Törki telläre älifbaları
Törki tele bik iske tellәrennәn bulğaç, anıñ belәn yazu öçen qullanılğan әlifbalar da baytaq bulğan. Törki xalıqlar sanı az bulmağaç alar ber әlifbadan ikençegә törle waqıtlarda küçkәnnәr ye, şuña kürә Törki telendә yazu öçen waqıtlı berniçә әlifba qullanıla.
Tarix
үзгәртүTuran әlifbası
үзгәртүTuran әlifbası MA 200.–150. yıllarınnan başlap 10. yözgә tikle qullanuda yörgәn. Bu әlifbada 36 tirәse bilge bar ide.
- Pәrәwezdә uqı: Turanian Writing
Törki әlifbası
үзгәртүTörki әlifbası fәnni eşlәrdә Orxon әlifbası/Kük-Türk adı belәn dә yöri. Törki әlifbasın qullanıp yazılğan istәleklәrneñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısına qarıy dilәr. Bu әlifba 38 bilgedәn tora.
- Monı da uqı: Orxon әlifbası
Ğәrәp әlifbası
үзгәртүİslam dinen qabul itü barğan sayın Törki xalıqlar üz telendә yazu öçen 28-xәrefle Ğәrәp әlifbasın qullana başlıylar. İdel-Uralda bu küçü 900. yıllarğa kilә.
Ozaq waqıtlar Ğәrәp yazuı Törkilәr tarafınnan bernindi üzgәrtüsez genә qullanılıp kilә. Farsılar, üz tel ixtiaclarınnan çığıp, Ğәrәp әlifbasına [p], [ç], [j], [g] awazlarını bilgeli torgan dürt xәref östilәr. Әkrenlәp bu xәreflәrne Törki xalıqlar da üzlәşterә, xәreflәr sanı 32gә citә.
19. yöz axırında әlifba üzgәrtü xәrәkәte başlana, Törki xalıqlar tağıñ östәmә xәreflәr östi başlıylar. Bu östәmә xәreflәr belәn әlifbalarnı «Yaña imla» dip atıy başlılar.
- Monı da qara: Әhmәthadi Maqsudi, Mirza Fethali Ahundzade
Latin әlifbası
үзгәртүTörki telendә yazu öçen Latin әlifbası 13.–14. yözdәn ük yöri başlıt, kübrәk Könbatış Awrupa xalıqları belәn aralaşu öçen, anıñ belәn Codex Cumanicus ta yazılğan ide.
1863. yılda Turan Cәmğiәteneñ İstanbulda uzğan qorıltayında Mirza Fethali Ahundzade Latinәlif nigezendә tözelgәn alifbasın tәqdim itә, әmma yaqlawçıları tabılmıy.
19. yözdә Törki mәdrәsәlәrendә Awrupa fәnnәre dә kiñ uqıtılu başlawına sәbәple, 19. yöz axırında Ğәrәp-Farsı ğәdәtlәre beraz çigenә başlağannar.
1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdәm әlifba” uylap çığarıla wә Әzerilәr anı xezmәttә qullana başlıylar. 1924/1925 uqıtu yılında yaña әlifba mәktәplәrgә kerә.
1924. yılda Qaraçayça da Latinәlifle yazuğa küçә başlıy, 1925. yıldan birle Tönyaq Qawqaz xalıqları da küçә.
1926. yılda 26. Febrәldәn 5. Martına tikle Baquda Törkibelgeçlәr qorıltayı uza, anıñ rәise bularaq Samadağa Ağamalioğlu ide. Andağı qatnaşuçılar öç törkemgә bülengәnnәr:
- Ğәlimcan Şarif belän “qәdimçelәr”, alar Ğәrәpәliftә qalu uyında toralar
- Sultan Mecit belәn “kiskennәr”, alar tiz genә Latinәlifkә küçmäkçe bulalar
- “kileşüçelәr” isә ike yazunı da qullanırğa tәqdim itәlәr, şәxsi wә xalıqara eşlәr öçen Latinәlif, wә mәxkәmә, әdәbiәt ilә fәn eşlәre öçen Ğәrәpәlifne totası digәnnәr. Berazdan soñ “kileşüçelәr” törkemendәge keşelәr “kiskennәrgә” әwerelgәnnәr.
Şul qorıltay tämamlanğaç 1926. yılnıñ Әpril ayında Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiәte oyışa. 1927. yılnıñ 3. Yülendә Tatarstan xökümәteneñ maxsus qararı belәn Yañalif Tatar teleneñ räsmi әlifba itep raslana.
Törkibelgeçlәr qorıltayında Törkiyә öçen oxşaş bulğan әlifba kertәse digәn qarar çığarılğan bulğan, wä bu qarar buyınça 1928. yılda Törkiәdә bu köngә tikle qullanuda yöri torğan әlifba qabul itelә.
“Qara” çor
үзгәртү1936–1940. yıllarda Stalin qararı buyınça SSRB çiklәrendә yabılıp qalğan Törki xalıqlarnı mәcbüri “ber tön eçendә” Urıs älifbasına küçerәlәr. Ul ber dә tügel, hәr xalıq öçen ayırım әlifbalarnı Törkilәrne çuqındıruçı İlminski uylap çığarğan, Törkilәrne ber-bersennәn çitlәşterü öçen anıñ xezmәtlәre qullanılğan ide.
- Monı da uqı: Urıslaştıru
Soñğı yıllar
үзгәртүSSRB cimerelüennәn soñ ğına Törki berdәmlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünәleşe yaña köç ciya başlağan.
1990. yılda yaña Törki dәwlәtlәrdә Törki telen wә Törki xalıqlarnı berdәmlәşterә torğan әlifbağa qaytu turında söylәşülәr başlana wә 2005. yılğa qәdәr küçәrgә digәn kileşügә kilәlәr. Әzerbaycan, Törekmәnstan, Üzbәkstanda küçkәnnәr dә ide.
2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçәrgә tieşlәr, alar arasında Tatarstan da tora.
| Törki telläre älifbası | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Latin | A | Ă | Ә | Ë | E | B | C | Ç | J | D | Ḑ | F | G | Ğ | Ģ | H | Ḩ | X | I | İ | K | Ķ | Q | L | Ḽ | M | N | Ņ | Ň | O | Ö | P | R | S | Š | Ş | Ț | T | U | Ü | V | W | Y | Z | Ž | ||||||||||||||||
| Tatar | A | - | Ә | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | X | I | İ | K | - | Q | L | - | M | N | - | Ñ | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | W | Y | Z | - | ||||||||||||||||
| Azäri | A | - | Ə | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | X | I | İ | K | - | Q | L | - | M | N | - | - | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | - | Y | Z | - | ||||||||||||||||
| Тörek | A | - | - | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | - | I | İ | K | - | - | L | - | M | N | - | - | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | - | Y | Z | - | ||||||||||||||||
| Ğäräp |
أ |
ع |
ء |
ء |
أ |
ب |
ج |
چ |
ژ |
د |
ڏ |
ف |
گ |
ݝ |
غ |
ه |
ح |
خ |
إ |
إ |
ك |
ٯ |
ق |
ل |
ڵ |
م |
ن |
ڠ |
ڭ |
ۆ |
ۆ |
پ |
ر |
س |
ث |
ش |
ڞ |
ت |
ٱ |
ٱ |
ۋ |
و |
ي |
ز |
ذ | ||||||||||||||||
| Kiril | А | Ӑ | Ә | Є | Е | Б | Җ | Ч | Ж | Д | Ӡ | Ф | Г | Ғ | Ӷ | Һ | Ҳ | Х | Ы | И | К | Қ | Ҡ | Л | Љ | М | Н | Ң | Њ | О | Ө | П | Р | С | Ҫ | Ш | Ц | Т | У | Ү | В | Ў | Й | З | Ҙ | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Š=Ť vä Ž=Ď.
- Ķķ=Ⱪⱪ vä Ḩḩ=Ⱨⱨ
- Ṫ (Ğərəp:ط) vä Ż (Ğərəp:ظ) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
- Ṡ (Ğərəp:ص) vä Ḋ (Ğərəp:ض) Ğosmanlı tele yazularında qullanıla.
- Ozın suzıq xäreflär: Â, Ê, Î, Ô, Û.
- Yarım suzıq xäreflär: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ (Buğaz xärefläre).
- ٯ = ق (Buğaz K xärefe) yäisä ڨ (Buğaz G xärefe).
Monı da qara
үзгәртү- Törki tele
- Törki xalıqlar
- Turançılıq
- Törki söyləmnər əlifbaları: