Чуаш теле

Бу мәкаләнең латин әлифбасындагы игезәге бар.

Чуаш теле
Үзисем:	Чӑваш чӗлхи
Илләр:	Чуашия, Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе
Рәсми халәт:	Чуашия
Күзәтүдә тора:	Чуаш дәүләт һуманитар фәннәр институты[d]
Сөйләшүчеләр саны:	~1,3 млн
Халәт:	начар хәлдә[d]
Классификация
Төркем:	Урал-Алтай телләре Алтай гаиләсе Төрки телләр Огур төркеме
Язу:	Чувашская письменность[d]
Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:	чув 795
ISO 639-1:	cv
ISO 639-2:	chv
ISO 639-3:	chv

Чуа́ш теле́ (чуаш. Чӑваш чӗлхи) – чуаш халкының милли теле, Чуашия дәүләт теле. Телләр классификациясендә төрки телләрнең огур төркеменә керә.

Чуашиядан башка Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе кебек регионнарда кулланыла.

Сөйләшүчеләр саны – якынча 1,3 млн кеше (2002 ел җанисәбе).

Фонетика

Сузыклар

Күтәрелеш	Рәт
	алгы		арткы
	иренләшмәгән	иренләшкән	иренләшмәгән	иренләшкән
югары	и	ӳ	ы	у
урта	ӗ, e		ӑ
түбән			а

а, ӑ, у, е, ӗ, ӳ, и фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; ы фонемасы сүзнең беренче иҗегендә генә мөмкин: ырат- "авырырга", тымар "тамыр". Урыс алынмаларда о фонеманы да очрашып була: кино, пальто.

Тартыклар

	иренләшкән	тел алды	тел уртасы	тел арты
шартлаулы	п	т, т'		к
фрикатив		с, ш, ҫ		х
аффрикаталар		ч
борын	м	н, н'
латераль	в	л, л'	й
калтыраулы			р

в, й, л, м, н, р фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; урыс алынмаларда б, г, д, ж, з, ф, ц татрыкларны да очрашып була.

Фонетик үзенчәлекләр: төрки з тартыгы р-га әверелә (ротацизм): тӑххӑр "тугыз"; төрки ш тартыгы л-га әверелә (ламбдаизм): кӗмӗл "көмеш";

Сүз басымы

• Сүздә кыска сузыклар (ӑ, ӗ) булмаган очракта басым соңгы иҗеккә төшә: самана́ "вакыт", кинеме́й "әби".
• Сүздә кыска сузыклар булган очракта, басым соңгы тулы сузыкка төшә: ула́нка "алабуга", ҫанта́лӑк "һава".
• Сүзнең барлык сузыклары кыска булган очракта, басым беренче иҗеккә төшә: кӗ́мӗл "көмеш", кӑ́мӑллӑ "ачык йөзле".

Урыс алынмалар төп формада чыганак телнең басымын саклыйлар; башка очракларда алар чуаш теленең кагыйдәләренә буйсыналар (бригадира́ "бригадирга", тетарта́ "театрда") яки буйсынмыйлар (тра́кторӑн "трактор янында", комсомо́лецӑн "комсомолчыда").

Чуаш әлифбасы

Хәзерге чуаш әлифбасы XIX гасырның 70-елларда Иван Яковлев тарафыннан төзелә. Яковлев әлифбасында 25 хәреф булган (17 урыс кириллицасы хәрефе һәм 8 өстәмә хәреф):

1926 елда Ꚋ хәрефе Ч хәрефе белән алыштырыла; 1933 елда әлифбасына урыс алынмаларда гына булган Б, Г, Д, Ж, З, Ц хәрефләре өстәлә; 1938 елда тагын алты хәреф ( Щ, Ъ, Ь, Э, Ю, Я) өстәлә, ә Ԡ, Ԣ, Ť хәрефләре Ль, Нь, Ть хәреф тезмәләре белән алыштырыла.

1947 елда алфавитка Ё хәрефе өстәлә һәм нәкъ шундый вариант әлеге вакытта кулланыла:

А а	Ӑ ӑ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ӗ ӗ	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	П п	Р р	С с	Ҫ ҫ	Т т	У у
Ӳ ӳ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Морфология

Чуаш теле морфологик төзелеше буенча агглютинатив телләр рәтендә тора.

Массакүләм мәгълүмат чаралары

• Чуашстан милли радиосы
• «Хыпар» газетасы

Чуаш телле газеталар, Чуашстаннан башка, Татарстанда, Башкортстанда, Сембер, Самар, Төмән өлкәләрендә һәм Питырбурда бастырып чыгарыла.

Шулай ук карагыз

• Чуаш әлифбасы
• Чуаш әдәбияты

Әдәбият

• Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.

Сылтамалар

Викисүзлектә чуаш теле сүзләре исемлеген «Чуаш теле» төркемендә табып була.

• Скоро чувашский язык останется «какой-то культурной традицией»
• Чуаш теле үзөйрәткече
• Чӑваш чӗлхин инçет вӗренӳ центрӗ. Чуаш телен өйрәнү
• Чуашча-урысча сүзлек.
• Татарча-урысча-чуашча сөйләүлек
• Виталий Станьял: На чувашском конь еще не валялся...
• Виталий Станьял: Решение Совета Аксакалов ЧНК
• Прощай, исчезающий чувашский язык?
• Раҫҫей Федерацийӗн вӗренӳ министерстви чӑваш халӑхӗ хӑйӗн чӗлхишӗн пӑшӑрханнине пӗлмест
• Чăваш чĕлхине Страсбургра хӳтĕлĕç
• Тутарстанра чӗлхе пирки сӑмахларӗҫ
• Елена Ухсай: Языковое унижение чревато последствиями
• Об угрозе развала страны в будущем, о съезде ЧНК, и об обращении к президенту