Tatar teleneñ orfografiäse

Orfografiä — döres yazu qağidäläre digän süz. Ul bilgele ber alfavitqa nigezlänä. Bu orfografiä Tatarstan Respublikası Prezidentı tarafınnan 1999 yılnıñ 15 sentäberendä qul quyılğan Zakonda qabul itelgän alfavitqa nigezlänep tözelde. Yaña alfavit 34 xäreftän tora, anda suzıq awazlarnı belderüçe — 9, tartıqlarnı belderüçe — 25 xäref kürsätelgän.

Apostrof, siräk qullanılğanlıqtan, alfavitta ayırım urın almağan, ul, hämzäne (tä'min) belderüçe häm neçkälek bilgese bularaq, barı orfografiädä genä isäpkä alına. Bu zakondağı alfavit, nigezdä, 1927—1939 yıllarda qullanılğan “Yañalif” alfavitın yañadan torğızuğa qaytıp qala. Läkin biredä “Yañalif”ne tulısınça şul kileş kire qaytaru yuq, häm ul bula da almıy, çönki anıñ qullanılmawına 60 yıl ütte, tormış üzgärde: yazuları latin grafikasına nigezlängän Könbatış tellären öyränü massaküläm küreneşkä äylände, xalıqara urtaq kompyuterlar belän eş itü, xätta dönyaküläm informatsiä sistemasına — internetqa çığu ğädätkä kerde, törki xalıqlarnıñ üzara aralaşa, ber-bersen ruxi bayıta alu mömkinlekläre açıldı. Menä şul şartlarda “Yañalif” üzgärtelmiçä torğızılğan bulsa, tatar balası, tatar häm çit il latinitsaları arasındağı ayırmalarnı kübräk kürep, qıyın xäldä yışraq qalır ide, tatar keşese, kompyuter qullanğanda, bigräk tä anıñ yärdämendä internetqa çığıp eşlägändä, qıyınlıqlarnı kübräk kürer ide, törki tuğannarınıñ yazuların uqırğa turı kilsä dä, törle çitenleklärgä duçar bulır ide. Şuşı äytelgännärne istä totıp, TR Däwlät Sovetı Zakonğa “Yañalif”ne beraz üzgärtep tözelgän yaña alfavitnı täqdim itte, häm ul, bilgele, kimçelekläre bulsa da, xäzerge zaman taläplärenä nığraq cawap birä.

Tatar orfografiäsen tözü prinsipları

Härber telneñ orfografiäse törle prinsiplarğa nigezlänep tözelä. Tatar orfografiäse tübändäge prinsiplarğa nigezlängän.

Fonetik prinsip

Fonetik prinsip — işetelgänçä yazu digän süz. Tatarnıñ töp süzläre häm tatarça äyteleşkä buysınğan yäki turı kilgän alınmalar işetelgänçä, yäğni fonetik prinsipqa nigezlänep yazılalar: äni, ulım, öydägelär, kürşe awıllarda, büränä, säläm, kitap, namaz, magazin h.b. Grafik prinsip — alınma süzlärne birüçe teldägegä oxşatıp yazu digän süz. Tatarça äyteleşkä buysınıp citmägän alınma süzlär, grafik prinsipqa nigezlänep, birgän teldäge yazılışqa oxşatıp yazılalar: tarixi (tarixıy tügel), Talip (Talıyp tügel); morfologiä (marfologiä tügel), motor (mator tügel), traktor (traktır tügel) h.b. İskärmä. Tarixi, Talip kebek süzlärdä i yazu (ıy yazmaw) misalında bez ekonomiä prinsibın da küzätäbez [Ekonomiä prinsibınıñ 3-nçe punktın qarağız].

Morfologik prinsip

Morfologik prinsip — söylämdä üzgäreşkä oçrağan morfemanı yazuda üzgäreşsez qaldıru: [umber, umbiş] digändä un morfeması [b] awazı tä'sirendä üzgärä, läkin ul üzgäreş yazuda kürsätelmi, un morfeması saqlana: un ber, un biş, yaz — yazsa (yassa tügel), süzçän (süsçän tügel), rusça (ruçça tügel), irtänge (irtäñge tügel), isänme (isämme tügel) h.b.

Ekonomiä prinsibı

Ekonomiä prinsibı — yazu protsessında waqıtqa häm urınğa ekonomiä yasaw öçen, süzlärne qısqartıp yazu digän süz. Bu prinsip şaqtıy küp küzätelä. 1. Teldä yış qullanıla häm küplärgä tanış quşma atamalar andağı süzlärneñ baş xäreflären genä yazu yulı belän qısqartılalar: Berläşkän millätlär oyışması — BMO; Tatarstan Respublikası Ministrlar Kabinetı — TR MK; Tatarstan Fännär akademiäse — TFA; Tel, ädäbiyat häm sänğät institutı — TÄhSİ. Yış oçrıy torğan ike süz qısqartılğanda, ul süzlärneñ berençe (yul) xärefläre genä noqta quyılıp yazıla: häm başqalar — h.b.; häm başqa şundıylar — h.b.ş. Küplärgä tanış bulmağan atamalarnı qısqartıp yazarğa kiräk bulğanda, ayırım tekstlarda ul atama başta tulısınça yazıla, şunda uq cäyälär eçendä anıñ qısqartılması birelä, ul tekstta annan soñ barı qısqartılma süz genä yazıla, mäsälän, Min bu mäqälämdä Tatarstan Respublikasınıñ Ekologiä institutı (TR Eİ) turında söylärgä cıyınam,— dip kürsätkännän soñ, avtor bu süzlär tezmäsen yañadan tulısınça yazmıy, anı barı TR Eİ dip kenä qısqartıp birä. 2. Quşma atamalardağı yä ber süzneñ, yä barlıq süzlärneñ dä yä ike xärefe, yä ber icege yazıla: KamAZ, AlAZ, YuXİDİ, KamGes, univermag h.b. Quşma süzneñ soñğısı tulı kileş, baştağıları qısqartılıp yazılırğa da mömkin: dramtügäräk, Tatpotrebsoyuz, Kazjilstroy h.b. 3. Ekonomiä prinsibı yarımäyteleşle awazlarnı yazuda kürsätmäwdä dä çağıla, mäsälän, su süzendä ike awaz arasında ı işetelgän kebek bula, läkin ul yazuda kürsätelmi (sıu dip yazılmıy); uqı, tuqı süzlärenä [u] awazı quşılğaç, [u] aldınnan [ı] işetelgän kebek bula, läkin ul yazuda kürsätelmi, uqıu dip yazılmıy, uqu dip yazıla; baru, kilü kebek fiğellärdä, tartım quşımçası aldınnan [w] işetelğän kebek bula [baruwı, kilüwe], läkin ul yazuda çağılmıy, baruı, kilüe räweşendä genä yazıla; iä, iäk, orfografiä kebek süzlärdä, [i] häm [ä] awazları arasında [y] işetelgän kebek bulsa da, anı, ekonomiä prinsibınnan çığıp, yazuda kürsätmilär. (Tağın 31-nçe §nıñ 2-nçe iskärmäsen häm 33-nçe §nıñ 2-nçe iskärmäsen qarağiz).

Tarixi prinsip

Tarixi prinsip — başqaçaraq işetelsä dä, süzlärne elekke çordağıça yazu digän süz. Bu prinsip iske yazulı tellärdä (mäs., ingliz telendä) yış küzätelä, tatar telendä yuq däräcäsendä az. [o], [ö] awazları berençe icektä genä tügel, ikençe, öçençelärendä äytelsä dä, alarnı barı berençe icektä genä yazarğa digän qağidä elektän “Yañalif” orfografiäsennän küçerelde, dimäk, anıñ yazılışı, bilgele däräcädä, tarixi prinsipqa nigezlängän. Döres yazu qağidäläre

Suzıq awaz xärefläreneñ yazılışı

§ 1. A xärefe [a] awazı äytelgän här urında yazıla: ağaç, qara, kamzul, garmun h.b.

Tatar häm rus tellärendäge [a] awazları berqädär ayırılalar. Tatar telendäge [a] awazı, basımsız icektä irenläşep, [o] awazı tösmere belän äytelä [baola, baolaolar], läkin bu yazuda çağılış tapmıy: bala, balalar, 5 ballı sistema. A rus alınmalarında qayber pozitsiälärdä [a] awazı işetelsä dä, grafik prinsiptan çığıp, o xärefe yazıla: agronom, orfografiä, kolonna h.b.

§ 2. Ä xärefe [ä] awazı äytelgän urınnarda yazıla: äni, ğädät, qänäğät, yäş, säyäxät h.b.
§ 3. O xärefe ike awazğa bilge bulıp yöri:

a) qısqa äyteleşle [o] awazın beldergän o xärefe süzneñ barı berençe icegendä genä yazıla, başqa iceklärdä [o] awazı tösmere bulsa da, tarixi prinsiptan çığıp, ı xärefe yazıla: bolıtınıñ, tottırdığız, totıp, botı, qotıp, soñğı h.b.;

ä) rus alınmalarında ozın äyteleşle [o] awazın belderä, häm, grafik prinsiptan çığıp, rus telendä o xärefe yazılğan urınnarnıñ härqaysında yazıla: foto, morfologiä, motor, traktor, psixologiä h.b.

§ 4. Ö xärefe, [ö] awazın belderep, barı berençe icektä yazıla, başqa iceklärdä [ö] awazı tösmere bulsa da, tarixi prinsiptan çığıp, e xärefe yazıla: böterelep, kötterde, bötenese, kötep, söte, döres, töten, böten, törle, söñge h.b.

İskärmä. Berençe icegendä [o] yäki [ö] awazı bulğan süz quşma süz eçendä kilgändä, o yäki ö xärefe quşma süzneñ ikençe yäki öçençe iceklärendä dä yazıla ala: ösqorma, aqqoş, ozınborın, Gölyözem, Miñlegöl.

§ 5. U xärefe [u] awazı äytelgän här urında yazıla: ut, qul, sarut, kul'tura, uqu, totu h.b.
§ 6. Ü xärefe [ü] awazı äytelgän här urında yazıla: bül, irtük, kätük, bällür, kürü, törü h.b.

İskärmä. U häm Ü xärefläre, isem fiğel quşımçası bularaq, [a], [ä] awazlarınnan başqa awazlarğa betkän fiğel nigezlärenä yalğanalar: yazu, uqu, totu, tıyu, tiü, üsü, kürü h.b.; [a] yäki [ä] awazına betkän fiğel nigezlärenä [w] awazı yalğana, häm ul yazuda da şulay kürsätelä: barlaw, çarlaw, söyläw, köyläw h.b. (31 §nı qarağız).

§ 7. I xärefe e-ı bulıp parlaşıp kilä torğan qısqa äyteleşle [ı] awazın belderä häm açıq işetelä torğan, ansız mäğnä bozıla torğan urınnarda yazıla: Iq, ılıs, ındır, qıtıqlıy h.b.

[I] awazı, qısqa bulğanlıqtan, qayber oçraqlarda açıq işetelmi yäisä ul töşep qala, andıy urınnarda ı xärefe yazılmıy:

a) azaqlarında [ı] awazı bulmağan tamırlarğa -raq quşımçası yalğanğanda, arada [ı] awazı işetelsä dä, ı xärefe östäp yazılmıy: qızıq-qızığraq [qızığıraq], waq-wağraq [wağıraq] h.b.;

ä) tübändäge ımlıqlarda, [ı] awazı işetelsä dä, ı xärefe yazılmıy: Mm! Tss! Qxx! Prx!;

b) il isemnären belderü öçen yalğana torğan -stan kisäge aldında [ı] awazı işetelsä dä, ı xärefe östäp yazılmıy: Tatarstan, Hindstan, Qazaqstan h.b.;

c) tamırlarında [ı] awazı bulıp ta, quşımçalar yalğanğanda, icek çikläre üzgärgän häm ädäbi äyteleştä tulı reduksiä küzätelgän tübändäge süzlärdä bu awaznı belderüçe xäref yazılmıy: tartım quşımçası yalğanıp kilgän ğäräp-farsı alınmalarında: xalıq-xalqı, xalqım; sıynıf-sıynfı yasağıç quşımçalar yalğanıp kilgän qayber süzlärdä: utır-utraq, utraw; qayber fiğellärneñ yaña törläre yasalğanda: qurıq-qurqa, qurqu; yolıq-yolqa, yolqu (läkin mäğnägä zıyan kilgändä, ul yazıla: qızıq-qızığa, aşıq-aşığa h.b.).

I xärefeneñ yazılmıy qalu oçraqları şiğri äsärlärdäğe rifma-ritm saqlaw belän dä bäylängän: awıl-awlı, küñel-küñle kebek qısqartular da bula ala.

§ 8. E xärefe ike awazğa bilge bulıp yöri:

a) rus telennän häm rus tele aşa kergän alınmalarda süzneñ teläsä qaysı urınında ozın äyteleşle [e] awazın belderä: elektr, telefon, bilet h.b.;

ä) töp süzlärneñ teläsä qaysı urınında qısqa äyteleşle [e] awazın belderä häm açıq işetelä torğan, ansız mäğnä bozıla torğan urınnarda yazıla: eşçe, elek, et h.b.

[E] awazı, qısqa bulğanlıqtan, qayber oçraqlarda açıq işetelmi yäisä ul töşep qala, andıy urınnarda e xärefe yazılmıy:

a) azaqlarında [e] awazı bulmağan tamırlarğa -räk quşımçası yalğanğanda, arada [e] awazı işetelsä dä, e xärefe östäp yazılmıy: tiz-tizräk, bik-bigräk, belep-belebräk h.b.;

ä) tamırlarında [e] awazı bulıp ta, quşımçalar yalğanğanda icek çikläre üzgärgän häm ädäbi äyteleştä tulı reduksiägä yulıqqan tübändäge süzlärdäge bu awaznı belderüçe xäref yazılmıy: yasağıç quşımçalar yalğanıp kilgän qayber süzlärdä: yäşer-yäşren, töyen-töynä, ğilem-ğilmi, räsem-räsmi, şiğer-şiğri, sixer-sixri; qayber fiğellärneñ yaña törläre yasalğanda: selek-selki, berek-berket.

§ 9. İ xärefe [i] awazı äytelgän här urında yazıla: inä, äni, kitap, tipik, bismilla h.b.

İskärmä. Ğäräp-farsı alınmalarında i häm ıy xärefläre yazılışın 39-nçı §-tan qarağız.

Tartıq awaz xärefläreneñ yazılışı

§ 10. B xärefe [b] awazı işetelgän här urında yazıla: babay, bäbi, bint, Boris h.b.

Qayber alınmalarda süz azağında [p] awazı işetelsä dä, grafik prinsiptan çığıp, b xärefe yazıla: korab, käbab, tabib, klub, krab, kub, ştab h.b.

§ 11. C xärefe [c] awazı işetelgän här urında yazıla: cir, cır, cämäğät, täcribä, ğäciz, Cämil h.b.
§ 12. Ç xärefe [ç] awazı işetelgän här urında yazıla: çaba, çıq, çeben, çuq, çüp, açqıç, oça, kiç, çex, çin, çekist, maçta h.b.
§ 13. D xärefe [d] awazı işetelgän här urında yazıla: dawıl, däw, döres, äydäw, dekan, djungli, dzyu-do h.b.

Qayber alınmalarda, süz axırında [t] awazı işetelsä dä, grafik prinsiptan çığıp, d xärefe yazıla: sud, paroxod, reyd, marmelad, hind h.b.

§ 14. F xärefe [f] awazı işetelgän här urında yazıla: fal, fiker, Safa, saf, fond, tif h.b.
§ 15. G xärefe [g] awazı işetelgän här urında, qalın suzıqlar yanında da, neçkä suzıqlar yanında da yazıla: göl, gäräbä, ägär, garmun, garaj, vagon h.b.

Qayber alınmalarda süz axırında [k] awazı işetelsä dä, grafik prinsiptan çığıp, g xärefe yazıla: Varyag, pirog h.b.

§ 16. Ğ xärefe [ğ] awazı işetelgän här urında, qalın suzıqlar yanında da, neçkä suzıqlar yanında da yazıla: ğasır, sağız, ğädät, ğömer, Säğit, mäşğül, Ğömär h.b.

Qayber alınmalarda süz azağında häm sañğıraw tartıqlar aldında [q] awazı işetelsä dä, tarixi prinsiptan çığıp, ğ xärefe yazıla: sämruğ, cämiğ, Mäğsüm h.b.

§ 17. H xärefe [h] awazı işetelgän här urında yazıla: hawa, şähär, şöhrät, cihan, Hadi h.b.

İskärmä. Söylämdä [h] häm [x] awazların butaw bik yış oçrıy torğan orfoepik xata bulğanğa, bu xäl qaywaqıt yazuda da çağılış taba. Şuña kürä bu xäreflärneñ yazılışına ayıruça iğtibarlı bulırğa kiräk.

§ 18. J xärefe [j] awazı işetelgän här urında yazıla: ajdaha, jiräbä, jurnal, jeton, jälläw, jandarm h.b.

Qayber alınmalarda süz axırında [ş] awazı işetelsä dä, grafik prinsiptan çığıp, j xärefe yazıla: garaj, ekipaj h.b.

§ 19. K xärefe [k] awazı işetelgän här urında, qalın suzıqlar yanında da, neçkä suzıqlar yanında da yazıla: keşe, kil, kamzul, Kama, Kamal, kino, kosmos, apteka, brak h.b.

[K] awazına tämamlanğan süzlärgä suzıq awazdan yäki [r] awazınnan başlanğan quşımça yalğanğanda, [k] awazı yañğırawlaşıp, [g] awazı belän çiratlaşa, bu yazuda da çağılış taba: çik-ä > çigä, köräk-e > köräge, siräk-räk > sirägräk h.b.

§ 20. Q xärefe [q] awazı işetelgän här urında, qalın suzıqlar yanında da, neçkä suzıqlar yanında da yazıla: Qor'än, qat, qol, uqu, çaq-çaq, qödrät, qüät h.b.

[Q] awazına tämamlanğan süzlärgä suzıq awazdan yäki [r] awazınnan başlanğan quşımça yalğanğanda, [q] awazı yañğırawlaşıp, [ğ] awazı belän çiratlaşa, bu isä yazuda da çağılış taba: aq-a > ağa, taraq-ı > tarağı, waq-raq > wağraq h.b.

§ 21. L xärefe [l] awazı işetelgän här urında yazıla: lapas, ala, läkin, göllär, Alla, ladya h.b.
§ 22. M xärefe [m] awazı işetelgän här urında yazıla: malay, tama, tämle, küm, mart, mina, tema h.b.
§ 23. N xärefe [n] awazı işetelgän här urında yazıla: naz, ana, tön, Nailä, nalog, tank, ton, Nikolay h.b.
§ 24. Ñ xärefe [ñ] awazın belderä, icek axırında häm süz eçendäge icek başında yazıla, süz başında yazılmıy: çañ, çıñlıy, zäñgär, aña, sıña h.b.
§ 25. P xärefe [p] awazı işetelgän här urında yazıla: par, tup, apa, papaxa, trap h.b.

[P] awazına tämamlanğan süzlärgä suzıq awazdan yäki [r] awazınnan başlanğan quşımça yalğanğanda, [p] awazı yañğırawlaşıp, [b] awazı belän çiratlaşa, bu yazuda da çağılış taba: tap-a > taba, kitap-ı > kitabı, küp-räk > kübräk h.b.

§ 26. R xärefe [r] awazı işetelgän här urında yazıla: räxät, ara, tar, rama, direktor h.b.
§ 27. S xärefe [s] awazı işetelgän här urında yazıla: su, asa, Saniä, signal, sezon h.b.
§ 28. Ş xärefe [ş] awazı işetelgän här urında yazıla: şar, şikär, aşa, köräş, tuş, şaxmat, şpion, Şärif h.b.
§ 29. T xärefe [t] awazı işetelgän här urında yazıla: tar, tik, ata, qat-qat, ton h.b.
§ 30. V xärefe barı tik rus telennän häm rus tele aşa kergän qayber alınmalarda ğına yazıla häm tatar telendäge iren-iren tartığı [w] dan üzgä bulğan iren-teş tartığı [v] awazın belderä: vagon, vint, kvadrat, Vasiliy h.b.

Rus alınmalarında, familiälärdä süz axırında häm sañğıraw tartıqlar aldında kilgän [v] awazı sañğırawlaşıp, [f] awazına yaqın äytelsä dä, yazuda v xärefe saqlana: ustav, aktiv, sostav, avtor, avtomobil, avtobus, Ğälimov, Älmievkä, İvanovta h.b.

§ 31. W xärefe [w] tartığın belderä, teläsä nindi pozitsiädä yazıla: waq, taw, awıl, däwlät, Wäli, däwa, dawıl h.b.
W xärefe, [a] yäki [ä] awazına betkän fiğel nigezenä yalğanıp, isem fiğel quşımçası bulıp kilä, häm bu yazuda kürsätelä: cırlaw, aşaw, bäyläw, şäyläw h.b.

İskärmä. Süz axırındağı [u] häm [ü] awazınıñ çista suzıq tügel, ä [w] belän kilğän diftong kebek äytelüe ([buw], [suw], [başkaruw], [üsüw], [kötterüw] yazuda çağılış tapmıy.

§ 32. X xärefe [x] awazı işetelgän här urında, qalın suzıqlar yanında da, neçkä suzıqlar yanında da yazıla: xat, xäbär, xıyänät, säxär, Xälil, xlor, xor h.b.
§ 33. Y xärefe [y] awazı işetelgän här urında yazıla: yal, yul, yoqı, yükä, ay, öy, uy, Yalta h.b.
1-nçe iskärmä. Y xärefeneñ yazılışın tatarça yäki rusça kirillitsadağı ю, я, ë, е, ы xärefläre äyteleşe belän çağıştırıp tikşerep bula:
1. Kirillitsada ю xärefe belän belderelgän oçraqlar tübändägeçä yazılalar:

a) qalın iceklärneñ başında yu xäreflär tezmäse, neçkä iceklärneñ başında yü xäreflär tezmäse belän: yul, yuqa, qayulı, yükä, yünsez h.b. ;

läkin ю xärefe и xärefennän soñ kilsä, [i] awazı [y] ne almaştıra, şuña kürä bu oçraqta kirillitsadağı ю xärefe latinitsadağı ü xärefe belän genä birelä: kiü, tiü, biü, diü h.b.

ä) rus alınmalarında icek urtasındağı ю xärefe neçkä tartıqtan soñ kilgän [u] awazın beldergängä, latinda yu xärefe yazıla: menyu, byuro h.b.

2. Kirillitsada я xärefe belän belderelgän oçraqlar tübändägeçä yazılalar:

a) qalın iceklärneñ başında ya xäreflär tezmäse, neçkä iceklärneñ başında yä xäreflär tezmäse belän: yal, yaqa, cäyä, säyäxät;

läkin я xärefe и xärefennän soñ kilsä, [i] awazı [y] ne almaştıra, şuña kürä bu oçraqta kirillitsadağı я xärefe ə xärefe belän genä birelä: ия—iä, ияк—iäk, бия—biä, чия—çiä, Əлфия—Älfiä, орфография—orfografiä, станция-stansiä h.b.

ä) rus alınmalarında icek urtasındağı я xärefe neçkä tartıqtan soñ kilgän [a] awazın beldergängä, latinda ya xäreflär tezmäse yazıla: Tanya, Valya, tyagaç h.b.

3. Rus alınmalarında kirillitsada ë xärefe belän yazıla torğan süzlär, grafik prinsiptan çığıp, tübändägeçä birelälär: şofyor, pulemyot, samolyot h.b.
4. Kirillitsadağı е xärefe latinitsada yı yäki ye räweşendä birelä: егет — yeget, ел — yıl, буенча-buyınça,
läkin е xärefe и dän soñ kilsä, [i] awazı [y] ne almaştıra, şuña kürä bu oçraqta kirillitsadağı е xärefe latinitsadağı е belän genä birelä: тиеш-tieş, киен-kien, Əлмиев—Älmiev, Гыйльмиев—Ğilmiev, Нуриев—Nuriev h.b.
5. Rustan häm rus tele aşa [ы] awazı belän kergän alınmalarda ы xärefe urınına latinitsada ıy yazıla: сыр — sıyr, вышка — vıyşka, посылка — posıylka, музыка — muzıyka h.b.
2-nçe iskärmä. Süz axırındağı [i] awazınıñ çista suzıq tügel, ä diftong bulıp äytelüe ([tiy], [eşliy]) yazuda çağılış tapmıy: eşli, ki, ti h.b. Barı rus alınmalarında oçrıy torğan [iy] quşılmaları ğına, grafik prinsiptan çığıp, yazuda kürsätelä: kriteriy, geniy, alyuminiy h.b.
§ 34. Z xärefe [z] awazı işetelgän här urında yazıla: zur, taza, tözü, zilzilä, Zöhrä, zavod, fizika h.b.
§ 35. “'” (apostrof) tamğası tübändäge oçraqlarda yazıla:

a) “hämzä” tartığın belderü öçen: ma'may, mäs'ül, mäs'älä, tä'min, tä'sir, Qor'än h.b.;

ä) rus alınmalarında qalın suzıqlardan soñ kilüçe neçkä tartıqlarnı (kübräk [l'] awazın) belderü öçen: rol', kul'tura, tal'yan, asfal't, Pol'şa, Xar'kov, kon'yak, sekretar' h.b.

§ 36. Rus alınmalarında kirillitsada щ xärefe belän yazıla torğan tartıq awaznı belderü öçen şç xäreflär tezmäse yazıla: şçotka, borşç, Şçerba h.b.
§ 37. Rus alınmalarında kirillitsada ц xärefe belän yazıla torğan tartıq awaznı belderü öçen süz başında, süz axırında häm tartıq awazlardan soñ s xärefe, suzıq awazlar arasında, saf [ts] awazları äytelgängä, ts xäreflär tezmäse yazıla: stansiä, sink, kvars, sirk, pitsa, kirillitsa, pozitsiä, revolyutsiä h.b.

Ayırım süzlärneñ yazılışı

§ 38. Tatar ädäbi teleneñ töp süzlärendä härwaqıt diärlek singarmonizm saqlana, bu yazuda da çağılış taba, berençe icek qalın suzıqlı bulsa, başqalarında da qalın suzıqlarnı belderä torğan xäreflär, berençe icek neçkä suzıqlı bulsa, başqalarında da neçkä suzıqlarnı belderä torğan xäreflär yazıla: başqaruçılarında, imännärebezdä h.b.

Tübändäge oçraqlar iskärmä bulıp toralar:

a) quşma süzlär: bilbaw, öçayaq, härwaqıt, berqayçan h.b.;

ä) siña, miña almaşlıqları

b) -su quşımçası belän yasalğan qayber süzlär: zäñgärsu, kölsu, yäşkeltsu h.b.

Singarmonizm

§ 39. Ğäräp-farsı alınmaları singarmonizmğa buysınu-buysınmaw yağınnan ike törkemgä bülenälär:
a) äyteleşläre dä, yazılışları da singarmonizmğa buysınğan süzlär: cämäğät, cänübi, citdi, cismi, dini, fänni, ğäräbi, ğilmi, ğäskäri, ğädäti, körsi, qädimi, mädäni, milli, mäcbüri, mäcüsi, möfti, mäğnäwi, nisbi, räsmi, säyäsi, şiğer, şiğri, tärbiäwi, täräqqi, tänqidi, xäyäti h.b.;
ä) singarmonizmğa buysındırılmıyça qabul itelgän häm yazıla torğan süzlär: adämi, äxlaqi, daimi, imtixan, islam, ilahi, ictihat, kitap, qağidä, miladi, matdi, Nizametdin, ruxiät, samimi, Sämiğulla, şağir, şimali, surät, tabiği, tarix, tarixi, tämam, xanä (aşxanä), xatirä, xisap, waqiğa, ictimaği, iqtisadi, ilahi, ixtiari, miladi, razi, ruxi, samimi, sıynfi, şimali, tabiği, tarixi, şäytani, mäğlümat, Xalidä, Salix, Talip, Nuriä h.b.;
b) kirillitsada singarmonizmğa buysındırılmıyça yazılğan süzlärneñ qayberlären xäzerge latinitsada singarmonizmğa buysındırıp yazu täqdim itelä: cämäğät, qiämät, matbuğat, şiğer, ädäbiät, näşriät, mädäniät, säläm, sälämät, häläk, idärä, yäki, Näğimä, Fäğilä, Basıyr, Nasıyr, Sadıyq h.b.;
c) ike qalın icekle yäki soñğı ike icege qalın bulğan süzlärdä i quşımçası singarmonizmğa buysınıp qalınaya, yağni ıy yazıla: narasıy, xıyalıy, xoquqıy, xosusıy, xaqıyqıy, ruxanıy, zarurıy, zobanıy, qanunıy, mantıyqıy h.b.
ç) sıyfat quşımçası i ber genä qalın icektän soñ saqlana, ıy ğa üzgärtelmi: dahi, matdi, ğadi, icadi, miladi, şimali, fani, farsi, ruxi, äxlaqi, cismani, iqtisadi, ictimaği, islami, dönyawi, гомуми — ğömumi h.b.;
d) ğäräp-farsıdan kergän isemnärdä dä singarmonizm saqlanğan, saqlanmağan häm ike variantta yazu oçraqlari bula:

1. singarmonizm saqlana: Basıyr, Sadıyq, Nasıyr, Baqıy h.b.

2. singarmonizm saqlanmıy: Xalit, Xalidä, Salix, Talip, Nuriä h.b.

3. ike variantta yazu: Nuri—Nurıy, Näsix—Nasıyx, Nazir—Näzir, Hadi—Hadıy, Waqif—Waqıyf, Fatıyx—Fatix—Fätix, Nasıyri—Nasıyrıy h.b.

Ay isemnäre

§ 40. Tatarça ay isemnäre dä alınmalardan tora, häm alar tübändägeçä yazılalar: ğinwar(da), fevral'(dä), mart(ta), aprel(dä), may(da), iyün(dä), iyül(dä), avgust(ta), sentäber(dä), oktäber (dä), noyäber(dä), dekäber(dä).
§ 41. Tatar ädäbi telenä bik küptännän, äyteleşläre nıq üzgärtelep kergän alınmalar şul üzgärgän formalarında yazılalar: çäynek, eskäter, eşläpä, garmun, karawat, samawır h.b.

Tatar familiäläre

Tatar familiäläreneñ nigeze [a], [ä] awazlarına tämamlansa, nigezdäge bu awazlar töşep qala, häm -in, -ina quşımçaları yalğana; nigez [i], [y], [c], [ş] awazlarına tämamlansa, yäki soñğı icegendä neçkä suzıq bulsa, -ev, -eva; [i] awazına tämamlansa -ev, -eva, qalğan oçraqlarda -ov, -ova quşımçaları yalğana: Safa — Safin, Safina, Xämzä — Xämzin, Xämzina, Ğalimulla — Ğalimullin, Ğalimullina, Wäli — Wäliev, Wälieva, Gäräy — Gäräyev, Gäräyeva, Minhac — Minhacev, Minhaceva, Yuldaş — Yuldaşev, Yuldaşeva, Bulat — Bulatov, Bulatova, Talip — Talipov, Talipova h.b.

İskärmä

"ә ө ŋ" küp şriftlarda, gadjetta yuqlıq arqasınnan İnternetta "ä ö ñ" qullanıla.

Sıltamalar

"TATAR TELENEN̨ ORFOGRAFİӘSE", Qazan, Mәğәrif nәşriәte, 2000 yıl

Şulay uq qarağız

Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану кануны