Чабаксар
Чабаксар (рус. Чебокса́ры, чуаш. Шупашка́р) — Pəcəйдә урнашкан шәһәр, Чуашстан Республикасының башкаласы. Иделнең уң ярында урнашкан. 1469 елдан билгеле.
| Чабаксар | |
|---|---|
  | |
 | |
| Ил | Pəcəй |
| Җөмһүрият | Чуашстан |
| Координатлар | 56°8'N, 47°15'E |
| Эчке бүленеш | 3 район: Калинин, Ленин, Мәскәү |
| Башлык | Черкесов Леонид Ильич |
| Нигезләнгән | 1235 |
| Беренче телгә алу | 1469 |
| Элеккеге исемнәр | Улус Джачи, Чулман, Персула, Эсехел |
| Мәйдан | 250,87 (в границах городского округа)[1] км² |
| Мәркәз биеклеге | 150 м |
| Халык саны |  447 929[2] кеше |
| Халык тыгызлыгы | 1947 кеше/км² |
| Милли состав | чуашлар, руслар һ.б. |
| Сәгать кушагы | UTC+3 |
| Телефон коды | +7 8352 |
| почта индекслары | 428000-428038 |
| Рәсми сайт | gcheb.cap.ru |
| Кардәш шәһәрләр | Анталия, Эгер, Санта-Клара (Куба), Красноярск һәм Пенза[3] |
| Кардәш шәһәрләр | Анталия, Эгер, Санта-Клара (Куба), Красноярск һәм Пенза[3] |
| Бүләкләр |  |
Шәһәр аша М7 Идел (Волга) һәм А119 Нократ (Вятка) автоюллар баралар. Чабаксардан Йошкар-Олага хәтле 100 км, Казанга — 158 км, Нижгарга — 240 км; Ульяновскка — 246 км, Мәскәүгә — 650 км. Чуашстанның тимер юл төененә — Канашка — 80 км.
АтамасыҮзгәртү
Шәһәр атамасына килгәндә, күпчелек тарихчы-галимнәр Чабаксар (чуаш. Шупашкар) сүзе иске чуашчадан "Яңа Сувар" дигәнне аңлата дип уйлыйлар. Ә аңа нигез салучыларны Сувар шәһәре кешеләре дип санала.
ГеографиясеҮзгәртү
Чабаксар каласы Идел буе калкулыгында Иделнең уң ярында урнашкан. Шәһәр ярларын Чабаксар сусаклагычы юа. Каланың чикләре озынлыгы 83,3 км, шул исәптән коры җир буйлап 67 км үтсә, Идел яры буйлап 16,3 км. Каланың гомуми мәйданы 233 233 км²[5]. Сулыклар гомуми мәйданның 15,7%ын алса, урманнар мәйданы 24,8 %ны алып тора.
КлиматҮзгәртү
| Чабаксар климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
| Абсолют максимум, °C | 4,7 | 5,0 | 12,4 | 24,0 | 32,5 | 36,2 | 38,6 | 39,9 | 29,7 | 21,4 | 11,4 | 7,0 | 39,9 |
| Уртача максимум, °C | −9,4 | −7,4 | −1,5 | 8,5 | 18,4 | 22,2 | 24,2 | 22,0 | 15,5 | 6,6 | −1,2 | −6,2 | 7,6 |
| Уртача температура, °C | −12,9 | −10,7 | −5,1 | 4,3 | 12,6 | 16,6 | 18,8 | 16,6 | 10,6 | 3,1 | −3,4 | −9,1 | 3,5 |
| Уртача минимум, °C | −16,4 | −14,1 | −8,5 | 0,4 | 7,7 | 11,9 | 14,4 | 12,4 | 7,2 | 0,8 | −5,8 | −12,2 | −0,2 |
| Абсолют минимум, °C | −39 | −33 | −27 | −16,9 | −2 | 1,0 | 6,2 | 3,6 | −2,5 | −11,9 | −25,9 | −44,3 | −44,3 |
| Явым-төшем нормасы, мм | 29 | 19 | 25 | 33 | 37 | 60 | 65 | 52 | 51 | 51 | 43 | 34 | 499 |
ТарихҮзгәртү
Беренче тапкыр 1469 елда Чебоксар исеме астында телгә алына.
1555 елдан — Мәскәү дәүләтенең крепосте. 17—18 гасырларларда — Идел буеның мәшһүр сәүдә үзәге (тоз, икмәк, җәнлек мехы, күн чималы, бал, һ.б).
1708 елдан — Казан губернасы составында, 1719 елдан — аның Зөя провинциясе составында, 1781 елдан — Казан наместниклыгының (1796 елдан — Казан губернасының) Чабаксар өязе үзәге. 1722 елда шәһәрдә Пётр I, 1767 елда – Екатерина II, 1798 елда – Павел I булганнар.[6]
1856 елда Чабаксарда 11 чиркәү, 836 йорт һәм 28 лавка (кибет) булган.
1920 елдан — Чуаш автономияле өлкәсе, 1925 елдан — Чуаш Автономияле Совет Социалистик Республикасы башкаласы. 1992 елдан Чуашстан Республикасының башкаласы булып тора.
XX гасыр эчендә шәһәр составына 25 авыл һәм штб кертелгәннәр, XXI гасырда шәһәр эченә биш Идел аръягындагы авыл кертелгән.
ХалкыҮзгәртү
Халык исәбе 447 929 кеше (2010).
Төп халкы булып чуашлар (62,4 процент, 2002) һәм руслар (33,3 процент) тора.
|
|
|
|
Административ бүленешҮзгәртү
- Калинин районы
- Мәскәү районы
- Ленин районы
- Заволжье территориаль идарәсе
МәгарифҮзгәртү
Чабаксар шәһәрендә дүрт зур югары уку йорты урнашкан:
- И. Н. Ульянов исемендәге Чуаш дәүләт университеты,
- И. Я. Яковлев исемендәге Чуаш дәүләт педагогика университеты,
- Чуаш дәүләт авыл хуҗалыгы академиясе,
- Чуаш дәүләт мәдәният һәм сәнгать институты.
Бу уку йортларыннан кала шәһәрдә күп кенә башка уку йортларының филиаллары да урнашкан. Шулай ук 18 урта һөнәри уку йорты һәм мәктәпләр бар.
МәдәниятҮзгәртү
ДинҮзгәртү
- Православие
- Покров-Татиана соборы
- Ислам
- Болгар мәчете
ИкътисадыҮзгәртү
Каланың икътисады нигездә алга киткән сәнәгать оешмаларыннан тора. Төп юнәлешләре булып электр,энергия җайланмалары, машина төзелеше, азык сәнәгате тора.
Үзендә җитештерелгән йөкләнгән таварлар, хезмәт күрсәтүләр һәм эшләнгән эшләр күләме зур оешмалар гына буенча 2010 елга 44,53 млрд сум тәшкил иткән.
Кардәш калаларҮзгәртү
Чабаксарның биш кардәш шәһәре бар[7]:
Анталья (Төркия)- Калып:Байрак/БелаPəcəй Гродно (БелаPəcəй)
Рунду (Намибия)
Санта-Клара (Куба)
Эгер (Маҗарстан)
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ БД ПМО Чувашской Республики. Город Чебоксары, archived from the original on 2013-10-29, retrieved 2012-03-09
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Города с численностью постоянного населения от 250 тыс. до 500 тыс. человек. Росстат. әлеге чыганактан 2011-08-21 архивланды. 28 февраля 2012 тикшерелгән.
- ↑ 3,0 3,1 http://documents.penza-gorod.ru/doc2-361.html
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 20.05.2021 № 304 «О присвоении почетного звания Российской Федерации „Город трудовой доблести“».
- ↑ Чебоксары-2004 в зеркале цифр, фактов, событий…
- ↑ http://enc.cap.ru/?t=world&lnk=1108
- ↑ Побратимы г. Чебоксары