Үзбәкстан
Үзбәкстан (үзб. O'zbekiston, Ўзбекистон) — Үзәк Азиянең урта өлешендә урнашкан дәүләт.
География
үзгәртүҮзбәкстән көнчыгышта Кыргызстан, төньяк-көнчыгышта, төньякта һәм төньяк-көнбатышта — Казакъстан, көньякта һәм көньяк-көнбатышта — Төрекмәнстан, көньякта — Әфганстан һәм көньяк-көнчыгышта Таҗикстан дәүләтләре белән чиктәш. Чикләр озынлыгы — 6621 км, мәйданы 447 400 км² тәшкил итә.
Илнең ⅔ өлешен далалар, чүлләр һәм таулар тәшкил итә.
Иң биек ноктасы — 4643 м (Гиссар тау тезмәсе), иң түбән ноктасы — Мынбулак иңкүлеге (Кызылком чүле, −12,8 м).
Кырый ноктлалар
үзгәртү- төньякта — Устюрт платосының көньяк-көнчыгышында, Арал диңгезенең көнбатыш яры янында (45°36’ т.к.).
- көньякта — Термез шәһәре (37°13′ т.к.).
- көнбатышта — Устюрт платосында (56° кч.о.).
- көнчыгышта — Фәрганә үзненең көньяк-көнчыгында (73°10′ кч.о.).
Климат
үзгәртүКлимат — кискен континенталь; Урта температуралар: гыйнвар — +4 °C…−8 °C, июль — +22 °C…+32 °C. Уртача еллык явым-төшемнәр саны: 90–580 мм (тигезле районнарында), 460–910 мм (таулы районнарында).
Халык
үзгәртүХалык саны — 29 559 100 кеше (2012 елның 1 гыйнвары)
Милли состав
үзгәртүҮзбәкләр — 80 %, руслар — 5 %, таҗиклар — 4,5 %, казакълар — 2,5 %[33].
Шәһәрләр
үзгәртүИлдə 120 дəн артык шəһəр, 115 шəһəрле авыллар бар.
Иң зур шәһәрләр:
- Ташкәнт — 2 806 мең кеше (2008)
- Сəмəрканд — 366 мең кеше (2008)
- Наманган — 432 мең кеше (2006)
- Əндиҗан — 318,4 мең кеше (2007)
- Бохара — 270,7 мең кеше (2005)
- Фирганə — 226,9 мең кеше (2006)
- Нөкес — 199 мең кеше (1999)
Шәһәрләрдә илнең 41 % халкы яши.
Дин
үзгәртүҮзбәкстан Конституциясе дәүләттән диннең аерым булуын, дини оешмаларның закон каршында тигезлеген, дин һәм вөҗдан иреген игълан итә. 16 конфессиянең гыйбадәтханәләре теркәлү үткән. Төп дин – Хәнәфи мәзһәбендәге сөнни Ислам. Христианнар — православие дине тарафдарлары, католиклар, баптистлар, лютераннар, адвентистлар. Яһүд дине зур тарихка ия. Йәһвә шаһитлары, кришнаитлар, буддачылар, әрмән апостол чиркәве һ. б. дини агымнар вәкилләре яши.
Административ бүленеш
үзгәртүИлдә 12 өлкә, 156 район, 123 шәһәр, 104 шәһәр тибындагы поселок һәм Каракалпакстан Республикасы бар.
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| № | Исем | Үзбәкчә исеме |
Халык саны (2011)[34] мең кеше |
Мәйдан, мең км²[35] |
Үзәк |
| 1 | Ташкәнт | Toshkent Тошкент |
2296,5 | 0,3 | |
| 14 | Каракалпакстан Җөмһүрияте | Qoraqalpog’iston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси | 1680,9 | 165,6 | Нөкес |
| 2 | Әндиҗан өлкәсе | Andijon viloyati, Андижон вилояти | 2672,3 | 4,2 | Әндиҗан |
| 3 | Бохара өлкәсе | Buxoro viloyati, Бухоро вилояти | 1683,8 | 39,4 | Бохара |
| 5 | Җиззәх өлкәсе | Jizzah viloyati, Жиззах вилояти | 1166,7 | 20,5 | Җиззәх |
| 8 | Кашкадәрья өлкәсе | Qashqadaryo viloyati, Қашқадарё вилояти | 2722,9 | 28,4 | Каршы |
| 7 | Нәвайи өлкәсе | Navoiy viloyati, Навоий вилояти | 873,0 | 110,8 | Нәвайи |
| 6 | Наманган өлкәсе | Namangan viloyati, Наманган вилояти | 2279,5 | 7,9 | Наманган |
| 9 | Сәмәрканд өлкәсе | Samarqand viloyati, Самарқанд вилояти | 3270,8 | 16,4 | Сәмәрканд |
| 11 | Сөрхандәрья өлкәсе | Surxondaryo viloyati, Сурхондарё вилояти | 2175,1 | 20,8 | Термез |
| 10 | Сырдәрья өлкәсе | Sirdaryo viloyati, Сирдарё вилояти | 727,2 | 5,1 | Гөлстан |
| 12 | Ташкәнт өлкәсе | Toshkent viloyati, Тошкент вилояти | 2644,4 | 15,3 | Ташкәнт |
| 4 | Фәрганә өлкәсе | Farg’ona viloyati, Фарғона вилояти | 3229,2 | 6,8 | Фәрганә |
| 13 | Харәзем өлкәсе | Xorazm viloyati, Хоразм вилояти | 1601,1 | 6,3 | Үргәнеч |
Икътисад
үзгәртүТулаем эчке продуктта авыл хуҗалыгы өлеше 25,9%, сәнәгать өлеше 13,2%, хезмәт күрсәтү тармагы өлеше 60,9 процентны тәшкил итә. Төп экспорт партнөрлары — Кытай (25%), Швейцария (22%), Казакстан (16%), Россия (14%), Төркия (13%), Франция (2,1%), Украина (1,2%). Экспортлана торган таварлар — кыйммәтле металлар (алтын), тикстил (эрләгән җеп, чи мамык, футболкылар, һ.б.), нефть һәм газ, металлар (бакыр, тутыя), азык-төлек, машиналар, химия мәхсулатлары (радиоактив матдәләр, азот ашламалары, һ.б.), җиһазат, һ.б.[36] Төп импорт партнөрлары — Россия (25%), Кытай (21%), Көньяк Корея (16%), Казакстан (8,3%), Алмания (4,9%), Төркия (4,8%), Украина (2,4%), Италия (1,6%), Һиндстан, Җапан (1,3%), Франция, Польша, Литва (1,1%).[37] Имортлана торган таварлар — җиһазат (һава суыргычлар, телефоннар, төзелеш машиналары, җылыту җиһазаты, һ.б.), транспорт чаралары (автомобил өлешләре, йөк автомобилләре, очкычлар, боралаклар, трактырлар), металлар (тимер мәхсулатлары, әлүмин, химия мәхсулатлары (дарулар, кан, һ.б.), минераль мәхсулатлар, пыласмас һәм каучык, агач эшләнмәләре, азык-төлек (он, бодай, чәй, һ.б.), тикстил, кәгазь, һ.б.н.[38]
Үзбәкстанда туган танылган шәхесләр
үзгәртүТатарлар, башкортлар
үзгәртү- Фәрит Хөсәенов (1964, Андиҗан өлкәсе — 2010, Новосибирск) — танылган опера солисты (Новосибирск)
- Рөстәм Уразаев (1958, Ташкәнт ― 2023, Мәскәү) — кино режиссёры һәм артисты, шоумен
- Ринат Мәһдиев (1960, Ташкәнт) — Санкт-Петербург татар мохтарияте рәисе, доцент, фән кандидаты.
- Рәфкать Сәфәров (1933, Наманган) — физика-математика фәннәре докторы, КФУ профессоры.
- Мөхәммәт Җиһангиров (1923, Яңа юл районы) — Советлар Берлеге Каһарманы.
- Мәликә Разакова (1985, Карши) — кино һәм эстрада артисты, җырчы (сопрано), Татарстанның атказанган артисты (2017).
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2,0 2,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ 115 // Конституция Узбекистана
- ↑ 4,0 4,1 https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
- ↑ http://eng.sectsco.org/about_sco/ — ŞXO.
- ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
- ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
- ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/UZBEKISTAN
- ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
- ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/uzbekistan
- ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
- ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
- ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=321
- ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
- ↑ http://icdo.org/who-we-are/members/observer-states.html
- ↑ https://public.wmo.int/en/members/uzbekistan
- ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
- ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?most_recent_value_desc=false
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr
- ↑ 25,0 25,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=UZ
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
- ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 30,10 30,11 30,12 30,13 30,14 30,15 https://www.bti-project.org
- ↑ 31,0 31,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/UZB
- ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=UZB
- ↑ Население Узбекистана
- ↑ Постоянное среднее число населения за 1991—2011 годы. Узстат. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-19 тикшерелгән.
- ↑ ПРЕДСТАВИТЕЛЬСТВО ТОРГОВО-ПРОМЫШЛЕННОЙ ПАЛАТЫ РФ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ. әлеге чыганактан 2012-06-25 архивланды. 2012-06-21 тикшерелгән.
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/export/uzb/all/show/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/show/all/2014/
- ↑ http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/import/uzb/all/show/2014/
Сылтамалар
үзгәртү| Узбекистан башка проектларда: | |
|
Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|
«Узбекистан» проекты |
|
|
«Узбекистан» порталы |
- Республика Узбекистан. Исполнительный комитет Содружества Независимых Государств
- Facebook — страница Республики Узбекистан.
- Граждан Узбекистана обязали прикладывать руку к сердцу во время гимна
- Национальное информационное агентство Узбекистана
- Информационный портал Узбекистана «УЗИНФОРМ»
- Об Узбекистане 2014 елның 19 апрель көнендә архивланган.
- Үзбәкстан. Дәүләт порталы.
- Үзбәкстанда кеше хукуклары 2010 елның 3 апрель көнендә архивланган.
- Үзбәкстан яңылыклары 2010 елның 26 гыйнвар көнендә архивланган.
- ИП «УЗИНФОРМ» 2014 елның 3 гыйнвар көнендә архивланган.
- Үзбәкстаның беренче акчалары 2014 елның 5 июль көнендә архивланган.