Wikipedia

Төрекмәнстан

(Törekmänstan битеннән юнәлтелде)

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

Төрекмәнстан
төрекм. Türkmenistan Respublikasi
төрекм. Türkmenistan
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 27 октябрь 1991[1]
Сурәт
Рәсми исем Türkmenistan[1]
Кыскача исем 🇹🇲
ХФӘ билгесе tʉɾkˈmeːnɪstɑːn
Гомер озынлыгы 67,835 ел[2]
Демоним türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات, turcomannicus һәм Tuircméanastánach[6]
Рәсми тел төрекмән теле[7]
Гимн Төрекмәнстан гимны
Мәдәният Төрекмәнстан мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге Азия[8]
Дәүләт  Төрекмәнстан
Башкала Ашкабад
Сәгать поясы UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat[d][9]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Үзәк Азия
Иң көнчыгыш ноктасы 37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 42°47′ т. к. 58°38′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 35°08′16″ т. к. 62°18′49″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Turkmenistan.map
Иң югары ноктасы Айрибаба[d]
Иң түбән ноктасы Туран түбәнлеге[d]
Идарә итү формасы җөмһүрият һәм президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Төрекмәнстан президенты
Ил башлыгы Сәрдар Бәрдемөхәммәдов
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Төрекмәнстан президенты
Канунбирү органы Төрекмәнстан Милли советы[d]
Үзәк банкы Төрекмәнстан үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[10], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Азия үсеш банкы[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22]
Рәсми бәйрәм төрекмән кавыны көне[d]
Балигълык яше 16 яшь
Никахка керү яше 16 яшь
Халык саны 6 117 933 (2021)[23]
Ир-ат халкы 3 050 231[24], 3 096 157[24], 3 141 729[24] һәм 3 185 860[24]
Хатын-кыз халкы 3 108 189[24], 3 154 282[24], 3 200 126[24] һәм 3 244 911[24]
Административ бүленеше Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте
Су өслеге өлеше 4,9 процент
Акча берәмлеге Төрекмәнстан манаты[d]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,745[25]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,619[26]
Эшсезлек дәрәҗәсе 10 ± 1 процент[27]
Нәрсә белән чиктәш Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][28]
Челтәр көчәнеше 220 вольт
Электр аергычы төре NEMA 5-15[d][29], Schuko[d][29] һәм Europlug[d][29]
Алыштырган СССР
Кулланылган тел төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты[d] һәм Çağatay tele
Мәйдан 491 210 км²
Рәсми веб-сайт turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/
Һәштәге Turkmenistan
Югары дәрәҗәле Интернет домены .tm
Харита сурәте
Тематик география Төрекмәнстан географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d]
Феноменның икътисады Төрекмәнстан икътисады[d]
Феноменның демографиясе Төрекмәнстан халкы[d]
Джини коэффициенты 40,8[30]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 15 процент
Тулаем туулар коэффициенты 2,301[31]
Шәһәр халкы 3 205 334[24], 3 282 480[24], 3 361 056[24] һәм 3 440 076[24]
Авыл халкы 2 953 086[24], 2 967 958[24], 2 980 799[24] һәм 2 990 694[24]
Максималь температура 50,1 °C
Уку-язу нисбәте 99,6 процент[32]
Демократия индексы 1,66[33]
BTI Governance Index 1,85[34], 2,02[34], 2,28[34], 2,2[34], 2,19[34][35], 2,41[34], 2,51[34] һәм 2,32[34]
BTI Status Index 3,2[34], 3,34[34], 3,55[34], 3,54[34], 3,45[34], 3,39[34], 3,14[34], 2,71[34] һәм 2,67[35]
Туым күрсәткече 23,055[24], 22,294[24], 21,592[24] һәм 20,755[24]
Үлем күрсәткече 6,583[24], 6,836[24], 6,585[24] һәм 6,585[24]
Happy Planet Index score 33[36]
Илнең мобиль коды 438
Илнең телефон коды +993
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d]
Илнең GS1 коды 483
Номер тамгасы коды TM
Диңгездәге идентификацияләү номеры 434
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр[d]
Карта
 Төрекмәнстан Викиҗыентыкта

Тарих

үзгәртү
 
Төрекмән егете дөясе белән бергә, XX гасыр башы, Прокудин-Горский фотосурәте

Географик мәгълүмат

үзгәртү
 
Төрекмәнстанның иярченнән төшерелгән фотосы

Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

Административ бүленеш

үзгәртү
 
Төрекмәнстан өлкәләре

Икътисад

үзгәртү

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

  • 1999 – 16%,
  • 2000 – 18%,
  • 2001, 2002 – 20%,
  • 2003 – 17%,
  • 2004 – 21%.

Халык

үзгәртү

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр

үзгәртү

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #4061255-7 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/
  4. ↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  5. ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/
  6. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  7. ↑ 14 // Türkmenistanyň Konstitusiýasy
  8. ↑ https://www.workwithdata.com/place/turkmenistan
  9. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  10. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  11. ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
  12. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  13. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TURKMENISTAN
  14. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  15. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/turkmenistan
  16. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  17. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  18. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=310
  19. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  20. ↑ https://public.wmo.int/en/members/turkmenistan
  21. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  22. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  23. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  24. ↑ 24,00 24,01 24,02 24,03 24,04 24,05 24,06 24,07 24,08 24,09 24,10 24,11 24,12 24,13 24,14 24,15 24,16 24,17 24,18 24,19 24,20 24,21 24,22 24,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  25. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  26. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  27. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  28. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  30. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TM
  31. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  32. ↑ https://www.unicef.org/infobycountry/Turkmenistan_statistics.html — ЮНИСЕФ, 2013.
  33. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  34. ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 34,10 34,11 34,12 34,13 34,14 34,15 https://www.bti-project.org
  35. ↑ 35,0 35,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TKM
  36. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=TKM

Сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Төрекмәнстан&oldid=4248373