Әндиҗан вилаяте
Әндиҗан вилаяте (үзб. Andijon viloyati), элекке исеме Әндиҗан өлкәсе ― Үзбәкстанның көнчыгышында урнашкан административ берәмлек (вилаять). Административ үзәге – Әндиҗан шәһәре.
| Әндиҗан вилаяте | |
| үзб. Andijon viloyati | |
| Нигезләнү датасы | 6 март 1941 |
|---|---|
| Рәсми исем | Andijon viloyati |
| Дәүләт |
 Үзбәкстан |
| Башкала | Әндиҗан |
| Административ-территориаль берәмлек | Үзбәкстан һәм Үзбәкстан ССР |
| Сәгать поясы | UTC+05:00 |
| Геомәгълүматлар | Data:Uzbekistan/Andijon.map |
| Халык саны | 1 899 500 (2005) |
| Нәрсә белән чиктәш | Нәмәнгән вилаяте, Фәрганә вилаяте, Ош өлкәсе һәм Җәлалабад өлкәсе |
| Мәйдан | 4200 км² |
| Рәсми веб-сайт | andijan.uz |
 | |
 | |
 Әндиҗан вилаяте Викиҗыентыкта | |
География үзгәртү
Мәйданы ― 4240 кв.км. Үзбәкстанның иң көнчыгышында, Фәрганә үзәнендә урнашкан. Фәрганә һәм Нәмәнгән вилаятьләре, шулай ук Кыргызстанның Ош һәм Җәлал-Абад өлкәләре белән чиктәш. Төп елга — Карадәрья вилаять территориясен көнчыгыштан (Әндиҗан сусаклагычы) көнбатышка таба кисеп үтә (озынлыгы якынча 150 км), аннары Нарын елгасы белән берләшә һәм Сырдәрья елгасын барлыкка китерә, якынча 20 км Сырдәрья елгасы үзәненең иң аскы өлеше Әндиҗан һәм Нәмәнгән вилаятьләрен аерып тора. Вилаятьнең төньягында Тектян-Сай елгасы (Әндиҗан вилаяте буенча озынлыгы якынча 40 км), Әндиҗан-Сай (озынлыгы 80 км) ага. Каналлар: ШәриханСай, Зур Әндиҗан каналы, Зур Фәрганә каналы, Көньяк Фәрганә каналы. Вилаятьнең көнбатыш өлеше – калкулыклы тигезлек, көнчыгыш өлешен Алай һәм Фәрганә тауларының алды били, алар үзәнне салкын җилләрдән саклый.
Климат үзгәртү
Алай һәм Фәрганә таулары булу сәбәпле, кыш көне һава торышы Урта Азиянең калган өлешенә караганда тотрыклырак. Кыш – җылы (—3,5 °C кадәр), җәй – эссе (37 °C кадәр).[1]
Халкы үзгәртү
Халкы 3 253 501 кеше тәшкил итә (2022 елның 1 гыйнварына). Әндиҗан вилаяте ― мәйданы буенча иң кечкенә, ләкин илдә иң күп халык урнашкан төбәк (бөтен Үзбәкстан халкының 10 % ы диярлек, мәйданы 1% тан кимрәк булса да). Төп халкы – үзбәкләр, шулай ук күп санда кыргызлар, руслар, украиннар, әрмәннәр, татарлар, белоруслар, башкортлар, кореялеләр һәм уйгырлар бар. [2]
Тарих үзгәртү
Әндиҗан вилаяте 1941 елның 6 мартында СССР Югары Советы Президиумы Указы белән Үзбәк ССР составында Фәрганә вилаятеннән аерып алып оештырылган. Элегрәк, 1926-1930 елларда, бу территориядә Үзбәк ССРның Әндиҗан округы булган.
2003 елда вилаять Әмир Тимур ордены белән бүләкләнгән.
Административ-территориаль бүленеш үзгәртү
Административ үзәге — Әндиҗан – вилаятьнең иң эре шәһәре (2020 елда халкы 441, 700 кеше.) [3]. Кургантүбә туманында (районында) Кыргызстанның Ош өлкәсенә караучы Барак анклавы урнашкан.
Вилаять составында — 11 шәһәр (шул исәптән вилаять әһәмиятендәге 2 шәһәр), 79 шәһәр тибындагы бистә һәм 455 авыл торак пункты. Әндиҗан вилаяте 14 туманнан (районнан) тора [4]:
Икътисад үзгәртү
Вилаятьнең табигый ресурсларына нефть, табигый газ, озокерит һәм известьташ чыганаклары керә. Монда Әндиҗан, Палванташ, Көньяк Аламыш, Хартум, Бостан һәм Хуҗаусман нефть һәм газ промыселлары урнашкан.
Җылы климат мамык, субтропик культуралар үстерергә, ефәкчелек һәм бакчачылыкны үстерергә мөмкинлек бирә. Авыл хуҗалыгында мамык игү, кокос җитештерү, бөртекле культуралар үстерү, бакчачылык һәм йөзем үстерү киң үсеш алган.
Сәнәгатьтән файдалы казылмалар, нефть һәм газ чыгару һәм эшкәртү, төзелеш индустриясе, текстиль сәнәгате үсеш алган.
Асака шәһәрендә Урта Азиядә 1нче автомобиль төзелеше заводы ачылган. 1992 елда Узавтосаноат дәүләт компаниясе һәм Daewoo арасында паритет нигездә җиңел автомобильләр җыю буенча Uz Daewoo (Uz Auto Motors) төзелә. 2002 елда GM (General Motors) компаниясе Daewoo Motor автомобиль корпорациясенең контроль пакетын сатып алган. 2005 елда Uz Daewoo банкрот Корея компаниясе өлешен сатып ала. 2007 елның маенда Үзбәкстан хөкүмәте GM DAT белән Nexia һәм Matizны модернизацияләү, производствоны алга таба локализацияләү һәм хәтта Uz Daewoo-да яңа модельләр җитештерү мөмкинлеген күздә тоткан стратегик хезмәттәшлек килешүен имзалаган. 2008 елның мартында General Motors Uzbekistan яңа уртак предприятиесе төзелә.
Транспорт үзгәртү
Вилаять тимер юлларының озынлыгы 226,8 км тәшкил итә, төбәк аша Фәрганә үзәнен Ташкәнт вилаяте белән тоташтыручы Аңгрән — Пәп — Әндиҗан тимер юлы уза.[5]
Әндиҗан — Мәргылан (Фәрганә), Әндиҗан — Нәмәнгән, Әндиҗан — Ташкүмер (Кыргызстан), Әндиҗан — Җәлал-Абад / Ош (Кыргызстан) тимер юл линияләре вилаятьнең административ үзәген Урта Азиянең эре транспорт үзәге итә.
Автомобиль юлларының озынлыгы — 2463 км.
Вилаятьтә Үзбәкстан һәм БДБ шәһәрләренә, шулай ук башка илләргә даими авиарейслар эшли (коммерция ихтыяҗына карап).
Шәхесләр үзгәртү
- Бабур (1483, Әндиҗан―1530), Бөек Моголлар империясен нигезләүче һәм беренче падишасы.
- Мөхәммәтсадыйк Мөхәммәтйосыф (1952―2015), Урта Азия һәм Казакъстан мөселманнары Диния нәзарәте мөфтие (1989―1991 елларда).
- Мөхәммәт Йосыф (1954―2001), Үзбәкстан халык шагыйре.
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Ўзбекистон табиий географияси, 2006. с. 165
- ↑ официальный сайт Комитета по межнациональным отношениям и дружественным связям с зарубежными странами при Кабинете министров Республики Узбекистан. әлеге чыганактан 2019-12-02 архивланды. 2020-03-31 тикшерелгән.
- ↑ Uzbekistan, citypopulation.de
- ↑ Давлат классификаторлари.(үле сылтама)
- ↑ путь на восток».(үле сылтама)
Сылтамалар үзгәртү
- demografik holat
- Области Узбекистана
- Андижанская область. БСЭ3
- Автомобильные номера Андижанской области СССР
- Численность постоянного населения по возрастным группам-Регионы. stat.uz. Дата обращения 30 мая 2020. http://web.stat.uz/open_data/ru/OD_Yosh_guruhlari_bo‘yicha_aholi_soni_rayon_rus.xlsx 2021 елның 25 май көнендә архивланган.