Чуашстан
Чуашстан Республикасы (Чуашия, чуаш. Чӑва́ш Республики́, چأۋاش رەسپوپلېكې, рус. Чувашская Республика) — Россия Федерациясе составына кергән республика. Башкаласы — Чабаксар шәһәре.
| Чуашстан | |
| рус. Чувашская Республика чуаш. Чăваш Республики | |
| Байрак[d] | Илтамга[d] |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 13 февраль 1992 |
|---|---|
 | |
| Рәсми исем | Чӑваш Республики — Чӑваш Ен |
| Рәсми тел | рус теле һәм чуаш теле |
| Гимн | Чуашстан гимны |
| Дөнья кисәге | Европа |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Чабаксар |
| Административ-территориаль берәмлек | Россия[1] |
| Сәгать поясы | MSD һәм Европа/Мәскәү[d][2] |
| Геомәгълүматлар | Data:Russia/Chuvash Republic.map |
| Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Чуаш республикасы башлыгы[d] |
| Хөкүмәт башлыгы | Олег Николаев[3] |
| Канунбирү органы | Чуаш республикасы дәүләт советы[d] |
| Халык саны | 1 167 061 (2024) |
| Нәрсә белән чиктәш | Түбән Новгород өлкәсе, Мари Иле, Татарстан, Сембер өлкәсе һәм Мордовия |
| Кулланылган тел | чуаш теле |
| Мәйдан | 18 300 ± 1 км² |
| Рәсми веб-сайт | cap.ru(рус.) |
_-_Chuvashia_(disputed_Crimea).svg) | |
| Һәйкәлләр исемлеге | Чуашстанда урнашкан Россия мәдәни мирас объектлары исемлеге[d] |
| Феноменның икътисады | Чуашстан икътисады[d] |
| Номер тамгасы коды | 21 һәм 121 |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | Төркем:Чуашстанда җирләнгәннәр[d] |
 | |
 Чуашстан Викиҗыентыкта | |
Халык саны – 1 251 619 кеше (2010). Мәйданы – 18 300 км².
География
үзгәртү| Як | Россия субъекты |
|---|---|
| Төньяк | Мари Ил |
| Көнбатыш | Түбән Новгород өлкәсе |
| Көньяк-көнбатыш | Мордовия |
| Көньяк | Сембер өлкәсе |
| Көнчыгыш | Татарстан |
Чуашстан Республикасы Көнчыгыш Европа тигезлегендә, күбесенчә Иделнең уң ярында, Сыры һәм Зөя елгалар арасында урнаша. Чуашстанның иң биек ноктасы — 286,6 м (Шомырша районының Яблоновка авылы янында).
Файдалы казылмалар
үзгәртүФосфоритлар, янучан сланец (запаслар — 199,1 млн. т.), торф чыганаклары.
Климат
үзгәртүКлимат — уртача континенталь, июльнең уртача температурасы — +19,3 °С, гыйнварның уртача температурасы — -12,7 °С. Уртача еллык явым-төшем күләме 450—500 мм.
Гидрография
үзгәртүТөп елгалар — Идел (Чабаксар сусаклагычы), Сыры, Цивиль, Аниш, Бездна, Киря, Меня, Гөбенә, Бола.
Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы
үзгәртүРеспубликаның төньяк районнарда — кәсле-көлсу туфраклар, көньяк-көнбатышында — кара туфраклар. Республика күбесенчә урманлы дала зонасында урнаша (Идел аръягындагы өлеше төньяк тайга кече зонасында урнаша). Урманнар территориянең якынча 32% өлешне биләп торалар; нарат, чыршы, каен, имән, юкә күпчелеген тәшкил итәләр.[4]
Хайваннар дөньясы: көрән аю, бүре, төлке, урман мәчесе, сусар, ондатра, тиен, сөркә, янутсыман эт, поши, һ.б.
Тыюлыклар
үзгәртү- Сыры буе тыюлыгы
- «Чăваш Вăрманĕ» («Чуаш урманы») милли паркы
Тарих
үзгәртүЧуашия территориясендә неолит, палеолит һәм мезолит памятниклары сакланып калганнар. Безнең эрага кадәр 3-нче меңъеллыкта Урта Иделгә фин-угыр кабиләләр арасында көньяктан килгән Фатьяново һәм Баланово археологик культуралары кабиләләре барлыкка киләләр; безнең эрага кадәр 2-нче меңъеллыкта монда Абашево һәм бура археологик культуралары кабиләләре киләләр. Алар белән монда терлекчелек, китмән игенчелеге барлыкка киләләр.
X гасырда Урта Иделдә Идел буе Болгары барлыкка килә. 1236 елда Идел буе Болгарны Алтын Урда гаскәрләре яулап алалар. Чуашиянең төньяк районнарга күчереп урнашкан болгарлар һәм фин-угыр халыклары аралашу нәтиҗәсендә XV гасырда чуаш халкы барлыкка килә.
1551 елда тау ягында торучы, ә 1552 елда болын ягында торучы чуашлар территорияләре Мәскәү дәүләтенә кушылалар. 1552—1600 еллар эчендә Чабаксар (беренче тапкыр 1469 елда телгә алына), Алатыр, Чуел һәм Ядернә ныгытмалары төзеләлгәннәр.
Казан ханлыгы яулап алуыннан соң чуашларга православ дине көчләп кертелә башлый.
1552 елдан чуаш җирләре Казан сарае Приказы белән идарә иткәннәр. 1708 елда алар Казан губернасы составына кертеләләр.
1891—1894 елларда Мәскәү-Казан тимер юлының Алатыр — Шәехран (Канаш) — Казан тимер юл сызыгы төзелә.
1917 елның революциягә кадәр хәзерге Чуашстан җирләре Казан (Козьмодемьянск, Чабаксар, Ядернә, Чуел өязләре) һәм Сембер (Курмыш, Алатыр, Буа өязләре) губерналары составында булганнар.
1920 елның 24 июнендә Чуаш автономияле өлкәсе барлыкка килә. 1925 елның 25 апрелендә ул Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасына үзгәртеп корыла.
1929—1936 елларда республика Түбән Новгород крае (1932 елдан — Горький крае) составында булган.
1992 елның 13 февральдә «Чуаш ССРның исемен үзгәртү турында» законы кабул итүдән соң, Чуаш ССР үз исемен Чуашия Республикасына алыштыра.[5]
Административ-территориаль бүленеше
үзгәртүЧуаш Республикасында 21 административ район , 9 шәһәр, 8 шәһәр тибындагы бистә, 1700гә якын авыл исәпләнә.
Башкала
үзгәртүБашкаласы — 500 меңнән артык кеше яшәгән Чабаксар шәһәре.
Муниципаль районнар
үзгәртү
| № | Район | Чуашча исеме | Үзәге |
|---|---|---|---|
| 1 | Алатыр районы | Улатăр районĕ | Алатыр шәһәре |
| 2 | Әлек районы | Элĕк районĕ | Әлек авылы |
| 3 | Батыр районы | Патăрьел районĕ | Батыр авылы |
| 4 | Урнар районы | Вăрнар районĕ | Урнар бистәсе |
| 5 | Епрәч районы | Йĕпреç районĕ | Епрәч бистәсе |
| 6 | Канаш районы | Канаш районĕ | Канаш шәһәре |
| 7 | Кузлаука районы | Куславкка районĕ | Кузлаука шәһәре |
| 8 | Комсомол районы | Комсомольски районĕ | Комсомол авылы |
| 9 | Красноармейски районы | Красноармейски районĕ | Красноармейское авылы |
| 10 | Кызыл Чутай районы | Хĕрлĕ Чутай районĕ | Кызыл Чутай авылы |
| 11 | Мария Посады районы | Сĕнтĕрвăрри районĕ | Мария Посады шәһәре |
| 12 | Моргауш районы | Муркаш районĕ | Моргауш авылы |
| 13 | Порецк районы | Пăрачкав районĕ | Порецки авылы |
| 14 | Ормар районы | Вăрмар районĕ | Ормар бистәсе |
| 15 | Чуел районы | Çĕрпӳ районĕ | Чуел шәһәре |
| 16 | Чабаксар районы | Шупашкар районĕ | Күгеш бистәсе[6] |
| 17 | Шомырша районы | Шăмăршă районĕ | Шомырша авылы |
| 18 | Шөмерлә районы | Çĕмĕрле районĕ | Шөмерлә шәһәре |
| 19 | Ядернә районы | Етĕрне районĕ | Ядернә шәһәре |
| 20 | Ялчык районы | Елчĕк районĕ | Ялчык авылы |
| 21 | Янтык районы | Тăвай районĕ | Янтык авылы |
Халык
үзгәртүМоны да карагыз: Чуашия халкы
Милли составы
үзгәртү2010 ел буенча Республикада 106 төрле милләт вәкиле яши дип санала.
| Милләт | 1926 ел, мең кеше (*) |
1939 ел, мең кеше (*) |
1959 ел, мең кеше (*) |
1970 , мең кеше (*) |
1979, мең кеше (*) |
1989, мең кеше (*) |
2002, тыс. чел. (* 2011 елның 10 октябрь көнендә архивланган.) |
2010 ел мең кеше [7] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| чуашлар | 667,7 (74,7 %) | 777,2 (72,2 %) | 770,4 (73,0 %) | 856,2 (70,0 %) | 887,7 (68,4 %) | 906,9 (67,8 %) | 889,3 (67,7 %) | 814,8 (67,7 %) |
| руслар | 178,9 (20,0 %) | 241,4 (22,4 %) | 263,7 (24,0 %) | 299,2 (24,5 %) | 338,2 (26,0 %) | 357,1 (26,7 %) | 348,5 (26,5 %) | 323,3 (26,9 %) |
| татарлар | 22,6 (2,5 %) | 29,0 (2,7 %) | 31,4 (2,9 %) | 36,2 (3,0 %) | 37,6 (2,9 %) | 35,7 (2,7 %) | 36,4 (2,8 %) | 34,2 (2,8 %) |
| мордвалар | 24,0 (2,7 %) | 22,5 (2,1 %) | 23,9 (2,2 %) | 21,0 (1,7 %) | 20,3 (1,6 %) | 18,7 (1,4 %) | 16,0 (1,2 %) | 13,0 (1,1 %) |
2002 ел нәтиҗәләре буенча Чуаш Республикасы милли составы[8]:
| Милләт | Саны (кеше) | Процентларда |
|---|---|---|
| Чуашлар | 889 268 | 67,69 % |
| Руслар | 348 543 | 26,53 % |
| Татарлар | 36 401 | 2,77 % |
| Мордвалар | 16 383 | 1,25 % |
| Украиннар | 6 422 | 0,49 % |
| Чирмешләр | 3 600 | 0,27 % |
| Белоруслар | 1 881 | 0,14 % |
| Әрмәннәр | 1 261 | 0,14 % |
| Әзериләр | 857 | 0,07 % |
| Чегәннәр | 751 | 0,06 % |
| Алманнар | 520 | 0,05 % |
Торак пунктлар
үзгәртү| Урын | Шәһәр | Чуашча исеме | Русча исеме | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Чабаксар | Шупашкар | Чебоксары | ||||||
| 2 | Яңа Чабаксар | Çĕнĕ Шупашкар | Новочебоксарск | ||||||
| 3 | Канаш | Канаш | Канаш | ||||||
| 4 | Алатыр | Улатăр | Алатырь | ||||||
| 5 | Шөмерле | Çĕмĕрле | Шумерля | ||||||
| 6 | Чуел | Çĕрпӳ | Цивильск | ||||||
| 7 | Күгеш | Кӳкеç | Кугеси | ||||||
| 8 | Кузлаука | Куславкка | Козловка | ||||||
| 9 | Урнар | Вăрнар | Вурнары | ||||||
| 10 | Ядернә | Етĕрне | Ядрин | ||||||
| 11 | Мария Посады | Сĕнтĕрвăрри | Мариинский Посад | ||||||
| 12 | Епрәч | Йĕпреç | Ибреси | ||||||
| 13 | Яңа Лапсар | Çĕнĕ Лапсар | Новые Лапсары | ||||||
| 14 | Порецки | Пăрачкав | Порецкое | ||||||
| 15 | Ормар | Вăрмар | Урмары | ||||||
| 16 | Батыр | Патăрьел | Батырево | ||||||
| 17 | Шыгырдан | Шăнкăртам | Шыгырдан | ||||||
| 18 | Комсомольски | Комсомольски | Комсомольское | ||||||
| 19 | Красноармейски | Красноармейски | Красноармейское | ||||||
| 20 | Шомырша | Шăмăршă | Шемурша | ||||||
| [9] | |||||||||
.jpg)
Икътисад
үзгәртүЧуаш Республикасы Идел-Нократ икътисади районына керә.
Сәнәгать
үзгәртүРеспубликаның сәнәгате күбесенчә Чабаксарда һәм Яңа Чабаксарда урнаша (монда Чуашиядә сәнәгый продукциясенең 72,7% өлеше җитештерелгән).[10] Яңа Чабаксарда Чабаксар ГЭСы урнаша.
Канашта автоагрегатлар заводы һәм вагоннар ремонтлау заводы, Алатырда приборлар төзү заводы, Шөмерледә автофургоннар комбинаты махсус автомбильләр заводы урнашалар.
Мәдәният
үзгәртүДәүләт төзелеше
үзгәртү
Республиканың төп кануны — 2000 елда кабул иткән Чуашия Республикасы Конституциясе.
2012 елга кадәр, Чуваш республикасы рәсми рәвештә дәүләт статусына ия иде. Чувашия конституциясендә (6 нчы версия — 2011 елның 13 сентябре 46 46) түбәндәгеләр төзәтелде: "Чуаш Республикасы — Россия Федерациясе эчендә республика (дәүләт)."
Чуашия Республикасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Чуашия Республикасы башлыгы (2012 елга кадәр — Чуашия Республикасы Президенты).
Чуашстан Президентлары
үзгәртүЧуашстан Башлыклары
үзгәртүЧуашия Республикасы Дәүләт Советы — иң югары вәкиллекле, закон чыгару органы, 44 кәнәфидән тора.
Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы. Башлыгы — премьер-министр.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ ОКТМО
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ http://kremlin.ru/events/president/news/62694
- ↑ Чувашская Автономная Советская Социалистическая Республика(үле сылтама)
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2012-01-26, retrieved 2012-11-02
- ↑ Карта района. Чебоксарский район Чувашской Республики. әлеге чыганактан 2011-08-23 архивланды. 2011-02-23 тикшерелгән.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, archived from the original on 2020-05-01, retrieved 2012-02-12
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-02-12
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2013-09-26, retrieved 2012-11-02
- ↑ Чуашстанның элеккеге башлыгы Михаил Игнатьев коронавирустан үлгән. Азатлык радиосы, 19.06.2020
Сылтамалар
үзгәртү
- Чăваш Республикин влаç органĕсен официаллă порталĕ 2011 елның 23 сентябрь көнендә архивланган.;
- «Карты Google» çинчи Чăваш Ен картти;
- Кĕске чăваш энциклопедийĕ 2021 елның 1 февраль көнендә архивланган..
- Чăваш Ен картти;
- Чăваш Енĕн интерактивлă картти тата gps-навигатор картти 2009 елның 14 август көнендә архивланган.;
- Перекрестный каталог чувашских сайтов;
- Чăваш Енĕн регион хыпар интернет-порталĕ 2009 елның 10 декабрь көнендә архивланган..
- Торгово-промышленная палата: о Чувашии
- Почему чуваши не говорят по-чувашски?
Моны да карагыз
үзгәртү.svg){kind=small}
- Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасы
- Чуаш автономияле өлкәсе
- Көзге сыра бәйрәме — чуашларның милли сыра кайнату йоласының үзенчәлеге турында
- Чуаш АССР язучылар берлеге