Чуаш теле

(Чуашча битеннән юнәлтелде)

Бу мәкаләнең латин әлифбасындагы игезәге бар.

Чуаш теле
Үзисем:

Чӑваш чӗлхи

Илләр:

Чуашия, Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе

Рәсми халәт:

Чуашия

Күзәтүдә тора:

Чуаш дәүләт һуманитар фәннәр институты[d]

Сөйләшүчеләр саны:

~1,3 млн

Халәт:

начар хәлдә[d][1]

 Классификация
Төркем:

Урал-Алтай телләре

Алтай гаиләсе
Төрки телләр
Огур төркеме
Язу:

Чувашская письменность[d]

Тел кодлары
ГОСТ 7.75–97:

чув 795

ISO 639-1:

cv[2]

ISO 639-2:

chv[2]

ISO 639-3:

chv[2]

Чуа́ш теле́ (чуаш. Чӑваш чӗлхи) – чуаш халкының милли теле, Чуашия дәүләт теле. Телләр классификациясендә төрки телләрнең огур төркеменә керә.

Чуашиядан башка Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе кебек регионнарда кулланыла.

Сөйләшүчеләр саны – якынча 1,3 млн кеше (2002 ел җанисәбе).

ФонетикаҮзгәртү

СузыкларҮзгәртү

Күтәрелеш Рәт
алгы арткы
иренләшмәгән иренләшкән иренләшмәгән иренләшкән
югары и ӳ ы у
урта ӗ, e ӑ
түбән а

а, ӑ, у, е, ӗ, ӳ, и фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; ы фонемасы сүзнең беренче иҗегендә генә мөмкин: ырат- "авырырга", тымар "тамыр". Рус алынмаларда о фонеманы да очрашып була: кино, пальто.

ТартыкларҮзгәртү

иренләшкән тел алды тел уртасы тел арты
шартлаулы п т, т' к
фрикатив с, ш, ҫ х
аффрикаталар ч
борын м н, н'
латераль в л, л' й
калтыраулы р

в, й, л, м, н, р фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; рус алынмаларда б, г, д, ж, з, ф, ц татрыкларны да очрашып була.

Фонетик үзенчәлекләр: төрки з тартыгы р-га әверелә (ротацизм): тӑххӑр "тугыз"; төрки ш тартыгы л-га әверелә (ламбдаизм): кӗмӗл "көмеш";

Сүз басымыҮзгәртү

  • Сүздә кыска сузыклар (ӑ, ӗ) булмаган очракта басым соңгы иҗеккә төшә: самана́ "вакыт", кинеме́й "әби".
  • Сүздә кыска сузыклар булган очракта, басым соңгы тулы сузыкка төшә: ула́нка "алабуга", ҫанта́лӑк "һава".
  • Сүзнең барлык сузыклары кыска булган очракта, басым беренче иҗеккә төшә: кӗ́мӗл "көмеш", кӑ́мӑллӑ "ачык йөзле".

Рус алынмалар төп формада чыганак телнең басымын саклыйлар; башка очракларда алар чуаш теленең кагыйдәләренә буйсыналар (бригадира́ "бригадирга", тетарта́ "театрда") яки буйсынмыйлар (тра́кторӑн "трактор янында", комсомо́лецӑн "комсомолчыда").

Чуаш әлифбасыҮзгәртү

Хәзерге чуаш әлифбасы XIX гасырның 70-елларда Иван Яковлев тарафыннан төзелә. Яковлев әлифбасында 25 хәреф булган (17 рус кириллицасы хәрефе һәм 8 өстәмә хәреф):

 

1926 елда Ꚋ хәрефе Ч хәрефе белән алыштырыла; 1933 елда әлифбасына рус алынмаларда гына булган Б, Г, Д, Ж, З, Ц хәрефләре өстәлә; 1938 елда тагын алты хәреф ( Щ, Ъ, Ь, Э, Ю, Я) өстәлә, ә Ԡ, Ԣ, Ť хәрефләре Ль, Нь, Ть хәреф тезмәләре белән алыштырыла.

1947 елда алфавитка Ё хәрефе өстәлә һәм нәкъ шундый вариант әлеге вакытта кулланыла:

А а Ӑ ӑ Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ӗ ӗ Ж ж З з И и Й й К к Л л М м
Н н О о П п Р р С с Ҫ ҫ Т т У у
Ӳ ӳ Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

МорфологияҮзгәртү

Чуаш теле морфологик төзелеше буенча агглютинатив телләр рәтендә тора.

Массакүләм мәгълүмат чараларыҮзгәртү

Чуаш телле газеталар, Чуашстаннан башка, Татарстанда, Башкортстанда, Сембер, Самар, Төмән өлкәләрендә һәм Санкт-Петербургда бастырып чыгарыла.[3]

Шулай ук карагызҮзгәртү

  Тел порталы
  Тел белеме порталы

ИскәрмәләрҮзгәртү

  1. ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Language
  3. ↑ Региональные СМИ, выходящие на чувашском языке

ӘдәбиятҮзгәртү

  • Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.

СылтамаларҮзгәртү

Википедиянең
чуаш телендә бүлеге бар!
cv:Тӗп страница

Викисүзлектә чуаш теле сүзләре исемлеген «Чуаш теле» төркемендә табып була.

Калып:Россия телләре

Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чуаш_теле&oldid=2730519