Себер татар теле
себер татарларының милли теле. Төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә. ЮНЕСКО игълан иткәнчә Рәсәйдәге бетү куркынычы янаган телләргә керә
Себер татар теле (татар теленең көнчыгыш диалекты, себертатар теле) — себер татарларының туган теле. Кайбер галимнәр тарафыннан татар теленең көнчыгыш диалекты яки көнчыгыш өч диалектлары төркеме дип, икенче очракта аерым тел булып исәпләнә.[5][6][7][8]
| Себер татар теле, себер теле, татар теленең көнчыгыш диалекты | |
| Үзисем: | |
|---|---|
| Илләр: |
Россия, Казакъстан, һ.б. элекке СССР илләре, Төркия. |
| Төбәкләр: |
Себер һ.б. |
| Сөйләшүчеләр саны: | |
| Дәрәҗә: |
95 |
| Классификация | |
| Төркем: |
??? |
| Тел кодлары | |
| ГОСТ 7.75–97: |
сиб 594 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
— |
| ISO 639-3: | |
Татар теленең Себердә таралган бу диалектлары, татар һәм башкорт телләре белән бергә үзара бик якын булган төрки телләрнең бер төркемен тәшкил итәләр. Шул ук вакытта татар теле югалу куркынычы булмаган телләр арасына керсә, башкорт теле дә чагыштырмача стабиль тел булып санала, әмма аңа да карамастан хәвефле булып тора, әмма Идел буе татар теле белән тыгыз бәйле төрки себер татар теле куркыныч астында, бу аның авыл җирлегендә яшәүчеләр арасында гына таралуы белән бәйле.[9]
Кайбер үзенчәлекләре үзгәртү
- ц-лаштыру: пыцак, бырцак;
- [б], [д], [з] тартык авазларының саңгырау парларына алмашынуы: Пыел урашай полса ярар ите.
- гарәп-фарсы алынмаларында "җ"ның "ч"га алышуы (чан < җан).
Диалектлары үзгәртү
- Тубыл-иртеш:
- төмән сөйләше — Төмән;
- тубыл сөйләше — Тубыл, Вагай, Яркәү районнары;
- көнчыгыш тубыл ассөйләше (тугыз-уват) — Вагай;
- саз сөйләше — Тубыл, Уват районнары ;
- тәвриз (курдак, куртак) сөйләше — Омск өлкәсенең Тәвриз, Усть-Ишим, Знаменское районнары;
- тара сөйләше — Омск өлкәсенең Тара, Большеречье, Колосовка районнары.
- Бараба — Новосибирск өлкәсенең Бараба, Куйбышев, Кыштау, Венгерово, Уба, Чан районнары[10].
- Томск:
- әүште-чат сөйләше — Томск өлкәсенең Томск районы ;
- калмак сөйләше — Кемерово өлкәсенең Юрга районы;
- ор ассөйләше — Новосибирск өлкәсенең Колыван районы .
Шулай ук карагыз үзгәртү
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Баязитова Ф.С., Хайрутдинова Т.Х., Барсукова Р.С., Садыкова З.Р., Рамазанова Д.Б., Татарские народные говоры. В двух книгах. Книга первая. Казань: Мәгариф, 2008. – С.118 — С.126.
- ↑ Тумашева Д.Г. Көнбатыш Себер татарлары теле: Грамматик очерк һəм сүзлек / Д.Г.Тумашева – Казан: Казан дəүлəт ун-ты нəшрияты, 1961. – Б. 182.
- ↑ Милли-мәдәни мирасыбыз: Томск өлкәсе татарлары. – Казан, 2016. – Б.220-237. – (Фәнни экспедицияләр хәзинә сеннән; ундүртенче китап).ISBN 978 5930912166
- ↑ Ethnologue report(ингл.)
- ↑ Проблемы определения статуса сибирских татар как коренного народа Западной Сибири
- ↑ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 2002. — С. 767. — 732 с.
- ↑ Рамазанова Д. Б. Сибирско-татарские диалекты и говоры татарского языка // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Сулеймановские чтения — 2006». Тюмень,. — 2006. — С. 89-90.
- ↑ Насибуллина А. Х. Древнетюркский пласт лексики тоболо-иртышского диалекта татарского языка// Сулеймановские чтения – 2006 : материалы IX Всероссийской научно-практической конференции (г. Тюмень, 18–19 мая 2006 г.). – Тюмень : Экспресс, 2006. – С. 75–76.
- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger (English). UNESCO (2010). 2022-05-31 тикшерелгән.
- ↑ Корусенко С. Н., Кулешова Н. В. Генеалогия и этническая история барабинских и курдакско-саргатских татар. — Новосибирск, 1999. — С.6.
Сылтамалар үзгәртү
- ЮНЕСКО Интерактивный Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения. Электронная версия: Siberian Tatar.
- Cтефанова Р. Т., Тюменский юридический институтLanguage and Literature № 12
- Словарь диалектов сибирских татар
- Алишина Как нам сохранить язык сибирских татар?
- Диалектная ономастическая и апеллятивная лексика в основах фамилий сибирских татар
- С. М. Исхакова, Б. Ф. Валеев Проблемы возрождения национального языка сибирских татар 2018 елның 16 сентябрь көнендә архивланган.
- Н. З. Гаджиева К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов 2018 елның 16 сентябрь көнендә архивланган.
- Н. З. Гаджиева Тюркские языки (Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990 2018 елның 16 октябрь көнендә архивланган.
- Смирнова Е. Ю. (Омск) Магия в традиционном мировоззрении: по материалам традиционной одежды сибирских татар
- Валеев Б. Ф. Об этнической принадлежности сибирских татар
- Сагидуллин М. А. Словарь тугумных наименований (генонимов) сибирских татар
- Сагидуллин М. А. Семантико-грамматические параллели крымскотатарского и сибирскотатарскиого языков
- Научное наследие профессора Г. Х. Ахатова. әлеге чыганактан 2012-02-04 архивланды. 2012-05-28 тикшерелгән.