Үзбәкстан
(Üzbäkstan битеннән юнәлтелде)
Үзбәкстан (үзб. O'zbekiston, Ўзбекистон) — Үзәк Азиянең урта өлешендә урнашкан дәүләт.
| Үзбәкстан | |
| үзб. O‘zbekiston Respublikasi | |
| Байрак[d] | Илтамга[d] |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 1991 |
|---|---|
| Рәсми исем | O‘zbekiston Respublikasi |
| Кыскача исем | 🇺🇿 |
| ХФӘ билгесе | ʉsˈbeːkɪstɑːn |
| Гомер озынлыгы | 71,314 ел[1] |
| Демоним | üzbég, Uzbekistani, Uzbekistanano, uzbeko, Lusbekänan, أوزبكستاني, أوزبكستانية, أوزبكستانيون, узбек, узбечка, узбеки, אוזבקי, אוזבקית, uzbeci, uzbec, uzbecă, উজবেক, উজবেকিস্তানি, uzbeko, uzbeka, uzbeki, uzbeke, Uzbek, uzbec, uzbequistanín, uzbequistanina, ӯзбек, Ouzbek[2], Ouzbekèke[2], ازبک, Usbekistaner, Usbekistanerin, uzbeka, uzbeke, uzbeki, uzbeko, ؤزباكي, ؤزباكية, ؤزباكيين, ؤزباكيات һәм Úisbéiceastánach[3] |
| Рәсми тел | үзбәк теле[4] |
| Гимн | Үзбәкстан гимны |
| Мәдәният | Үзбәкстан мәдәнияте[d] |
| Дөнья кисәге | Азия[5] |
| Дәүләт |
Үзбәкстан |
| Башкала | Ташкәнт |
| Сәгать поясы | UTC+05:00, Asia/Samarkand[d][6] һәм Asia/Tashkent[d][6] |
| Иң көнчыгыш ноктасы | 40°49′00″ т. к. 73°08′15″ кч. о. |
| Иң төньяк ноктасы | 45°36′ т. к. 58°39′ кч. о. |
| Иң көньяк ноктасы | 37°11′15″ т. к. 67°47′20″ кч. о. |
| Иң көнбатыш ноктасы | 41°19′10″ т. к. 56°00′00″ кч. о. |
| Геомәгълүматлар | Data:Uzbekistan.map |
| Иң югары ноктасы | Хазрет-Султан[d] |
| Иң түбән ноктасы | Сары камыш күле[d] |
| Идарә итү формасы | президент республикасы |
| Дәүләт башлыгы вазыйфасы | Үзбәкстан Республикасы Президенты |
| Ил башлыгы | Шәүкәт Мирзияев |
| Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы | Үзбәкстан премьер-министры[d] |
| Хөкүмәт башлыгы | Абдулла Арипов |
| Башкарма хакимият | Үзбәкстан хөкүмәте[d] |
| Канунбирү органы | Олий Мәҗлес |
| Үзәк банкы | Үзбәкстан үзәк банкы[d] |
| Дипломатик мөнәсәбәтләр | Германия, Украина, Эстония, Сербия, Казакъстан, Пакьстан, Төрекмәнстан, Болгария, Кыргызстан, Румыния, Таҗикстан, Бөекбритания, Малайзия, Россия, Греция, Иран, Америка Кушма Штатлары, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[7], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте |
| Әгъзалык | Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ŞXO[8], Үзәк Азия илләре хезмәттәшлеге оешмасы[d], ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[9], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[10][11], ХКТО[d][12][13], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[14], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[15][16], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][17], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d][18], Бөтендөнья метеорология оешмасы[19], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[20], БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], ГУАМ[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d], Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][21] |
| Рәсми бәйрәм | Нәүрүз |
| Балигълык яше | 16 яшь |
| Никахка керү яше | 17 яшь |
| Халык саны | 34 915 100 (2021)[22] |
| Ир-ат халкы | 16 797 144[23], 17 124 410[23], 17 468 992[23] һәм 17 838 536[23] |
| Хатын-кыз халкы | 16 783 206[23], 17 107 641[23], 17 446 107[23] һәм 17 809 564[23] |
| Административ бүленеше | Ташкәнт, Каракалпакстан, Әндиҗан вилаяте, Бохара вилаяте, Фәрганә вилаяте, Җиззәх өлкәсе, Нәмәнгән вилаяте, Нәваи өлкәсе, Кашкадәрья өлкәсе, Сәмәрканд өлкәсе, Сырдәрья өлкәсе, Сөрхандәрья өлкәсе, Ташкент вилаяте һәм Хәрәзем вилаяте |
| Акча берәмлеге | Үзбәкстан сумы[d] |
| Номиналь тулаем эчке продукт | 69 238 900 000 $[24] |
| Кеше потенциалы үсеше индексы | 0,727[25] |
| Эшсезлек дәрәҗәсе | 11 ± 1 процент[26] |
| Нәрсә белән чиктәш | Казакъстан, Кыргызстан, Таҗикстан, Әфганстан һәм Төрекмәнстан |
| Автомобил хәрәкәте ягы | уң[d][27] |
| Челтәр көчәнеше | 220 вольт |
| Электр аергычы төре | Europlug[d][28], Schuko[d] һәм AS/NZS 3112[d][28] |
| Алыштырган | Үзбәкстан ССР һәм СССР |
| Кулланылган тел | үзбәк теле, таҗик теле[d], рус теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d], казакъ теле, каракалпак теле һәм гарәп теленең Кашкадәрья диалекты[d] |
| Мәйдан | 448 978 км² |
| Рәсми веб-сайт | gov.uz/en |
| Һәштәге | Uzbekistan |
| Югары дәрәҗәле Интернет домены | .uz |
 | |
| |
 | |
| Тематик география | Үзбәкстан географиясе[d] |
| Тимер юл хәрәкәте ягы | уң[d] |
| Ачык мәгълүматлар порталы | Үзбәкстан ачык мәгълүмат порталы[d] |
| Феноменның икътисады | Үзбәкстан икътисады[d] |
| Феноменның демографиясе | Үзбәкстан халкы[d] |
| Мәктәптә укымаган балалар саны | 314 944[29] |
| Джини коэффициенты | 35,3[30] |
| Өстәлгән кыйммәт салымы күләме | 20 процент |
| Тулаем туулар коэффициенты | 2,2[31] |
| Шәһәр халкы | 16 935 578[23], 17 258 430[23], 17 606 637[23] һәм 17 990 170[23] |
| Авыл халкы | 16 644 772[23], 16 973 620[23], 17 308 463[23] һәм 17 657 930[23] |
| Демократия индексы | 2,12[32] |
| BTI Governance Index | 2,17[33], 2,24[33], 2,1[33], 1,94[33], 1,78[33], 1,95[33], 2,55[33], 3,58[33] һәм 3,83[34] |
| BTI Status Index | 3,46[33], 3,68[33], 3,25[33], 3,01[33], 3,09[33], 3,4[33], 3,73[33], 4,08[33] һәм 4,15[34] |
| Туым күрсәткече | 24,3[23], 24,6[23], 25,9[23] һәм 26,2[23] |
| Үлем күрсәткече | 4,6[23], 5,1[23], 5[23] һәм 4,8[23] |
| Happy Planet Index score | 54,1[35] |
| Илнең мобиль коды | 434 |
| Илнең телефон коды | +998 |
| Халыкара префикс | 8 |
| Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны | 112[d] |
| Илнең GS1 коды | 478 |
| Номер тамгасы коды | UZ |
| Диңгездәге идентификацияләү номеры | 437 |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | Төркем:Үзбәкстанда җирләнгәннәр[d] |
| Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме | Төркем:Үзбәкстанда төшерелгән фильмнар[d] |
 | |
 Үзбәкстан Викиҗыентыкта | |
География
үзгәртүҮзбәкстән көнчыгышта Кыргызстан, төньяк-көнчыгышта, төньякта һәм төньяк-көнбатышта — Казакъстан, көньякта һәм көньяк-көнбатышта — Төрекмәнстан, көньякта — Әфганстан һәм көньяк-көнчыгышта Таҗикстан дәүләтләре белән чиктәш. Чикләр озынлыгы — 6621 км, мәйданы 447 400 км² тәшкил итә.
Илнең ⅔ өлешен далалар, чүлләр һәм таулар тәшкил итә.
Иң биек ноктасы — 4643 м (Гиссар тау тезмәсе), иң түбән ноктасы — Мынбулак иңкүлеге (Кызылком чүле, −12,8 м).
Кырый ноктлалар
үзгәртү- төньякта — Устюрт платосының көньяк-көнчыгышында, Арал диңгезенең көнбатыш яры янында (45°36’ т.к.).
- көньякта — Термез шәһәре (37°13′ т.к.).
- көнбатышта — Устюрт платосында (56° кч.о.).
- көнчыгышта — Фәрганә үзненең көньяк-көнчыгында (73°10′ кч.о.).
Климат
үзгәртүКлимат — кискен континенталь; Урта температуралар: гыйнвар — +4 °C…−8 °C, июль — +22 °C…+32 °C. Уртача еллык явым-төшемнәр саны: 90–580 мм (тигезле районнарында), 460–910 мм (таулы районнарында).
Халык
үзгәртүХалык саны — 29 559 100 кеше (2012 елның 1 гыйнвары)
Милли состав
үзгәртүҮзбәкләр — 80 %, руслар — 5 %, таҗиклар — 4,5 %, казакълар — 2,5 %[36].
Шәһәрләр
үзгәртүИлдə 120 дəн артык шəһəр, 115 шəһəрле авыллар бар.
Иң зур шәһәрләр:
- Ташкәнт — 2 806 мең кеше (2008)
- Сəмəрканд — 366 мең кеше (2008)
- Наманган — 432 мең кеше (2006)
- Əндиҗан — 318,4 мең кеше (2007)
- Бохара — 270,7 мең кеше (2005)
- Фирганə — 226,9 мең кеше (2006)
- Нөкес — 199 мең кеше (1999)
Шәһәрләрдә илнең 41 % халкы яши.
Дин
үзгәртүҮзбәкстан Конституциясе дәүләттән диннең аерым булуын, дини оешмаларның закон каршында тигезлеген, дин һәм вөҗдан иреген игълан итә. 16 конфессиянең гыйбадәтханәләре теркәлү үткән. Төп дин – Хәнәфи мәзһәбендәге сөнни Ислам. Христианнар — православие дине тарафдарлары, католиклар, баптистлар, лютераннар, адвентистлар. Яһүд дине зур тарихка ия. Йәһвә шаһитлары, кришнаитлар, буддачылар, әрмән апостол чиркәве һ. б. дини агымнар вәкилләре яши.
Административ бүленеш
үзгәртүИлдә 12 өлкә, 156 район, 123 шәһәр, 104 шәһәр тибындагы поселок һәм Каракалпакстан Республикасы бар.
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| № | Исем | Үзбәкчә исеме |
Халык саны (2011)[37] мең кеше |
Мәйдан, мең км²[38] |
Үзәк |
| 1 | Ташкәнт | Toshkent Тошкент |
2296,5 | 0,3 | |
| 14 | Каракалпакстан Җөмһүрияте | Qoraqalpog’iston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси | 1680,9 | 165,6 | Нөкес |
| 2 | Әндиҗан өлкәсе | Andijon viloyati, Андижон вилояти | 2672,3 | 4,2 | Әндиҗан |
| 3 | Бохара өлкәсе | Buxoro viloyati, Бухоро вилояти | 1683,8 | 39,4 | Бохара |
| 5 | Җиззәх өлкәсе | Jizzah viloyati, Жиззах вилояти | 1166,7 | 20,5 | Җиззәх |
| 8 | Кашкадәрья өлкәсе | Qashqadaryo viloyati, Қашқадарё вилояти | 2722,9 | 28,4 | Каршы |
| 7 | Нәвайи өлкәсе | Navoiy viloyati, Навоий вилояти | 873,0 | 110,8 | Нәвайи |
| 6 | Наманган өлкәсе | Namangan viloyati, Наманган вилояти | 2279,5 | 7,9 | Наманган |
| 9 | Сәмәрканд өлкәсе | Samarqand viloyati, Самарқанд вилояти | 3270,8 | 16,4 | Сәмәрканд |
| 11 | Сөрхандәрья өлкәсе | Surxondaryo viloyati, Сурхондарё вилояти | 2175,1 | 20,8 | Термез |
| 10 | Сырдәрья өлкәсе | Sirdaryo viloyati, Сирдарё вилояти | 727,2 | 5,1 | Гөлстан |
| 12 | Ташкәнт өлкәсе | Toshkent viloyati, Тошкент вилояти | 2644,4 | 15,3 | Ташкәнт |
| 4 | Фәрганә өлкәсе | Farg’ona viloyati, Фарғона вилояти | 3229,2 | 6,8 | Фәрганә |
| 13 | Харәзем өлкәсе | Xorazm viloyati, Хоразм вилояти | 1601,1 | 6,3 | Үргәнеч |
Икътисад
үзгәртүТулаем эчке продуктта авыл хуҗалыгы өлеше 25,9%, сәнәгать өлеше 13,2%, хезмәт күрсәтү тармагы өлеше 60,9 процентны тәшкил итә. Төп экспорт партнөрлары — Кытай (25%), Швейцария (22%), Казакстан (16%), Россия (14%), Төркия (13%), Франция (2,1%), Украина (1,2%). Экспортлана торган таварлар — кыйммәтле металлар (алтын), тикстил (эрләгән җеп, чи мамык, футболкылар, һ.б.), нефть һәм газ, металлар (бакыр, тутыя), азык-төлек, машиналар, химия мәхсулатлары (радиоактив матдәләр, азот ашламалары, һ.б.), җиһазат, һ.б.[39] Төп импорт партнөрлары — Россия (25%), Кытай (21%), Көньяк Корея (16%), Казакстан (8,3%), Алмания (4,9%), Төркия (4,8%), Украина (2,4%), Италия (1,6%), Һиндстан, Җапан (1,3%), Франция, Польша, Литва (1,1%).[40] Имортлана торган таварлар — җиһазат (һава суыргычлар, телефоннар, төзелеш машиналары, җылыту җиһазаты, һ.б.), транспорт чаралары (автомобил өлешләре, йөк автомобилләре, очкычлар, боралаклар, трактырлар), металлар (тимер мәхсулатлары, әлүмин, химия мәхсулатлары (дарулар, кан, һ.б.), минераль мәхсулатлар, пыласмас һәм каучык, агач эшләнмәләре, азык-төлек (он, бодай, чәй, һ.б.), тикстил, кәгазь, һ.б.н.[41]
Үзбәкстанда туган танылган шәхесләр
үзгәртүТатарлар, башкортлар
үзгәртү- Фәрит Хөсәенов (1964, Андиҗан өлкәсе — 2010, Новосибирск) — танылган опера солисты (Новосибирск)
- Рөстәм Уразаев (1958, Ташкәнт ― 2023, Мәскәү) — кино режиссёры һәм артисты, шоумен
- Ринат Мәһдиев (1960, Ташкәнт) — Санкт-Петербург татар мохтарияте рәисе, доцент, фән кандидаты.
- Рәфкать Сәфәров (1933, Наманган) — физика-математика фәннәре докторы, КФУ профессоры.
- Мөхәммәт Җиһангиров (1923, Яңа юл районы) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Мәликә Разакова (1985, Карши) — кино һәм эстрада артисты, җырчы (сопрано), Татарстанның атказанган артисты (2017).
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2,0 2,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
- ↑ 115 // Конституция Узбекистана
- ↑ https://www.workwithdata.com/place/uzbekistan
- ↑ 6,0 6,1 https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
- ↑ http://eng.sectsco.org/about_sco/ — ŞXO.
- ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
- ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
- ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/UZBEKISTAN
- ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
- ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/uzbekistan
- ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
- ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
- ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=321
- ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
- ↑ http://icdo.org/who-we-are/members/observer-states.html
- ↑ https://public.wmo.int/en/members/uzbekistan
- ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
- ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 23,18 23,19 23,20 23,21 23,22 23,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?most_recent_value_desc=false
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr
- ↑ 28,0 28,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=UZ
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
- ↑ 33,00 33,01 33,02 33,03 33,04 33,05 33,06 33,07 33,08 33,09 33,10 33,11 33,12 33,13 33,14 33,15 https://www.bti-project.org
- ↑ 34,0 34,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/UZB
- ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=UZB
- ↑ Население Узбекистана
- ↑ Постоянное среднее число населения за 1991—2011 годы. Узстат. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-19 тикшерелгән.
- ↑ ПРЕДСТАВИТЕЛЬСТВО ТОРГОВО-ПРОМЫШЛЕННОЙ ПАЛАТЫ РФ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-21 тикшерелгән.
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/export/uzb/all/show/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/show/all/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/all/show/2014/
Сылтамалар
үзгәртү| Узбекистан башка проектларда: | |
|
Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|
«Узбекистан» проекты |
|
|
«Узбекистан» порталы |
- Республика Узбекистан. Исполнительный комитет Содружества Независимых Государств
- Facebook — страница Республики Узбекистан.
- Граждан Узбекистана обязали прикладывать руку к сердцу во время гимна
- Национальное информационное агентство Узбекистана
- Информационный портал Узбекистана «УЗИНФОРМ»
- Об Узбекистане 2014 елның 19 апрель көнендә архивланган.
- Үзбәкстан. Дәүләт порталы.
- Үзбәкстанда кеше хукуклары 2010 елның 3 апрель көнендә архивланган.
- Үзбәкстан яңылыклары 2010 елның 26 гыйнвар көнендә архивланган.
- ИП «УЗИНФОРМ» 2014 елның 3 гыйнвар көнендә архивланган.
- Үзбәкстаның беренче акчалары 2014 елның 5 июль көнендә архивланган.