационно-аналитическое агентство. әлеге чыганактан 2012-08-28 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  125. ↑ (рус.) Армяно-иранские отношения и разрешение карабахского конфликта.
  126. ↑ (ингл.) Muslim Population By Country 2020 2019 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.
  127. ↑ (рус.) Постоянное население (городское, сельское) по возрасту и национальности. әлеге чыганактан 2012-02-05 архивланды. 2023-10-09 тикшерелгән.
  128. ↑ (рус.) Езидский храм в Армении 2013 елның 31 август көнендә архивланган.. Ezdixane.ru
  129. ↑ Туристическая Армения сайтынан алынды, archived from the original on 2012-03-15, retrieved 2013-06-24 

Сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү
Башка телле бүлектә тулырак мәкалә бар: Армения (рус.)
Сез тәрҗемә ярдәме белән бу мәкаләне язып бетереп проектка ярдәм итә аласыз.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Әрмәнстан&oldid=4291949