Төрки телләр

алтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе

Төрки́ теллә́ралтай макрогаиләсенең тугандаш телләр гаиләсе. Азия һәм Көнчыгыш Европада киң таралган. Төрки телләрдә кимендә 157 млн кеше сөйләшә дип санала.

Төрки телләр
Илләр: бөтен дөнья
Төрки телләрдә сөйләшүчеләр саны
Төбәкләр:

Азия һәм Көнчыгыш Европа

Сөйләшүчеләр саны:

157 миллионнан артык

 Классификация
Төркем:

???

Төрки телләр рәсми статуста булган илләр-төбәкләр

Тарих үзгәртү

БЭК V меңьеллыкта алтай борынгы теле япон-корея һәм төрки-монгол-тунгус-мәнҗүр асгаиләләренә таркалган. Тәфсилле тикшеренү буенча алтай гаиләлеге 3 асгаиләлегенә бүленгән:

  • көнбатыш (төрки-монгол) гаиләлеге БЭК 4 меңьеллыкта төрки һәм монгол телләренә бүленгән
  • үзәк гаиләлеккә тунгус-мәнҗүр төркеме керә
  • көнчыгыш (япон-корея) гаиләлеге БЭК 3 меңьеллыкта корея һәм япон-рүкүк телләренә таркалган.

Барлык төрки диалектлар бердәм төрки телдән чыкканнар, БЭК 3-2 гасырларда бердәм төрки телдән бүгенге чуаш теле бабасы аерылган.

Кайбер галимнәр буенча 22-23 гасыр элек борынгы төрки тел төп төрки төркемгә һәм огур төркеменә бүленгән.

Соңрак төп төрки телдән якут теле, тыва теле, һәм соңрак угыз телләре, карлук телләре, кыпчак телләре аерылганнар.

Борынгы болгар теле һәм Идел буе төрки теле нигезендә заманча татар теле килеп чыккан.

Төрки телләр гаиләсенең классификация схемасы үзгәртү

(!төзәтмәләр кертергә кирәк!)

Борынгы төрки тел Болгар (огур) теле † авар теле † (дунай теле) (?)
болгар теле † идел буе болгар теле † чуаш теле: югары диалект, түбән диалект; малокарачкин сөйләше
дунай теле
кубань теле
һун теле †(?)
хәзәр теле
Уртак төрек телләре борынгы төрки тел борынгы кыргыз теле
орхон-енисей теле (иске төрки тел) †
уйгур руналы теле (орхон-уйгур теле) †
тау-алтай телләре (урта-көнчыгыш телләре) кыргыз-кыпчак телләре кыргыз теле: төнъяк кыргыз диалекты, ферган-кыпчак теле †, көнъяк кыргыз диалекты
барабин диалекты[1] һәм себер татар теленең тум диалекты
көньяк Алтай теле: ойрот (уртак алтай), теленгит сөйләше, телеут теле
төнъяк Алтай телләре кондом шор диалекты
түбән чулым диалекты
төньяк Алтай теле: куманды теле, чалкан теле
туба (кыпчак?)
карлык телләре карлык-уйгыр телләре борынгы уйгыр теле
караханид теле
хәләҗ теле (аргу теле)
карлык-хәрәзем телләре иске әдәби: хәрәзем төрки теле †, чагатай теле †, төрки тел †, шул исәптән иске татар теле (идел буе теле) †
үзбәк теле (карлык диалекты)
уйгыр теле (яңа уйгыр теле), шул исәптән әйну теле) (үзбәк теле?), или төрки тел, хотан теле
кыргыз теленә якын уйгыр диалектлары лобнор теле
хотон теле
көнъяк кыргыз диалекты (өлешчә)
кыпчак телләре кыпчак теле
кыпчак-нугай телләре алабугат нугай теле (алабугат татар теле)
карагаш теле
себер татар теленең тобол иртыш диалекты
казакъ теле
каракалпак теле
нугай теле
кырымтатар теленең дала диалекты
үзбәк нугай диалекты (үзбәк теленең кыпчак диалектлары)
ферган-кыпчак теле (өлешчә) (каракалпак теле?)
көнъяк кыргыз диалектлары (өлешчә)
йорт татарлары теле (йорт-ногай теле)
идел-кыпчак телләре башкорт теле: көнчыгыш диалекты, көньяк диалекты, көнбатыш диалекты (башкорт-татар идиомасы)[2][3]
татар теле: мишәр диалекты (көнбатыш диалект), казан диалекты (урта диалект) (себер татар теле (көнчыгыш) диалект яки тел?)[4]
иске татар теле †
половец-кыпчак телләре куман теле
караим теле галичский, тракайский
крымский (хәзерге вакытта — кырымтатар теле)
кырымтатар теле кырым теле
кырымтатар теленең урта диалекты һәм анарда нигезләнгән кырымтатар теле
урумский (кыпчакские говоры)
кавказ телләре армяно-кыпчакский †
карачай-балкар теле
комык теле
мамлюкско-кыпчакский †
угыз телләре борынгы угыз теле
печенег теле
салар теле
икан карабулак (төнъяк үзбәк) диалекты
үз угыз телләре әзери теле әзери теле диалектлары
айналлу, афшарский, кашкайский, салчукский
балкано-гагаузский
гагауз теле
сирийско-туркменский
сонкорско-тюркский
төрек теле, шул исәптән кипрский, османский (сельджукский, староанатолийский) † (әгәр бу төрки булмаса)
төрекмән теле, шул исәртән трухмән теле
урумский (огузские говоры)
хорасанско-тюркский, шул исәптән боджнурди
хорезмский (огузские диалекты узбекского)
цалкский
южнобережный диалект крымскотатарского
саян телләре дала телләре кёк-мончакский (дыва)
тыва теле
цэнгэльский
тайга телләре восточнотувинский, шул исәптән тоджинский
Сойот-цаатан теле (Дуһа теле, Уйгыр-урянхай теле)
тофа теле
хакас (кыргыз) телләре сарыг-югурский (хара-йогурский)
фуюйско-кыргызский
хакасско-алтайские мрасский диалект шорского
среднечулымский диалект чулымского
хакас теле
якут телләре акающие
окающие, шул исәптән долган теле и әдәби якут теле
 
Диалектологик карта № 3 — татар теленең Диалектологик атласыннан (Г. Х. Ахатов, 1965)

Бүленеш үзгәртү

  • Алтай борынгы теле
    • БЭК 5 меңьеллык
Япон теле, Корея теле
Төрки-монгол-тунгус телләр гаиләлеге
      • БЭК 4 меңьеллык
Монгол телләре
Борынгы төрки тел:
        • БЭК 3-2 гасыр
Огур телләре (Һун теле (бәхәсле), Чуаш теле)
          • 4-10 гасыр
Якут теле, тыва теле
Угыз телләре: Төрек теле, Төрекмән теле, Азәрбайҗан теле
Карлук телләре: Үзбәк теле, Уйгыр теле
Кыпчак телләре:
Ногай-кыпчак телләре: Казакъ теле, Ногай теле
Коман-кыпчак телләре: Кырымтатар теле, Карачай-Балкар теле
Болгар-кыпчак телләре: Татар теле, Башкорт теле

Төрки телләрнең чагыштыруы (Сводеш исемлеге) үзгәртү

Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Кыргызча Үзбәкчә Уйгырча Тывача Алтайча
ana ana/anne ene ana, äni ана /ana/ ene ona ana ава эне
burun burun burun borın мұрын /murın/ murun burun burun думчук тумчук
qol kol qol qul қол /qol/ qol qoʻl kol хол кол
yol yol ýol yul жол /jol/ jol yoʻl yol орук (чол) jол
semiz semiz semiz simez семіз /semiz/ semiz semiz semiz семис семис
topraq toprak topraq tufraq топырақ /topıraq/ topuraq tuproq tupraq довурак тобырак
qan kan gan qan қан /qan/ qan qon qan хан кан
kül kül kül köl күл /kül/ kül kul kül хүл кöл
sub su suw su су /suw/ suu suv su суг суу
aq ak ak aq ақ /aq/ aq oq aq ак ак
qara kara gara qara қара /qara/ qara qora qara кара кара
qızıl kιzιl qyzyl qızıl қызыл /qızıl/ qyzyl qizil qizil кызыл кызыл
kök gök gök kük көк /kök/ kök (gök) koʻk kök көк-дээр кöк
  Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
  ata ata   ata   ota       ада
  ana anne/ana ene ana ana ona ana   an'n эне
  o'gul oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oghul uol yvul уул
  er(kek) erkek erkek ir erkek erkak är er ar эр
  kyz kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s χe'r кыс
  kiši kişi kişi keşe kisi     kihi   кижи
  kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen келин
  Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
  jürek yürek ýürek yöräk jürek yurak yüräk süreq   jÿрек
  qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon кан
  baš baş baş baş bas   baş bas puš баш
  qyl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kyl χe'le'r кул
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör кÿс
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk кирбик
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga кулак
  burun burun burun borın murιn burun burun murun   тумчук
  qol kol gol qul qol qo'l   qol χol кол
  el(ig) el el       ili: ala' эл
  barmak parmak barmak barmaq   barmoq barmaq     сабар
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq   тырмак
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ   тизе
  baltyr baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr   балтыр
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq   айак
  qaryn karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm карын
  Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
  at at at at at ot at at ut ат
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir       уй
  yt it it et iyt it it yt jyda ийт
  balyq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola' балык
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda пийт
  Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
  ev ev öý öy üy uy öy   av ÿй
  otag otağ otaq   otaq otoq   otu:   очок
  yol yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol jол
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  oq ok ok uk   o'q oq ugu ок
  ot   ot ut ot o't ot uot vot от
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l кÿл
  suv su suw syw suw suv su ui syv суу
  kemi gemi gämi kimä keme kema     kim кеме
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl   кöл
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün χĕvel кÿн
  bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt булут
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr jылдыс
  topraq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra тобырак
  töpü tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe тÿбек
  yağac ağaç agaç ağaç ağaš       jyvăş агаш
  tenri tanrı taňry täñre     tängri tanara tură теҥери
  Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
  uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm узун
  yany yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ jаҥы
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr семис
  tolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli толу
  aq ak ak aq aq oq aq     ак
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura кара
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ кызыл
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak кöк
Саннар Борынгы төрки телдә Төрекчә Төрекмәнчә Татарча Казакъча Үзбәкчә Уйгырча Якутча Чуашча Алтайча
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre бир
2 eki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ эки
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă тöрт
7 yeti yedi yedi cide jeti yetti yättä sette şiççĕ jети
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă он
100 yüz yüz yü:z yöz jüz yuz yüz sü:s şĕr jÿс
Шәхси алмашлык
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
Төрекчә Азәрбайҗанча Төрекмәнчә Үзбәкчә Уйгырча Башкортча Татарча Казакъча Кыргызча Якутча Чуашча
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe
  1. Thomsen K Die kasantatrishe und die westsibirischen Dialekte // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959. T.1. S.409
  2. Дыбо А. В. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. т.5: Региональные реконструкции. М.: Наука,2002.
  3. «Башкирские исследователи с полным основанием относят их [говоры С.-З. БАССР] к переходным говорам»: Тенишев Э. Р. Рецензия на книгу «Материалы по татарской диалектологии»: Вопросы диалектологии тюркских языков: Баку, 1966. ч.4, стр.217
  4. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции/Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука. 2002. — 767 с. стр. 219, 248, 256.