Wikipedia

Tatar tele

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Tatar tele (Tatarça) – tatarlarnıñ milli tele, Tatarstannıñ däwlät tele, Rusiädä taralu buyınça ikençe tel.

Tatar tele
Tatarça
Татарча
تاتار تلی‎ تاتارچه٬‎
İllärdä

Tatarstan, İdel-Ural , Räsäy, Törkiä, Qıtay, Finlandiä, Estoniä, Qazaqstan…

Töbäklär

Urta Aziä, Könçığış Awrupa

Tulayım söyläşä

8 mln keşe çaması

Däräcä

95

Tel ğäiläse

Altay telläre (bäxäsle)

Törki tele
Könbatış
Ural
Tatarça
Räsmi tel

Tatarstan Cömhüriäte

Tel kodları
ISO 639-1

tt

ISO 639-2

tat

SIL

TTR

Үрнәк: Карау • Бәхәс • Үзгәртү

Törki tellärneñ qıpçaq törkemenä kerä. UNESCO iğlan itkän 14 tel isemlegenä kerä. Leksika yağınnan tatar telenä iñ yaqın tel — başqort tele, annarı nuğay, qaraqalpaq, qazaq, balqar, üzbäk, uyğır häm qomıq telläre bara.

Telneñ taralışı

Tatar tele Tatarstan Cömhüriätendä, şulay uq Başqortstan, Mari İle, Udmurtiä, Mordoviä cömhüriätlärendä, Tömän, Sember häm Sarıtaw ölkälärendä kiñ taralğan. Rusiäneñ barlıq töbäklärendä dä tatarlar yäşi, barısında da tatarça söyläşüçelär bar. Tatar telendä Rusiädä 5,3 mln. yaqın keşe söyläşä (2002. yılnıñ xalıq isäbe buyınça). Tatar tele şulay uq başqortlar (524 399 meñ keşe), ruslar (136617 keşe), çirmeşlär (42892 keşe), arlar (26242 keşe) häm çuaşlar (68624 keşe) arasında da qullanıla. 2002 yılnıñ xalıq isäbe alu kürsätkänçä, Rusiä tatarlarınıñ 81%-ı tatar telen belä (5554601 keşedän 4488330 keşe, 2002 yılnıñ xalıq isäbe buyınça).

Dönyada tatarça belgännärneñ sanı mäğlüm tügel. Bu san yaqınça 6 millionnan 8 millionğa qädär. Tatar tele Üzbäkstan, Qazaqstan, Azärbäycan, Qırğızstan, Tacikstan häm Törekmänstan illärendä taralğan. Tatarça söyläşüçelär AQŞ-ta, Almaniädä, Australiädä häm başqa illärdä dä bar.

 
Qazan – قازان süze Yaña imlä yazılışında riwäyättäge Zilant ajdahağa oxşaş.

Tatarça Tatarstanda räsmi tel bulıp sanala. Törki teleneñ Qawqazda qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda Qomıqça dip atala.

Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa xalıqları da söyläşä, alar arasında: başqort, çuaş, udmurt, çirmeş, qazaq, azäri h.b. xalıqlar wäkilläre. Urıslar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.

Dialektlar

Telneñ bilgele ber töbäktä genä taralğan tören dialekt, cirle söyläş dip atıylar. Şul töbäkkä genä xas, ğomumxalıq telenä kermägän süzlärne dialektal leksikağa kertep qarıylar. Dialektik süzlär territorial yaqtan çiklängän bulalar.

Tatar tele ike dialekt berämlegenä bülenä:

1) urta;

2) könbatış (mişär);

Dialektlarnıñ töp üzençäleklären fonetik tözeleş, morfologik şäkellär, sintaksik alımnar häm leksik materiallar buyınça açıqlarğa mömkin. Dialektlar söyläşlärgä bülenä. Urta dialekt, mäsälän, 12 söyläştän tora. Ädäbi telneñ nigeze itep urta dialekt alınğan. Ädäbi tel dialektlarğa zur yoğıntı yasarğa mömkin (radio, TV, matbuğat, mäğärif sisteması h.b. arqılı).

Urta dialektnıñ qayber lingvistik üzençälekläre

1) c-läşterü: cul, ceget.

2) [q], [ğ] awazlarınıñ qalın äyteleşe: qarğa, qamış;

3) [a] awazınıñ o-laştırıluı: ba°la°lar.

4) f//p küçeşe: Patıyma, färdä;

5) x//k küçeşe: qatın;

6) III. zat tartım şäkeleneñ qabatlanuı: ansısı, qaysısı;

7) infinitiv şäkele -mağa, -malı: barmalı.

Könbatış dialektnıñ qayber lingvistik üzençälekläre

1) y-läşterü: Yamali, yañı;

2) [a] awazınıñ açıq itep äytelüe: bala;

3) iren-iren [o], [ö], [u], [ü] irenläştermäw: ken, begen, ten, kıyaş, tegel;

4) diftonglarnı monoftonglaştıru-ber awaz bulıp äytelä: süläw, ädä, ü, bäräm, kanyar;

5) [q]/, [ğ] awazlarınıñ [k], [g] bulıp äytelüe yäisä töşep qaluı: kar, agats, afu, Ali, Usman.

Älifba

Bügenge Kirill älifbası häm Latin älifbası qullanıla, Ğärap imläse qullanışı dä röxsät itelgän. Kirill älifbasında 39 xäref bar, Latin älifbasında 34 xäref bar.

Kirill älifbası

А а Ә ә Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ж ж Җ җ З з И и Й й К к Л л М м
Н н Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т
У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я

Latin älifbası

A a Ä ä B b C c Ç ç D d E e F f
G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k Q q
L l M m N n Ñ ñ O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t U u Ü ü V v W w X x
Y y Z z '

Tatar teleneñ yazu tarixı

Tatar tele tarixı bay bulu säbäple, üzeneñ tormış yulında yazuın berniçä tapqır almaştırğan.

  1. Run yazuı (VII. yözdä barlıqqa kilä). Azaw, Seber, Qawkaz häm Macarstan cirleklärendä kiñ taralğan bula. Yazu räweşläre – törle, ämmä nigezläre – ber. Şunlıqtan törki runnar, macar runnar häm başqa tör runnar bar.
  2. Uyğır yazuı. Cüçi Olısı çorı waqıtında xan saraylarında räsmi dokumentlar, xatlar yazğannar.
  3. Ğäräp yazuı. Tatarlarğa bu yazu islam dinen qabul itü belän berlektä kilä (922. yıl). Ber meñ yıldan artıq qullanıla. XIX azağında, XX başında bik zur üzgäreşlär kiçerä. Yaña imla, urta imla kilep kerä. Ğäräp yazuı sänğät däräcäsenä kütärelä. Ğäräp yazuında küpçelek matbuğat yazmaları qullanılğan, ädäbi äsärlär yazılğan.
  4. Latin yazuı. 1927. yılda tatarlar latin älifbasın qullana başlıylar, ul "Yañalif" dip atala. Yazuda töp prinsip – fonetik. Şulay uq bu çorda älifbağa ä, ö, ü, c, ñ, h xärefläre kertelä.
  5. Kirill yazuı. Ruslarda bu älifba xristian dine qabul itelgäç kertelä (988. yıl), 1918. yıldan birle älifbağa üzgäreşlär kermi. Tatarlar 1939-1940. yıllarda bu älifbağa küçä. Şunnan soñ tatar xalqınıñ yazuına üzgäreşlär kergäne yuq.
 
Tatar Latin (Jaꞑalif) älifbası häm Ğäräb imläse, 1927
 
Yaña imlädä yazılğan kitap, 1924
 
1778 yılğı tatar kitabı

Başta Törki telendä yazu öçen berniçä älifba qullanılğan, alar arasında Törki xalıqlarnıñ üz “Urxın älifbası” da bar.

900 yıllarnıñ başında qullanuğa Ğäräp älifbasına nigezlängän älifba kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsılar, üz telläreneñ ixtıyaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına dürt xäref östilär (p, ç, j, g). äkrenläp bu xäreflärne Urta Aziä Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı Tatarlar da qabul itälär, älifbalar tarixında ul «İske imlä» yä isä «İske älif» iseme belän yörtelä. Läkin ul äle Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmıy. Mäsälän, Tatar telendäge «g» İske imlä älifbasında Ğäräp teleneñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», häm «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.

19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp Qayum Nasıyri (1825-1902) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul 1885. yılda Qazanda basılıp çıqqan «änmüzäc» kitabında şaqtí kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen Tatar älifbasında östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämälgä aşıra almıy qala.

Tatar imlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında Äxmäthadi Maqsudiğa (1864-1941) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. Äxmäthadi Maqsudinıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «Möğällime äwwäl» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 danädän artıp kitä. Maqsudinıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları häm başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.

Äxmäthadi Maqsudi imla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä imla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä zur urın birä, “‘imlada işetelgänçä yazu tieşle’ digän mäşhür qağidäne Tatar dönyasına kertep, armıy-talmıy taratırğa tırışa” ( Ğ.İbrahimnıñ bäyälämäse). Äxmäthadi Maqsudi Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa waw häm hai räsmiä) östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.

20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça älifbalar da mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmıy, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundıylardan X.Zäbirineñ «Räsemle älifba» (Qazan, 1910), Ğ.Nuğaybäkneñ «Başlanğıç» wä «Xösne xat» (1911, 1912), Ğ.Äxmärneñ «Xösne xat» (Qazan, 1911), Ğ.Alparnıñ «Xäref wä imlamız» (Qazan, 1912) häm «Tatar älifbası» (Qazan, 1913), N.Dumawinıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «Möğällim» (Qazan, 1913), X.Ğälineñ «Döres yazu» (Qazan, 1913), Ğ.İbrahimnıñ «Tatar sarıfı» häm «Tatar imlası» (Qazan, 1911, 1914) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.

Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözekländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proyektlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almıy qalalar.

Soñğı tarix

Latin xärefläre XIII-XIV ğasırdan uq siräk qullanuda yöri başlıy. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana.

1926. yılnıñ Fevralendä Baqıda Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı açıla. Şul uq 1926 yılnıñ aprelendä Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa.

1927. yılnıñ 3. İülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif – Tatar teleneñ räsmi älifbası itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” 1940. yılnıñ Ğinwarına qädär qullanılıp kilä. Jañalif 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.

1926. yıldan 1939. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä näşriätlärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.

Tatar yazuı 1938-ençe yılda kirillitsaga küçerelä häm älegäçä ul yazu räsmi qullanılışta saqlana.

1999. yıldan birle Latin älifbası nigezendä tözelgän Yañalifkä qaytu bara häm qabul itelgän buyınça bu küçü 2011. yılğa tikle tämamlanırğa tieş ide. Läkin Räsäy Yuğarı Mäxkämäse latin älifbasın däwlät tele bularaq qullanu 2004. yılda tıyğan.

2012. yılda Tatarstan Däwlät Şurası yaña "Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu qanunı" qabul itä. Qanun buyınça Kirill, Latin, Ğärab älifbasın qullanu röxsät itelä.

Tatar İrekle Ensiklopediäse – Wikipediädä kirill häm latin älifbalarında yazuı röxsät itelä.

Tärbiälänü tarixı

Tatar tele İdel buyı häm Ural aldı rayonnarında başqa tuğan häm şulay uq tuğan bulmağan tellär nigezendä tärbiälände. Tatar telenä mari, mordva, udmurt, ğäräp, farsı, rus telläre yoğıntısı ayıruça zur buldı.

Saqlanıp qalğan ädäbi mirasnıñ iñ borınğısı XIII ğasırğa qarıy. İdel buyı Bolğarı şağire Qol Ğali yazğan «Qıyssai Yosıf» poeması. Poema yazılğan tel üzendä bolğar häm qıpçaq telläre elementların berläşterä. Manğul imperiäse häm Oluğ Olıs çorında räsmi tel bularaq İdel buyı törkiläreneñ qıpçaq tele qullanıla. Qazan xanlığı çorında iske tatar tele tärbiälänä, bu telgä ğäräp häm farsı tellärennän alınmalar xas bula.

Räsmi status

 
Qazan metropolitenında ike däwlät telendäge yazu

Tatarstanda tatar tele, rus tele belän berrättän, däwlät tele bulıp sanala. Tatar telendä räsmi bularaq kirill älifbası qullanıla. Qayber tatarlar, kübesençä çit illärdä, latin häm ğäräp älifbasın da qullana. Tatarstanda tatar mäktäpläre küp. Yuğarı uqu yortlarında tatar tele fakultetları bar.

MMÇ

Tatar telendä törle mässäqüläm mäğlümat çaraları eşli.

TV

Tatar telendäge TV tapşırularına kilgändä:

  • tulısınça tatarça tapşıruçı telekanallar: TNV-Planeta, Mäydan h.b
  • tapşırularınıñ 50%-ı tatar telendä: Tatarstan – Yaña Ğasır teleradiokompaniäse.
  • atnasına berniçä tatarça tapşıru: Tatarstan teleradiokompaniäse, KZN telekanalı (Adımnar tapşıruı), Başqort iärçen TV-se.

Radio

Töp mäqälä: Tatar radioları

Tatar telendä şaqtıy radiolar eşli.

  • Mäğlümati radiolar - Azatlıq radiosı, «Tatarstan radiosı» häm Törkiä awazı — Tatarça, h.b.
  • Nigezendä küñel açu radioları – Tatar radiosı, Bolğar radiosı (elekke Yaña ğasır radiosı), Quray, Küñel, Qazan häm başqalar.

Monnan tış distälärçä rayon radioları, internet radioları bar.

Matbuğat

Töp mäqälä: Tatar matbuğatı

1990. yıllardan birle tatar matbuğatı da şaqtıy bayıdı. Tatar telendä yözlärçä gazeta-jurnallar çığa. Alarnıñ arasında däwlät basmaları da(«Watanım Tatarstan», «Şähri Qazan», «Qazan utları»), şäxsi basmalar da bar («Bezneñ gäcit», «İrek mäydanı», «Aqçarlaq»).

Elektron matbuğat

Töp mäqälä: Tatar internetı
Şulay uq qarağız: Tatar-inform häm Matbuğat.ru.

Küpsanlı däwläti häm däwlätkä qaramağan mäğlümäti agentlıqlar tuplap torğan yañalıqlarnı İnternet çeltäre aşa Bötendönyä päräweze xezmäte nigezendä üz web-säxifälär yärdämendä taratalar.

Tatarlıq

Töp mäqälä: Tatarlıq

Tatar tele, anıñ xäle häm anı belü däräcäse — tatarlarnıñ milli kemleklärenä qarağan mäsälälärneñ näq üzägendä.

  Ana telebez könnän-kön çüplänä, pıçrana bara. Yäşlärebez qorama teldä söyläşä, qorama teldä yaza. Radio-TV, gazeta-jurnal kalka (rusçadan turı tärcemälär) belän tulğan. Söyläwçelär, yazuçılar hiçkem (Fännär akademiäse, Tel, ädäbiät häm sänğät institutı, Yazuçılar berlege ähelläre) belän kiñäş-tabış itmiçä, tota da yaña süz uylap taba häm şunı qullana başlıy. Şunnan yasalışı telebez qanunnarına turı kilmi torğan tamırsız süzlär barlıqqa kilä... Ana tele sağında toru, kiñäş birü Täşkilatı qorırğa, ul Täşkilatnıñ üzeneñ matbuğatı bulırğa tieş. Efirğa, şähär qapqalarına, kibet mañğaylarına elenä torğan şiğärlärne oçraqlı keşelärgä tärcemägä birmäskä, yazmalarnı belgeçlär küzätüendä totarğa, Ana telen yaqlaw-saqlaw-saflaw ğämälen Xökümät Mäclesendä maxsus kön tärtibenä kertep qararğa
  

Monı da qara

Päräwezdä

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatar_tele&oldid=3551296