Tatarstan näşriätläre
Bügen Tatarstanda berniçä ere näşriyat bar:
- Tezmäne tulılandırası bar...
Taríx
үзгәртүKüp kenä başqa xalıqlardağı kebek, Tatar millätendä dä kitap basu barlıqqa kilgänçe qulyazma kitaplar ğämäldä bulğan. Alarnı matur yazu ostaları - xattatlar küçerep taratqan.
Tatarda basma süz taríxı isä, Pótr I 1722. yılda İranğa yaw belän barğanda yazılğan Manifestnıñ Tatarça tärcemäse basıludan başlana. Ul Ästerxan şähärendä, patşanıñ yul basmaxanäsendä näşer itelä. Bu eş imperatornıñ kiñäşçese kenäz D.K.Kantimer (1673-1723; çığışı belän Qırım Tatarı) häm tärcemäçese K.M.Täfkilev tarafınnan başqarıla.
1785. yılda Peterburda Ğäräpäliftä Tatar telendäge berençe kitap - «Urıs imperisendä wilayätlärneñ nizam wä tärtibe...» - dönya kürä.
1801. yılda Qazanda berençe basmaxanä bularaq «Asía» basmaxanäsen A.Buraşev aça.
1807. yılda Qazan guvernısı idaräse, 1809. yılda Qazan üniversitäte qarşında basmaxanälär, L.Şevis, R.Säğidev, Ş.Yäxin, K.A.Tilli, G.M.Veçeslav w.b.nıñ xosusí basmaxanäläre açılu Tatarça kitap bastırunı tağın da köçäytä. Basmaxanälärdä Tatar telendä ädäbi häm dini kitaplar, şämaillär w.b. çığarıla.
19. yözneñ 1. yartısında näşer itelgän kitaplar sanı buyınça Qazan Räsäydä, Mäskäw belän Peterburdan qala, öçençe urınnı alıp tora.
19. yöz axırında Qazanda 15läp basmaxanä isäplänä, yıl sayın ğömümi basması 1.5-2 mln. nösxä täşkil itkän 140-180 isemdä Tatar kitabı dönya kürä. Alarnıñ bağışlaw törle ölkälärgä qarí: mäğrifät, däwalaw, xoquq, taríx, tabíğät fännäre, Íslam dine fiker iyäläreneñ dingä, fälsäfägä häm taríxqa bağışlanğan äsärläre, süzleklär, üzöyrätkeçlär.
20. yöz başında basmaxanälär sanı tağın da arta, Qazanda wä Irımbur, Ufa, Ästerxan, Peterbur, Mäskäw kebek Tatarlar yäşägän küp şähärlärdä kitap näşer itü häm satu şirkätläre barlıqqa kilä (Kärimnärneñ kitap satu şirkäte, «Sabax», «Millät», «Mäğarif» w.b.).
Tatar kitapların bastıru eşendä Qazanda B.L.Dombrovski, V.V.Varaksin, İ.V.Yermolayeva, Irımburda «Kärim-Xösäyen kitap şirkäte», Peterburda İlyas Borağan'skiy, Troiskida «Xezmät» näşriyatı, Orskida «Şäreq», Estärletamaqta «Qäläm», Mäskäwdä Qaramış näşriyatları h.b. basmaxanäläre zur tırışlıq kürsätälär.
1910. yılda Qazanda 26 basmaxanä bula, alarda 1000nän artıq isemdä kitap, şul isäbendä 418 Tatar kitabı dönya kürä (ğümümi basu 586.8 meñ danä). Räsäydä näşer itelgän Tatar kitaplarınıñ 85%qa yaqını Qazanda basıla.
Dönyawí eçtälekle, uqu-uqıtu häm matur ädäbiyat kitapları arta. Fänni basmalar arasında berençe urınnı R.Fäxretdin, M.Rämzi, H.Atlasí, Ğ.Äxmär'ev, X.Fäyzilärneñ ğömümi wä milli taríxqa qarağan äsärläre alıp tora. M.Bigi'ev, Z.Kamalí, Z.Qadírí, Ğabdulla Bubí, R.Fäxretdin w.b. taríx häm Íslam fälsäfäsenä qarağan xezmätläre basılıp çığa.
Tatar kitaplarınıñ bizäleş häm basılış däräcäseneñ üsüwe Íbrahím Yüzi'ev, M.İdrisi, Ğ.Kamallarnıñ eşçänlegenä bäyle. Ğ.Kamal Tatar basmaxanäläre öçen 30ğa yaqın yaña tör xäref yazılışın ğämälgä kertä. Tatar basmaların räsemnär belän bizäw 19. yöz axırında başlana wä 20. yöz başında kiñ tarala.
1918. yıldan soñ basmaxanälär Sovet däwläte qaramağına küçerelä häm ereländerelä. Kitap basu tulısınça däwlät häm däwlät firqäse küzätüendä başqarıla. 1919. yılda “Gosizdat”nıñ Qazan bülege oyışa. Kübesençä säyäsi, uqu-uqıtu häm fänni-ğämäli ädäbiyat näşer itelä. Barlıq kitaplarnıñ 50%tan artığı Tatar telendä çığa.
1960.-1990. yıllarda cömhüriättä Tatarstan gäcit-jurnal näşriyatı tözelä, «Mäğarif», «Fän» kebek yaña näşriyatlär oyıştırıla, soñraq «Íman», «Tatar kitabı», «Milli kitap», «Ruxiät», «Matbuğat yortı», «Rannur» w.b. näşriyatlar barlıqqa kilä.