Borınğı bolğar tele yäki bolğar tele (bolgar tele belän butamağız) (بلغارچه) — xäzerge waqıtta yuqqa çıqqan bolğar xalqı tele. Bolğar telendä IX ğasırğa qädär Bolgariädä häm XIII ğasırğa qädär İdel buyı Bolğarı däwlätendä söyläşkännär.

Borınğı bolğar tele
Bolğarça
بلغارچه
Xäl

Yuqqa çıqqan

Yuqqa çıqqan

XIV-XV ğasırda

Älifba

Bolğar runnarı, Ğäräp älifbası

Tel ğäiläse

Altay telläre (bäxäsle)

Oğur törkeme (bäxäsle)
Үрнәк: КарауБәхәсҮзгәртү

Soñraq borınğı bolğar tele häm qıpçaq tele nigezendä bügenge tatar tele barlıqqa kilgän, ä borınğı bolğar tele häm fin-uğır telläre yoğıntısında çuaş tele formalaşqan.

Urta ğasırlar yunan tele häm borınğı slavän tele tä'sire astında zamança bolgar tele formalaşqan.

Ber qaraşı buyınça borınğı bolğar tele yuqqa çıqqan hun, awar häm xäzär telläre belän bergä törki tellärneñ Oğur törkemenä kergännär.

Tatar kürenekle tarixçısı Mirfatıyx Zäkiev buyınça borınğı bolğar tele qıpçaq telenä yaqın bulğan. Şuşı qaraş bolğarlar zamandaşları qaldırğan qulyazmalar belän dälillänä: XI ğasırda Mäxmüd Qaşğari bolğar, suar telläre häm qoman tele belän yaqınlığın taswirlıy, ä 1183 yılda Vladimir kenäze Vsevolod Bolğarlarğa höcüm itkänçe Kiev kenäze Svätoslavqa bolay yaza: "Qomannarnı çaqırırğa telämim, çönki alarnıñ tele häm näsele bolğarnıqı belän ber."[1]

Dunaydağı bolğar tele

үзгәртү
 
Vizantiä imperiäse taraflı pravoslav opponentların ciñüçe Dunay bolğarları mäcüsi ğäskäriläre, X ğasır.

Dunaydağı bolğar tele Balkannarda VII-X ğasırlarda taralğan bulğan. Berençe Bolğar patşalığında xäkimnär dairäse bolğar telendä söyläşkännär, läkin slavännar belän quşılu näticäsendä borınğı bolğar tele yuqqa çıqqan häm zamança bolgar tele kilep çıqqan.

Rumıniänıñ Murfatlar cirlegendäge Basarabi mäğärälärendä (en) tabılğan bolğar runnarı belän yazılğan yazmalar borınğı bolğar telendä dip sanala.

İdel buyı bolğar tele

үзгәртү
 

R-törendäge bolğar tele

үзгәртү

İdel buyı Bolğarı däwlätendä r-törendäge häm z-törendäge bolğar tele qullanılğan.

R-törendäge bolğar telendä XIII—XIV ğasırda ğäräp imläsendä 2-stildäge qäber taşyazması yazılğan.

Z-törendäge bolğar tele

үзгәртү

Z-törendäge bolğar tele urtaq törki tibına qarağan, häm XI ğasırda Mäxmüd Qaşğari kitabında telgä alınğan. Mäxmüd Qaşğari buyınça Z-törendäge bolğar tele suar häm bäcänäk (peçeneg) söylämenä yaqın bulğan.

Z-törendäge bolğar telendä 1-stildäge qäber taşyazması yazılğan. Näq bu Z-törendäge bolğar tele İdel buyı törki tele dip yörtelgän, häm ul teldän bügenge tatar tele çıqqan.

Tatarstan Fännär Akademiäseneñ äğzası Mirfatıyx Zäkiev qaraşı buyınça İdel buyı Bolğarı däwlätendä näq Z-törendäge bolğar tele qullanılğan. İdel buyı bolğarları 922 yıldan möselmannar bulğanğa kürä, Zäkiev qaraşı citdi nigezgä iä.

Çağıştıru cädwäle

R-törendäge bolğar tele Latinça yazu Çuaş telendä oxşaş süz Tatar telendä oxşaş süz Mäğnä
هیر xir хĕр qız qız
اول awl ывăл ul (uğlı, uğıl) ul
آیح ayx уйăх (ойăх) ay (ayğı) ay
جال cal çул (çол, ~кăçал) yıl (cıl) yıl
تواتو، تواتة tuatu, tuata тăват(ă) dürt dürt
آلط، آلطی altı, alt улт(ă), олт(ă) altı altı
جتی، جیات ciat, c-ti, ciete çич(ĕ) cide cide
سکر s-k-r сакăр sigez sigez
طحر، طحور t-xur, t-x-r тăхăр tuğız tuğız
وان wan вун(ă), вон(ă) un un
جیریم، جرم cirim çирĕм yegerme (cegerme) yegerme
ووطر wut-r вăтăр utız utız
جور cur çĕр yöz yöz
ﺍﺣﺮﺖ axirät - axirät axirät
ﺍﻜ ike ик(ĕ) ike ike
ﺩﻨﻴﺎﺮﻦ denyadan, dunyadan, dunyaran тӗнчерен dönyadan dönyadan
ﺑﺎﻘﻲ baqıy baqıy baqıy, mäñge
ﺒﺎﺗِوﻯ batuwi путнă battı battı
ﺣﺌِﺭﺡ xırx хĕрĕх qırıq 40
ﺒﺭﺝ berece пěррěмěш berençe berençe

Yazular ürnäkläre

үзгәртү

Xäzerge waqıtta Balkannarda tabılğan bolğar runnarında yazılğan äyberlär häm İdel buyında ğäräp älifbasında yazılğan möselmannar qäber taşyazmaları - borınğı bolğar teleneñ ürnäkläre bulıp qalğan.

  1. Татищев В.Н. История Российская. Т. III. М.-Л 1964, С. 128.