Кулланучы:Üzgäreş/Каралама

Караламалар

1. ЮНӘЛТҮ [[]]

(ингл.) Русия империясе Русия империясе→
РСФСР РСФСР

Надежда Удальцова. 1908 ел

• 26.04.20 -Викиданныеда 101 төзәтмә

Әлеге сурәт ирексез лицензияле, ягъни ирекле мәдәни әсәр төшенчәсенә туры килми. Аны, Викимедиа фондының карары нигезендә, Википедиянең татар өлешендә, намуслы куллану шартларын үтәп кенә, кулланырга ярый. Википедиянең татар өлешендә, яки башка урыннарда бу шартларны үтәми куллану автор хокукларын бозырга мөмкин.

Тасвир	Альта Мәхмүтова
Чыганак	Махмутова Альта Хазеевна// Мои бизяки
Ясау вакыты	билгесез
Автор яисә хокук иясе	Валентина Федотова

«Альта Мәхмүтова» мәкаләсендә сурәтнең намуслы куллануын исбатлау
Куллануның максаты	Сурәт мәкаләнең төп темасын визуаль идентификацияләүдә кулланыла
Алмаштыру мөмкинлеге	Әйе

Надежда Удальцова
Туган телдә исем	Наде́жда Андре́евна Удальцо́ва
Туган	10 гыйнвар 1886(1886-01-10) РИ, Орёл
Үлгән	25 гыйнвар 1961(1961-01-25) (75 яшь) ССРБ, Мәскәү
Милләт	рус
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ
Һөнәре	рәссам.
Балалар	Улы - Андрей Александрович Древин (1921-1996), скульптор.
Ата-ана	Андрей Тимофеевич Прудковский (әти) Вера Николаевна Прудковская (тумыштан Чоглокова) (әни)
Бүләк һәм премияләре	«1941-1945 еллар Бөек Ватан сугышында фидакарь хезмәт өчен» медале

Галерея

• 
  Зәңгәр кувшин. 1915. Третьяков галерея
• 
  Автопортрет палитра белән. 1915. Третьяков галерея
• 
  Ресторан. 1915.Рус музее
• 
  Аш бүлмәсе. 1915. Рус музее
• 
  Кубистик композиция. 1915. Рус музее
• 
  Рәсем ясаулы корылыш. 1916. Третьяков галерея
• 
  Композиция. 1916. Третьяков галерея

Рәйхана Гыйльманова

Рәйхана Гарифулла кызы Гыйльманова
Туган телдә исем	Рәйхана Гарифулла кызы Гыйльманова
Туган	Өчбүләк, Федоровка районы, Башкорт АССР, СССР
Милләт	татар
Ватандашлыгы	ССРБ ССРБ Россия Россия
Һөнәре	журналист, мөхәррир,
Балалар	ике бала
Бүләк һәм премияләре	* ингл. Open Society Institute Бөтенрусия конкурсы лауреаты - 1997. «Башкортостан Республикасының матбугат һәм массакүләм мәгълүмат чараларының мактаулы эшчесе». – 2001. рус. «Вместе» Бөтенрусия конкурсында җиңүче. – 2002. рус. «Золотой Гонг» Бөтенрусия конкурсы лауреаты – 2002. рус. «Остановим насилие» Бөтенрусия конкурсы лауреаты - 2003

Рәйхана Гарифулла кызы Гыйльманова (кияүгә чыкканчы - Мәсагутова) (рус. Райхана Гильманова) (1954 елның 25 гыйнварында туган, Өчбүләк, Федоровка районы, Башкорт АССР, СССР) - журналист, Башкортостан Республикасының матбугат һәм массакүләм мәгълүмат чараларының хөрмәтле эшчесе (2001), Русия журналистлар союзы әгъзасы, берничә массакүләм мәгълүмат чаралары мөхәррире. 1987-1993 елларда Башкириядә иҗтимагый экологик һәм протест хәрәкәтендә актив катнашучы. Ачык җәмгыять институтының (ингл. Open Society Institute, OSI) мәдәният проблемалары турында язган журналистларның Бөтенрусия конкурсы лауреаты (1997), качаклар проблемалары турында иң яхшы басмалар өчен Бөтенрусия «Бергә» (рус. «Вместе») конкурсында җиңүче (2002), Бөтенрусия журналистика «Алтын Гонг» («Золотой Гонг») конкурсы лауреаты (мәдәни сораулар буенча иң яхшы материал - 2002), «Көч куллануны туктатыйк» (рус. «Остановим насилие») дигән Беренче Бөтенрусия милли конкурс лауреаты (2003).

Тәрҗемәи хәле

Тәүге еллар

1954 елның 25 гыйнварында Башкорт АССР Федоровка районының Өчбүләк авылында туды. 1971 - Бала-Чытырман урта мәктәбен тәмамлый. 1975 - Стерлитамак дәүләт педагогик институтының филология факультетын тәмамлый (2012 -Башкорт дәүләт университетының Стерлитамак филиалы). 1975-1977 – Федоровка район гәзите «К победе» (2007 - «Ашкадарские зори») бүлек мөдире. 1979 - ЦК ВЛКСМның Югары Комсомол мәктәбенең (ВКШ при ЦК ВЛКСМ - Мәскәү, хәзергә - Мәскәү гуманитар университеты) журналистика бүлеген тәмамлады, анда ул танылган Русия журналистларының (Инна Руденко, Лидия Графова, Ярослав Голованов, Симон Соловейчик һәм башкалар) махсус курсларын тыңлады. 1979-1985 - Стерлитамак дәүләт педагогик институтының рус теле кафедрасы ассистенты.

Өфедә журналистик эшчәнлек

1985-1991 - «Вечерняя Уфа» гәзите хәбәрчесе. Август путчы көннәрендә (1991 елның 18-21 августы) һәм аннан соң бер атна Рәйхана Гыйльманова «Волга-Урал» гәзите нигезендә ике битле A5 форматындагы «В последний час» («Соңгы сәгатьтә») дигән гәзит бастырып чыгарды. Гәзит активистлар төркеме белән бөтен шәһәр буенча таратылды. 1991 елда Рәйхана Гыйльманова «Уфимская воскресная газета»сының (1992 - «Воскресная газета») нигез салучы һәм баш мөхәррире урынбасары булды. Гәзит тиражы беренче елларда 100000 данәдән артты - региональ гәзит өчен бу бик зур тираж.

1994 елда Өфе мэры М.А.Зайцев чакыруы буенча мэриянең матбугат үзәге җитәкчесе булып эшләде. Бу постта ул шәһәр өчен Өфе сәнгать галереясе бинасының төп өлешен саклап кала алды (бинаның бер өлеше элегрәк коммерция милегенә күчкән иде). 1995 елда ул мэриянең матбугат үзәге җитәкчесе вазифасыннан китте һәм «Воскресная газета»ның баш мөхәррир урынбасары булып кайтты. Шул ук елны ул гәзитнең медицина темасы кушымтасы «Будь здоров - не болей!»ның («Сәламәт бул - авыру булма!») нигез салучы һәм мөхәррире булды.

2002 елда ул Русиянең әйдәп баручы журналистлары өчен Халыкара журналистика үзәге ICFJ (Журналистлар өчен халыкара үзәк) тарафыннан оештырылган «Яңа офыклар: медиа менеджерлар өчен уңыш ачкычлары» («Новые горизонты: ключи к успеху для медиаменеджеров») семинарында укыды һәм, үз проектын яклап, халыкара сертификатын алды. 2000-нче елларда «Воскресная газета» Башкортостанда төбәк, шәһәр бюджетына яки зур бизнес акчасына бәйле булмаган бердәнбер гәзит иде. 2006 елда редакциянең бер өлеше гәзитне ООО «Альтернативное подписное агентство по РБ»га сатырга булды. Бу карар белән риза булмаган журналистлар, шул исәптән Рәйхана Гыйльманова, эштән киттеләр. 2008 елда «Воскресная газета» чыгудан туктый. 2006-2007 - «Охрана труда и промышленная безопасность» республика гәзитенең баш мөхәррире. 2007-2012 - «Уфимская неделя (гәзит)» гәзитенең мөхәррире. 2013 - «Наша Версия (гәзит)» гәзитенең региональ кушымтасының баш мөхәррире. Бу чорда гәзит эчә торган су чыганагының санитар саклау зонасында агач эшкәртү заводы төзелешенә каршы торучы «Антикроношпан» иҗтимагый хәрәкәтенә актив ярдәм күрсәтте. Башкортостанның шиханнарын яклап материаллар бастырды. Гәзит республиканың кискен экологик проблемаларын актив тикшерде һәм ачты. Ятимнәргә, инвалидларга һәм сугыш ветераннарына торак бүлүдәге хокук бозулар буенча тикшерүләр дә бастырылды. 2014 – «Башмедиа» мәгълүмат агентлыгы редакторы. Рәйхана Гыйльманова социаль һәм сәяси, мәдәният, сәламәтлек саклау, мәгариф темаларын, мигрантлар һәм мәҗбүри күчерелгән кешеләрнең проблемаларын яктыртты. Ул гәзит укучыларының чиновникларның эшлексезлеке, хезмәт законнарын, граждан хокукларын бозу турындагы мөрәҗәгатьләре белән эшләде.

Гыйльманова күренекле Русия сәясәтчеләре һәм танылган мәдәният эшлеклеләре белән очрашты һәм интервью алды. Алар арасында ул вакытта хурланган Б.Н. Ельцин, СССР халык депутатларының Беренче съездында Михаил Горбачевка альтернатива итеп СССР Югары Советы Рәисе вазифасына үз кандидатурасын тәкъдим иткән А.М. Оболенский, Валерий Фокин, Алексей Козлов һәм башкалар.

Журналистик тикшерүләр

Рәйхана Гыйльманованың бер белгечлеге - тикшерү журналистикасы. Аларның берсе «Вечерняя Уфа»да бастырылган. Журналист Өфенең Ленин районында социаль торак бүлүдә зур хокук бозулар ачыклаган. Рәйхана Гыйльманованың тагын бер тикшерүе нәтиҗәсе - Өфедә архитектура һәйкәлләренең җимерелүенә китергән республика хакимиятенең җинаять алдавын ачыклау. 2009 елның 2 декабрендә Башкортостан хакимияте Республика тарихи-мәдәни агач архитектура музеен булдыру турында 1345-Р боерыгын кабул итте. Музей булдыру вәгъдә ителгән программа кысаларында дистәләгән агач биналар сүтелде, аларның күбесе дәүләт тарафыннан сакланган һәйкәлләр иде. Массакүләм мәгълүмат чаралары 10 гектарда Өфе агач архитектурасы һәйкәлләре һәм «халыкара авыл» урнаштырылачагы турында яздылар. Музей хезмәткәрләре һәм җитәкчелеге булдырылды. Тикшерү барышында Рәйхана Гыйльманова агач архитектураның бу уникаль һәйкәлләренең череп беткән калдыкларын складларда түгел, ә ачык күк астындагы чүлдә тапты. Гыйльманованың «Дәүләт башка сакламый» («Государством больше не охраняется») мәкаләсен бастыру нәтиҗәләре буенча тикшерү үткәрелде. Фактлар дөрес дип таныла; музей дирекциясе таркатыла. Ләкин республика прокуратурасы җинаять эше кузгатмады.

Иҗтимагый эшчәнлек

Рәйхана Гыйльманова - Башкортостандагы экологик һәм протест хәрәкәтендә катнашучы. Төбәкара атомга каршы хәрәкәттә катнашты, бу хәрәкәт эшчәнлеген яктыртты. 1989 елда Башкортостан сайлаучылар һәм депутатлар ассоциациясе (БАИД) нигезләүчеләрнең берсе - Ф.Р.Нигматуллин, В.Л.Радзиевский, И.И.Безымянников, Б.Н.Мисенжников, В.И.Прокушев, А.В.Шаронов, Н.И. Кашников, Л.М.Ильясова, И.З.Фархутдинов белән бергә. Ассоциациянең уставы һәм программасы авторларының берсе һәм БАИД идарәсе әгъзасы. БАИД барлык дәрәҗәдәге депутатларның беренче демократик сайлауларын оештыруда актив катнашты. Ассоциация - Башкириянең иҗтимагый оешмалары комитетын булдыру инициаторларының берсе һәм аның коллектив әгъзасы. Яңа оештырылган комитет 3-7 мең кешене җыйган берничә митинг үткәрде. 1990 елда «Уфахимпром» ачык акционерлык җәмгыяте (ОАО «Уфахимпром») гаебе аркасында Өфе су белән тәэмин итү системасына зур күләмдә фенол эләкте. Моңа җавап итеп Иҗтимагый оешмалар комитеты «Яшел чылбыр» («Зеленая цепочка») массакүләм кампания оештырды: куллар тоткан кешеләр чылбыры бөтен шәһәргә сузылды. Халык басымы астында техноген авария чыганагы консервациялана. 1995 елда Рәйхана Гыйльманова бер мандатлы 5-нче сайлау округы буенча Дәүләт Думасына депутатлыкка кандидат итеп күрсәтелгән. Ул 9 кандидат арасыннан икенче урынны алды, бизнесмен һәм милләтчелеклы «Рус» иҗтимагый берләшмәсе лидеры Александр Арининга оттырды.

Бүләкләре, мактаулы исемнәр

• «Ачык җәмгыять институты» (ингл. Open Society Institute, OSI) үткәргән мәдәни сораулар турында язучы журналистларның Бөтенрусия конкурсы лауреаты - 1997.
• «Башкортостан Республикасының матбугат һәм массакүләм мәгълүмат чараларының мактаулы эшчесе». – 2001.
• Берләшкән Милләтләр Оешмасының Качкыннар буенча Югары Комиссары аппараты тарафыннан оештырылган «Бергә» (рус. «Вместе» качаклар турында иң яхшы басмалар өчен Бөтенрусия конкурсында җиңүче. – 2002. Мәкаләләр "И в стране своей родной кто сегодня не чужой?"// «Воскресная газета», 04-10.04.2002; "Мигранты – жупел в руках политиков?"//«Воскресная газета», 23-29.05.2002 өчен.
• «Алтын гонг»(рус. «Золотой Гонг») Бөтенрусия журналистика конкурсы лауреаты (мәдәни сораулар буенча иң яхшы материал) – 2002.
• «Көч куллануны туктатыйк» (рус. «Остановим насилие») дигән беренче бөтенрусия милли конкурс (хатын-кызларга карата көч куллануга каршы юнәлдерелгән) лауреаты - 2003.
• «Медицинада яшь галим: казанышлар һәм проблемалар» («Молодой ученый в медицине: достижения и проблемы») дигән Беренче Бөтенрусия массакүләм мәгълүмат чаралары конкурсында җиңүче - 2012.

Шәһәр һәм республика вакыйгаларын яктырту буенча конкурслар җиңүчесе дип кат-кат танылды.

Наталья Гончарова (рәссам)

Наталья Гончарова
Туган телдә исем	Ната́лья Серге́евна Гончаро́ва
Туган	3 июль 1881(1881-07-03) РИ, Тула губернасы
Үлгән	17 октябрь 1962(1962-10-17) (81 яшь) Франция, Париж
Милләт	рус
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе Франция Франция
Һөнәре	рәссам.
Ата-ана	Сергей Михайлович Гончаров (әти) Екатерина Ильинична (кыз фамилиясы - Беляева ) (әни)

Ната́лья Серге́евна Гончаро́ва (21 июнь 3 июль 1881, Ладыжино авылы (башка мәгълүматлар буенча, Нагаево авылы), Тула губернасы - 1962 елның 17 октябре, Париж) - рус рәссам-авангардисты, график, сценограф. Лучизм һәм футуризм вәкиле.

Тәрҗемәи хәле

Мәскәү архитекторы Сергей Михайлович Гончаров (1862-1935) һәм аның хатыны Екатерина Ильинична (кыз фамилиясы - Беляева ) гаиләсендә туган. Гончарованың балачагы Тула губернасында узды, анда аның әтисенеке берничә утар булган. 1891 елда гаиләсе белән Мәскәүгә күченә. 1898 елда көмеш медаль белән IV кызлар гимназиясен тәмамлый. 1901 елда ирекле тыңлаучы сыйфатында Мәскәү рәсем сәнгате училищесына, скульптура бүлегенә, скульптор-импрессионист Павел  Трубецкой классына укырга керә. 1904 елда рәсем сәнгате остаханәсенә күчә, анда аның укытучысы Константин Коровин була. Гончарова скульптура белән шөгыльләнүен дәвам итә. Аның ике эше медальләр белән билгеләп үтелә: 1904 елда анималистик скульптура этюдлары өчен кече көмеш медаль ала, скульптура өчен икенче медаль 1907 елда бүләкләнә. 1909 елда Гончарова укыган өчен түләүне туктата, һәм аны училищедан куалар. 1907-1912 елда Гончарованың рәсем сәнгате примитивизм тәэсирендә формалаша. 1910 елдан Гончарова кубизм һәм футуризмга игътибар итә, ә тагын да соңрак ире Михаил Ларионов белән бергә рәсем сәнгатендә яңа юнәлеш - "Лучизм" эшли. 1910 елда Гончарова белән Ларионов "Бубновый валет" сәнгать берләшмәсен гамәлгә куючыларның берсе булдылар. Ә 1911-12 елларда "Ослиный хвост" ("Ишәк койрыгы") төркеменә кердек. 1913 елда Гончарова "Мишень" төркеменә керә. 1910 елда Гончарованың беренче шәхси күргәзмәсе ачылды. Икенче көнне үк ул порнографиядә гаепләүләр аркасында ябылган ("Натурщица зәңгәр фонда" картинасы өчен). Тикшеренүчеләр Гончарованың гаепләүләренең сексистик контекстын билгеләп үтә. 1913 елның июнендә Ларионов һәм Гончарова турында И.М.Зданевич (Эли Эганбюри) язган беренче монографиясе басыла. 1915 елда Дягилевның аның белән эшләргә тәкъдимен кабул итә һәм Русиядән ире белән бергә мәңгегә чыгып китә. Беренче (француз чорында) шәхси күргәзмә 1931 елның июнендә ачылды. 1938 елда Ларионов һәм Гончарова натурализацияләнгәннәр. Францияне оккупацияләү вакытын немец гаскәрләре Парижда (1940-1944) уздыра. Алдагы шәхси күргәзмә (Ларионов һәм Гончарованың Лучизм эшләре) Парижда 1948 елда гына булды. 1956 елның маенда тагын бер монографик күргәзмә. Моңа кадәр бераз алдан, 2 июньдә 1956 Ларионов һәм Гончарова үзләренең никахларын теркәгәннәр. Парижда 1962 елның 17 октябрендә вафат була. Гончарова Парижда Иври зиратта җирләгәнәнгән.

Сәнгать базары

• 2007 елның 18 июнендә Лондонда Кристис аукционының кичке сәүдәсендә Гончарованың "Алма җыю" (1909 ел) картинасы (1909 ел) 4 млн 9 мең фунт стерлиңка сатылган (10 млн доллар АКШ доллары), шул рәвешле хатын-кыз рәссам эшләре бәясенең тарихи рекордын урнаштырган.
• 2010 елның 2 февралендә Лондонда Кристис аукционында Гончарованың "Испанка" картинасы (1916 ел) 6 млн 425 мең 250 Стерлиң фунтка сатылган, шул рәвешле рәссам-хатын-кызлар эшләре бәясенең яңа тарихи рекорды куелган.

Галерея

• 
  Сарыкларның кырку. 1907. Третьяков галереясе.
• 
  Автопортрет. 1907. Третьяков галереясе.
• 
  Әйлән-бәйлән. 1910.Тарихи-сәнгать музее, Серпухов.
• 
  Велосипедчы. 1913. Рус музее.
• 
  "Нурлы лаләләр". 1913 ел. Пермь дәүләт сәнгать галереясе
• 
  Изге Иоанн өчен костюм дизайны. 1915.

Любовь Попова

Любовь Попова
Туган телдә исем	Любо́вь Серге́евна Попо́ва
Туган	6 май 1889(1889-05-06) РИ, Мәскәү губернасы,Иваноское авылы
Үлгән	25 май 1924(1924-05-25) (35 яшь) ССРБ, Мәскәү
Милләт	рус
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе ССРБ ССРБ
Һөнәре	рәссам.
Ата-ана	Сергей Максим улы Попов (әти) Любовь Василий кызы (кыз фамилиясы - Зубова) (әни)

Любо́вь Серге́й кызы Попо́ва (рус. Любо́вь Серге́евна Попо́ва) (24 апрель (6 май) 1889 Иваноское авылы, Мәскәү губернасы. - 25 май 1924, Мәскәү, ССРБ) - рус һәм совет рәссамы, рәссам-авангардист (супрематизм, кубизм, футуризм, конструктивизм), график, дизайнер, театр рәссамы.

Тәрҗемәи хәле

Попова бай сәүдәгәр гаиләсендә туган. Әтисе - Сергей Максим улы Попов - берничә постау фабрикасы хуҗасы. Әнисе - Любовь Василий кызы (кыз фамилиясы - Зубова). Мәскәү гимназиясен тәмамлаган С.А.Арсеньева (1906), университетның филология программасы буенча ике еллык гомуми белем бирү курсларында укый (1906-1907).

1907 елда Попова С.Ю.Жуковский студиясенә укырга керә, аннары Константин Юонның шәхси сәнгать мәктәбенә күчә, анда Надежда Удальцова, шулай ук Александр Веснин һәм Вера Мухина белән таныша.

1910 елда Любовь Попова Италиягә китә, анда рәсем сәнгате дәресләрен ала.

1912 елда Парижда була, Анри Ле Фоконьедән һәм Жан Метценждән рәсем сәнгате дәресләр ала.

Попова өчен беренче күргәзмә аның «Бубновый валет» (февраль-март 1914) төзелешендә катнашуы булды.

1914-1916 елларда рәссам "кубофутуризм" юнәлешендә эшли.

1916-1918 елларда ул, Казимир Малевич йогынтысында, үз стилен эшли - "Живописная архитектоника".

1918 елда Любовь Попова сәнгать тарихчысы Борис Николаевич фон Эдингка кияүгә чыга.

1918 елда аның эшләре Мәскәүнең рәсем рәссамнары һөнәр берлегенең 1 нче күргәзмәсендә, 1921 елда сәнгать һәм фәннең 1 нче дәүләт күргәзмәсендә (Казан) чагылдырыла. 1920 дән Попов укытучылар һәм теоретик эшчәнлектә катнаша. 1920 ноябрьдән ВХУТЕМАСта укыта (1923 ел ахырына кадәр). Конструктивистлар белән якыная һәм Мәскәүдә «5×5=25» күргәзмәсендә катнаша (1921). Үз фикере нигезендә, "заманча рәссам эшчәнлеге һичшиксез конкрет җитештерү чикләрендә уза", 1923 елдан җитештерү сәнгатенә тулысынча күчә. Полиграфияда, тетраль тамашалар офомлениясендә эшли, Беренче ситценабив фабрика өчен тукыма эскизлары ясый, хатын-кызлар киемен проектылаштыра.

1924 елда Любовь Попова биш яшьлек улыннан скарлатина йоктырган һәм 25 майда үлгән - улы үлгәннән соң ике көн узгач.

Истәлек

• Любовь Попова хөрмәтенә Меркурийда кратер аталган.

Галерея

• 
  "Кеше+һава+киңлек". 1912. Киндердә майлы буяулар. 125 x 107 см.Рус музее.
• 
  "Пианист". 1913. Канаданың милли галереясе
• 
  "Кувшин өстәлдә. Сыгылмалы рәсем.". 1915. Агач, картон, майлы буяулар. Третьяков галереясе.
• 
  Исемсез. 1915. Киндердә майлы буяулар. 106.4 × 71 см.Соломон Гуггенhейм музее.
• 
  "Бирск". 1915. Киндердә майлы буяулар. 106 × 69.5 см.Соломон Гуггенhейм музее.
• 
  Киңлек-көч конструкциясе. 1921.Третьяков галереясе.

Вера Мухина

Вера Мухина
Туган телдә исем	Ве́ра Игна́тьевна Му́хина
Туган	1 июль 1889(1889-07-01) РИ, Рига
Үлгән	6 октябрь 1953(1953-10-06) (64 яшь) ССРБ, Мәскәү
Милләт	рус
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ
Һөнәре	скульптор.
Ата-ана	Игорь Кузьма улы Мухин (әти) Надежда Вильгельм кызы Мухина (кыз-фамилиясе - Мюде), (әни)

Ве́ра Игна́т кызы Му́хина (рус. Ве́ра Игна́тьевна Му́хина) (1889, 19 июнь (1 июль), Рига - 1953, 6 октябрь, Мәскәү.) - совет скульпторы. 1947 елдан 1953 елга кадәр - ССРБ Сәнгать академиясе Президиумы әгъзасы. Биш Сталин премиясе лауреаты (1941, 1943, 1946, 1951, 1952)

Тәрҗемәи хәле

Мухина сәүдәгәр гаиләсеннән Игорь Кузьма улы Мухиннан булган. Ригада туган. Әнисе үлгәннән соң (1892 ел) гаилә Феодосиягә күченә. 1904 елда дин әтисе үлә. Вераны һәм аның апасыны Марияны Курскида яшәгән абыйлары һәм апалары сыендырды. Анда Вера гимназияне бик яхшы тәмамлаган. 1910-1911 елларда Константин Юонның шәхси сәнгать мәктәбе курсларында укый. 1912 елда Мухина Парижга китә - сәнгать белемен дәвам итәргә. Парижда Любовь Попова һәм Надежда Удальцова белән очрашты. Анда Антуан Бурдельнең шәхси академиягә укырга керде.

1914 елда мәскәүлегә кайткан. Беренче бөтендөнья сугышы башланганнан соң шәфкать туташлары курсын тәмамлый, хәрби госпитальдә эшли. Биредә ул яшь хәрби врач Алексей Замков белән танышты. 1918 елда Вера Игнатьевна Алексей Замковка кияүгә чыга.

1918-1922 елларда Вера Мухина Ленин планын "монументаль пропаганда" тормышка ашыруда актив катнаша. 1927-1930 елларда ВХУТЕИНдә укыта.

Мухинаның иң танылган композициясе Парижда 1937 елгы Бөтендөнья күргәзмәсендә урнаштырылган "Эшче һәм колхозница" 24-метрлы монументы булды. Вера Мухина композициясе совет павильоны очында булган, кайсы архитектор Борис Иофан проектланган.Бу эшкә Вера Мухина үзенең беренче Сталин премиясен алды (1941). Икенче Сталин премиясен скульптор 1943 елда Барый Йосыпов һәм Иван Хижняк портретлары өчен алды.

Вера Игнатий кызы Мухина 1953 елның 6 октябрендә вафат була. Үлем сәбәбе стенокардия булды. Мәскәүдә Новодевичье зиратында җирләнде.

Истәлек

• Мухина хөрмәтенә Мәскәүдә, Кривой Рогда һәм Иркутскида урамнары аталган.
• Феодосия һәм Ригада Вера Мухина музейлары бар.
• Мәскәүдә Пречистенский тыкрыгында В. И. Мухинага һәйкәл урнаштырылды; һәйкәл авторлары - скульптор М. К. Аникушин һәм архитектор С. П. Хаджибаронов
• Вера Мухина хөрмәтенә Чулпандагы кратер аталган.

Галерея

• 
  Театр костюмы дизайны. 1916 ел.
• 
  Эшче һәм колхозница.1937.
• 
  Вера Мухина; Портрет Михаил Нестеров тарафыннан башкарылган. 1937.
• 
  ССРБ почта маркасы:Мухинаның «Фән» скульптурасы

Тамара Каценеленбоген

Тамара Каценеленбоген
Туган телдә исем	Тамара Давыдовна Каценеленбоген
Туган	1 июль 1894(1894-07-01) РИ, Витебск губернасы, Двинск
Үлгән	1976(1976) ССРБ, Ленинград
Милләт	Яһуд
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ
Һөнәре	архитекторы, шәһәр төзүчесе

Тамара Давыдовна Каценеленбоген (1894, Двинск, Витебск губернасы - 1976, Ленинград) - совет архитекторы, шәһәр төзүчесе, Россиядә беренче хатын-кыз архитекторларның берсе. Торак йортлар һәм мәктәпләр төзү буенча белгеч.

Тәрҗемәи хәле

Двинскта туган. 1911-1916 елларда хатын-кызлар политехник институтының архитектур бүлегендә укыган, - бу Россия империясендә хатын-кызлар өчен югары техник уку йорты беренче булган. Аның олы абыйсы - Николай Давидович Каценеленбоген шулай ук танылган архитектор булды. Революциядән соң Петроградтагы Сәнгать академиясенең архитектура факультетына керде. Аны 1923 елда тәмамлый. Күп кенә эре конкурсларда катнашты, берничә шәһәрдә торак кварталлары проектлады. 1934 елда архитекторлар төркемендә була, алар беренче тапкыр тышкы һәм эчке бизәкле блоклар заводта җитештерә башлыйлар.1937-1938 елда Ной Троцкий белән берлектә 20 гә якын мәктәп проектлады.

Сайланган әсәрләр

• Мәскәүдә Хезмәт Сарае проектына конкурс (1923)
• "Мәскәү-Нарвский металлист" торак кварталы, 3 йорт заманча адреслар белән: Стачек проспекты 22-24, Трефолев урамы 11 (1927-1928 еллар, Г.А.Симонов белән берлектә)
• Бабуринский торак массивы (1927-1930 еллар, Г. А. Симонов һәм В.А. Жуковская белән берлектә)
• "Большевик" заводның торак массивы. (1926-1932 еллар, Г. А. Симонов белән берлектә)
• Щемиловский торак массивы (1928-1932 еллар, Г. А. Симонов белән берлектә)
• Кондратьевский торак массивы Кондратьев проспектында, 40. (1929-1931 Л. М. Тверской, Г. А. Симонов, И. Г. Капцюг, белән берлектә).
• Калугада ТЭЖЭ районы төзелеш проекты (1930)
• Мурманск үзәген планлаштыру һәм төзү проекты (1930)
• Батенинский торак массивы (1930 - 1933 еллар, Г. А. Симонов, Б. Р. Рубаненко, А. Р. Соломонов, П. С. Степенов, В. А. Жуковская белән берлектә)
• Батенин мунчалары (1930 - 1933 еллар, Г. А. Симонов, Б. Р. Рубаненко белән берлектә)
• Невский химкомбинатының Октябрьск ярындагы торак йортлары, 22 һәм 26. (1930-1934)
• 231 нче мәктәп,Крюков каналы ярындагы, 20 йорт (1937, Н.А. Троцкий белән берлектә)
• Дәүләт Рус музее каршындагы гимназия, Санкт-Петербург, Искусств мәйданы, 2 йорт (Н.А. Троцкий белән берлектә)
• Санаторий «Новые Сочи» (1955)

Моны да карагыз

Ленинград авангарды архитектурасы

Хәнифә Гыйсмәтуллина

Хәнифә Гыйсмәтуллина (XIX гасырның икенче яртысы, Томск - XX гасырның беренче яртысы) - мөгаллимә, педагогика теоретигы, мәгърифәтче, язучи, публицист һәм шагыйрә. Хәнифә Гыйсмәтуллина — татар хатын-кызлардан беренче булып үз китабын чыгарган кеше (1890 ел). Беренче татар шагыйрәләренең берсе.

Тәрҗемәи хәле

Хәнифә Гыйсмәтуллина Томск шәһәрендә мөдәррис гаиләсендә туа, ирләр мәдрәсәсендә укытыла торган дәресләрне атасыннан ала. Укудан соң Сембер губернасының Гурьевка авылында (Хәзер - Барыш шәһәренең бер өлеше) Акчуриннар фабрикасы арасында кызлар өчен мәктәптә укыта.Хәнифә Гыйсмәтуллина кыз балаларны укыту мәсьәләсенә зур әһәмият бирә. Ул кызларны яңача укыта башлый. Укучыларны классларга бүлеп укыту, хәреф-аваз методын куллану. Педогогикта эре теоретик буларак танылды. Бик зур игътибарны ул кызларны укуга ничек җәлеп итәргә, укытуны мавыктыргыч, шатлыклы һәм күңелле итеп эшләргә, үз вакыты өчен бу зур яңалык булды.

Хәнифә Гыйсмәтуллина шулай ук үзенең шигырьләрен язган һәм бастырган (бәлки, ул шигырьләрне үз исеме астында бастырган беренче татар хатыны булгандыр). Аның шигъри иҗатына иренең иртә үлүе зур йогынты ясый. Риза Фәхретдинов үзенең «Мәшһүр хатыннар» дигән хезмәтендә Хәнифә Гыйсмәтуллина турында: «Мәмләкәтемездә әсәре мәтбугъ улан хатыннарның әүвәлегесе бу заттыр... Зәүҗе вафат улмакла тол калып, җөмлә гомерене тәгълим юлына сарыф әйләмешдер», — дип яза.

Хәниф Гыйсмәтуллинаның китаплары

Педогогик теория

• «Мәгъдәнел-мәсаил» («Сораулар чишмәсе») 1890 елда басылган.
• «Гакыйдәтел-әһлехак» («Дөреслек яклыларның ышанулары») — 1895 елда басылган.
• «Тәргыйб» («Кызыксындыру») — 1898 елда басылган.

Шигырьләр

• «Тәгъзия» («Юаныч») исемле лирик шигырьләр җыентыгы — 1897 елда басылган.

Галимә Рәхмәтуллина

Галимә Рәхмәтулла кызы Рәхмәтуллина (XIX йөзнең икенче яртысы — XX йөз башы) - мәгърифәтче, язучы, беренче татар шагыйрәләренең берсе.

Иҗат

Галима Рахматуллинаның тормышы турында аз билгеле. Ул үзе яшәгән вакытта басылган ике китап ярдәмендә билгеле. Беренче китап - 1903 елда Оренбургта басылган зур булмаган шигырьләр җыентыгы. Җыентык "Яднамә" дип аталган. Төрле чыганакларда төрле исемнәр күрсәтелә: «Аналарга яднамә» яки «Яднамә (Хатын вә кызлар өчен)»

Беренче Рәсәй инкыйлабыннан соң, цензура йомшарган вакытта, Галим Рәхмәтуллина Казанда зур булмаган «Иҗмагъ ишеге» хикәяләр җыентыгын бастырып чыгара алды.Китабында көнчыгыш әдәбиятыннан файдаланып язылган бер хикәя урнаштыра. Вакыйгалар уйлап чыгарылган илдә бара. Хакыйкатьне эзләүче геройлар бөтен җирдә гаделсезлек һәм тигезсезлек белән очрашалар: социаль тигезсезлек һәм хакимиятнең гаделсезлеге, милли тигезсезлек һәм гендер тигезсезлек белән. Автор кешеләр чыгышлары һәм җенси буенча түгел, ә бу кешенең халык өчен эшләгән булуына карап фикер йөртергә чакыра : "Адәм балалары бердәй күрелеп, бәндә үзен башка милләтләрдән вә яки җенесләрдән артык күрмәсен. Мәгыйшәт, дөнья тереклегендә аларга якын, дус булсын... Нәсел аермасы вә җенес үзлеге игътибарга алынмасын. Мәгәр хезмәт ияләре йөзендә аларның күркәм сыйфатлары, ягъни иҗтиһат, ният, гамәлләре - халык файдасына хезмәтләре игътибарга алынмак лазим"

Гыйззениса Таҗетдинова

Гыйззениса Таҗетдинова(1894, Казан губернасы,Татар Әйшәсе - 1969) - , басмаханә эшчесе, инкыйлабчы, профсоюз, дәүләт һәм фирка эшлеклесе, хатын-кыз хокуклары өчен көрәшче.

Тәрҗемәи хәле

Татар Әйшәсендә ярлы крестьян гаиләсендә туган. Ике ел туган авылда остазбикәсендә укыды. Җир җитмәү сәбәпле, аның әти-әнисе 1908 елда Казанга күченә. Гыйззениса Кәримовлар матбагасында китап төпләүче булып эшләгән. Анда ул булачак ире белән танышкан, аңа 1912 елда кияүгә чыккан.

Беренче Бөтендөнья сугышы башланганнан соң аның ирен фронтка чакыралар. Гыйззенисә өч бала белән кала, типографиядә эшләвен дәвам итә. Солдатның хатыны буларак ул азык-төлек паегы ала иде. Чираттан күп сәгать көткәнәндә Гыйззенис башка солдат хатыннарына "Йолдыз" гәзитәсен укыган. Бу полиция һәм революционерларның игътибарын тарту итте.

1917 елның мартында аның ире фронттан туберкулезның авыр формасы белән кайткан, аннан балалар да йоктырган. Яз көне, иренең дусты чакыруы буенча, профсоюз җыелышларына йөри башлады һәм китап төпләүчеләрнең провсоюзына керде. Сентябрьдә Гыйззенис РСДЭФ(б)га кабул ителгән иде. Шул ук елның ноябрендә аның ире үлгән. Озакламый туберкулездан Гыйззенисның ике баласы үлде. Гыйззенис Таҗетдинова Казан советына сайланды. 1919 елда ул Мәскәүгә укырга китә. 1925 елда Казанга әйләнеп кайта һәм ТАССРның хатын-кыз бүлеген җитәкли. Бу постта булганда, хатын-кызлардан профессионаллар әзерләүгә зур игътибар бирде.

Разия Котлыярова

Разия Таҗетдин кызы Котлыярова (Биби-Разия Таҗетдин кызы Котлыярова, кияүгә чыккач - Сөләйманова) (1866, Касыймов, Рәзән губернасы, РИ - 1923, Ырынбур, РСФСР (?)) - Беренче татар хатын-кызы-табиб, беренче хатын-кыз-Россия империясе мөслимәләре арасында табиб, җәмәгать эшлеклесе, феминизм эшлеклесе.

Тәрҗемәи хәле

Табиблык эшчәнлек

Касыймда, 1866 елда туган, хатын-кызлар гимназиясен бик яхшы тәмамлаган. 1886 елда табиб ярдәмчеләре һәм фельдшерларының Санкт-Петербург курсларына укырга керә. Билгеле булганча, 1890 елның җәендә ул Исмәгыйль белән Зөһрә Гаспралыларда кунак булган. "Тәрҗеман" газитәсендә гигиена турында мәкалә бастырган. 1891 елда ул фельдшерлар курсын тәмамлый. Ә 1892 елда, императрица Мария Федоровна ярдәме белән, хатын-кыз-табиб исеме ала. Бу махсус очрак иде. Россия югары уку йортлары хатын-кызга 1902 елдан бирле генә табиб дипломын бирә башлаган (Санкт-Петербург хатын-кызлар медицина институты), ләкин ул христиан дине затлары өчен генә билгеләнгән булган. Икенче тапкыр хатын-кыз татар табибы исеме 1898 елда гына (Әминә Батыршина) ала. 1893 елдан Касыйм өязенең земство хастаханәсендә эшли, анда ул үзен аямыйча тимгелле тиф һәм холера эпидемияләре белән көрәшә, үзе тиф белән авырый, ләкин исән кала. 1902 елда Ырынбурга күченеп, анда шәхси практика ачкан һәм 1904 елга кадәр мөселман хатын-кызларын дәвалаган. 1904-1905 елгы рус-япон сугышы вакытында. Разия ханым яраланган кешеләргә ярдәм күрсәтә һәм Кызыл Хач Җәмгыяте белән хезмәттәшлек итә, моның өчен медаль белән бүләкләнә. Сугыштан соң Ырынбурга әйләнеп кайта, табиблык практикасын дәвам итә. Ырынбурның татар хатын-кызлар мәктәбе укучыларын бушлай дәвалаган.

Иҗтимагый эшчәнлек

Гимназиягә керергә теләүче татар кызлары өчен әзерлек курслары ачты. 1912 елның мартында, Разия тырышлыгы белән Уфада хатын-кызлар мәктәбе ачыла. 1912 елның маенда Ырынбур мөселман хатын-кызлары хәйрия җәмгыяте ачырга рөхсәт ала. Бу җәмгыятьнең советына Разия Сөләйманова да сайланды. Җәмгыять ярлы мөселманнар хатын-кызларга һөнәрчелек мәктәпләре төзи, лекцияләр, кинокүрсәтүләр, спектакльләр үткәрә һәм хатын-кызларга сайлау хокукы бирүгә ирешә. 1917 елда ул Оренбург мөселман хатын-кызлар комитеты рәисе була, беренче Бөтенроссия мөселманнар съезды делегаты була (1917 елның маенда).1917 елның мартында Оренбург хәйрия җәмгыяте Разия ханумның табиблык эшчәнлеге юбилеен (25 ел) бәйрәм итә. Моның хөрмәтенә, табибка укырга теләгән мөселман хатын-кызларга, аның исемендәге стипендия булдырылды.

Елена Кондакова

Елена Кондакова
Туган телдә исем	Еле́на Влади́мир кызы Кондако́ва
Туган	30 март, 1957 ССРБ, Мәскәү өлкәсе, Мытищи
Милләт	рус
Ватандашлыгы	ССРБ ССРБ→
Һөнәре	Космонавт, сәясәтче.
Балалар	кызы - Евгения Валерий кызы Рюмина

Еле́на Влади́мир кызы Кондако́ва (рус. Еле́на Влади́мировна Кондако́ва) (1957 елның 30 мартында туган, Мытищи, Мәскәү өлкәсе) - Россия космонавты, сәяси эшлеклесе. Россия Федерациясе Герое (1995). Россия Федерациясе очучы-космонавты (1995)[1]. СССР һәм Россия тарихында өченче космонавт-хатын-кыз булды, Валентина Терешковадан соң (1963 елда очыш ясады) һәм Светлана Савицкаядан соң (1982 елда очыш).

Тәрҗемәи хәле

1957 елның 30 мартында Мәскәү өлкәсенең Мытищи шәһәрендә, РСФСР шәһәрендә туа.

1985 елда "Союз ТМ" кораблен өйрәнүләр һәм өйрәнү башланды. СССР космонавтлары отрядына аны 1989 елда керткәннәр. Аның беренче очу 1994 елның 4 октябрендә ТМ-20 Союзы экспедициясе составында була, Җиргә кайту - 1995 елның 22 мартында "Мир" орбиталь станциясендә 5 айлык очудан соң була. Бу очыштан соң Елена Кондакова космоска озак оча торган беренче хатын-кыз булды. Кондакованың икенче очу - "Атлантис" Америка корабында белгеч буларак ингл. Space Shuttle Atlantis) STS-84 экспедициясе составында 1997 елның 15-24 маенда булды.

1980 елдан «Энергия» НПО 113 нче бүлеге инженеры булып эшләде. Очышларны озак вакытка планлаштыру һәм штаттан тыш хәлләрдә эшләү персоналының күнегүләре белән шөгыльләнде, фәнни проектларны, экспериментларны үтәү өстендә эшләде, тикшеренү эшен уздырды. 1989 елдан 1999 елга кадәр "Энергия" НПОны космонавтлар отряды составында.

1999 елдан 2003 елга кадәр - РФ Дәүләт Думасы депутаты "Ватан - бөтен Россия" партиясеннән. 2003 елдан 2011 елга кадәр - "Бердәм Россия" партиясеннән РФ Дәүләт Думасы депутаты. 2011 елның 16 августында Елена Кондакова август эчке партия сайлаулары нәтиҗәләре белән риза булмауга бәйле рәвештә "Бердәм Россия" дән чыгу турында белдерде. Партия эчендәге сайлауларны фальсификацияләү турында белдерде, процедураны "демократиягә икътисади яктан файдасыз уен" дип атады.

Бүләкләр

• Россия Федерациясе Герое «Алтын Йолдыз» медале (1995 елның 10 апреле)
• "Космосны үзләштерүдә казанышлары өчен" медале (2011 елның 12 апреле)

Шулай ук карагыз

• Валентина Терешкова
• Светлана Савицкая

Полина Осипенко

Полина Осипенко
Туган телдә исем	укр. Поліна Денисівна Осипенко
Туган	17 октябрь 1907(1907-10-17) РИ, Новоспасовка (хәзер - Осипенко)
Үлгән	11 май 1939(1939-05-11) (31 яшь) ССРБ, Рязань өлкәсе, Рыбновск районы
Милләт	украин
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ
Һөнәре	очучы
Ата-ана	Дудник Денис Емельян улы (әти) Дудник Феодосия Федор кызы (әни)
Бүләк һәм премияләре	Советлар Берлеге каһарманы, Ленин ордены, Ленин ордены

Поли́на Дени́с кызы Осипе́нко (укр. Полі́на Дени́сівна Осипе́нко) (кыз фамилиясе-Дудник); (24 сентябрь (7 октябрь) 1907 — 11 май, 1939) — совет очучы; Советлар Берлеге каһарманы исеменә лаек булган беренче хатын-кызларның берсе.

Тәрҗемәи хәле

24 сентябрьдә (7 октябрьдә) 1907 елда Русия империясенең Новоспасовка авылында (хәзер аның исемен йөртә) туган, хәзерге Запорожск өлкәсенең Бердянск районы (Украина), Дудник Денис Емельян улы һәм Феодосия Федор кызы гаиләсендә. Тугызынчы бала булып гаиләдә булды.

Башлангыч мәктәпне, кошчылар курсын тәмамлый. Колхоз кошчылык фермасы мөдире булып эшли. Беренче ире (1926 елның 1 февраленнән) - авылдашы Степан Мефодий улы Говяз (11 (24) октябрь 1906-1941), хәрби очучы, капитан. 1936 елда, аны репрессияләгәннәр. 2001 елның 22 ноябрендә тернәкләнде. 1931 елның апреленнән очучыларның Качинская хәрби авиация мәктәбендә официант булып эшли. У-2 (По-2) Самолетын мөстәкыйль үзләштергән. Армиядә 1932 елның мартыннан, 1932 елдан - БКФ(б) әгъзасы. 1933 елда Кача хәрби очучылар мәктәбен тәмамлый.

1937 елның җәендә П. Д. Осипенко йөк төялгән һәм йөкләнешсез биеклек очуларының өч дөньякүләм рекордын арттырган. 1938 елның 24-25 сентябрендә Гризодубова, Осипенко һәм Раскова камалышсыз очышны Ерак Көнчыгышка, фаразланганча, Мәскәүдән Амурдагы Комсомольскка АНТ-37 «Родина» очкычында тормышка ашырырга тиешләр (5910 км). Ләкин катлаулы һава шартлары аркасында алар Комсомольскдагы аэродромын таба алмадылар, Охот диңгезе ярына якынрак килделәр. Гризодубова, самолёт командиры буларак, урманда каты утырту турында карар кабул итте. Расковага Гризодубова самолёттан сикерергә боерык биргән - ун көннән соң аны урманда тере килеш тапканнар. Гризодубов белән Осипенко самолётта калдылар һәм шулай ук авария утыруында исән калдылар.

Бу очышны үтәгән өчен 1938 елның 2 ноябрендә Полина Денисов кызы Осипенкога Советлар Берлеге каһарманы исеме бирелгән. Очуның өч катнашучысы беренче хатын-кызлар Советлар Берлеге каһарманы булдылар

Полина Денисовна Осипенко 1939 елның 11 маенда авиация һәлакәтендә һәлак булган. Осипенконың үлек Мәскәүнең Кызыл мәйданындагы Кремль диварында урналарда урнаштырылган.

Истәлек

Бердянсктагы Полина Осипенко һәйкәле

Канәфер сорты "Полина Осипенко"

Осипенко хөрмәтенә аталган:

• • Элеккеге ССРБның уннарча шәһәрләр урамнары
  • Чулпанда кратер
  • Туган авылы һәм Хабаровск краендагы авыл
  • "Полина Осипенко" канәферы сорты
  • Ырынбурдагы сквер

• Полина Осипенко һәйкәлләре Күкчәтауда һәм Бердянскта урнаштырылган.

Шулай ук карагыз

• Валентина Гризодубова
• Марина Раскова

Марина Раскова

Марина Раскова
Туган телдә исем	рус. Мари́на Миха́йловна Раско́ва
Туган	28 март 1912(1912-03-28) РИ, Мәскәү
Үлгән	4 гыйнвар 1943(1943-01-04) (30 яшь) Саратов районы, Саратов өлкәсе, РСФСР, ССРБ
Милләт	рус
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ
Һөнәре	очучы
Ата-ана	Малинин Михаил Дмитрий улы (әти) Малинина Анна Спиридонов кызы (әни)
Бүләк һәм премияләре	Советлар Берлеге каһарманы, Ленин ордены, Ленин ордены

Мари́на Миха́ил кызы Раско́ва (рус. Мари́на Миха́йловна Раско́ва) (РИ, Мәскәү, 1912 елның 15 (28) марты - 1943 елның 4 гыйнвары, Саратов өлкәсе) - совет очучы; Советлар Берлеге каһарманы исеменә лаек булган беренче хатын-кызларның берсе.

Тәрҗемәи хәле

Иртә еллар

Мәскәү консерваториясендә укыды. Анилобуяулы заводы лабораториясендә практикант булып эшләде. 1929 елның апрелендә шул ук заводы инженеры Сергей Иванович Расковка кияүгә чыга һәм кызы Татьянаның тууы нәтиҗәсендә 1931 елның октябренә кадәр эшен өзә; 1935 елның октябрендә аерылыша.

Рекордлар

1935 елда очучылар мәктәбен тәмамлый. 1937 елда штурман сыйфатында АИР-12 очкычында дөньякүләм авиация рекордын билгеләүдә катнашты; 1938 елда - МП-1 гидроочкычында ике дөньякүләм авиация рекорды куюда катнашты.

1938 елның 24-25 сентябрендә Раскова, Гризодубова һәм Осипенко камалышсыз очышны Ерак Көнчыгышка, фаразланганча, Мәскәүдән Амурдагы Комсомольскка АНТ-37 «Родина» очкычында тормышка ашырырга тиешләр (5910 км). Ләкин катлаулы һава шартлары аркасында алар Комсомольскдагы аэродромын таба алмадылар, Охот диңгезе ярына якынрак килделәр. Гризодубова, самолёт командиры буларак, урманда каты утырту турында карар кабул итте. Расковага Гризодубова самолёттан сикерергә боерык биргән. Гризодубова боерыгы белән Расков штурманы тайгага парашют белән сикереп чыкты, кесәсендә нибары ике шоколад плиткасе бар иде. Ун көннән соң аны урманда тере килеш тапканнар. Гризодубов белән Осипенко самолётта калдылар һәм шулай ук авария утыруында исән калдылар.

Бу очышны үтәгән өчен 1938 елның 2 ноябрендә Марина Михаил кызы Раскова Советлар Берлеге каһарманы исеме бирелгән. Очуның өч катнашучысы беренче хатын-кызлар Советлар Берлеге каһарманы булдылар

1 нче чакырылыш ССРБ Югары Советы депутаты.

Бөек Ватан сугышында

1941 елның 15 октябрендә ВГК ставкасы хуплануы һәм ВЛКСМ Үзәк комитеты ярдәме белән Энгельс шәһәрендә аэроклублар, Гражданнар һава флоты һәм Осовиахим мәктәпләре, өч хатын-кыз авиаполкыннан авиатөркем оештырган очучы формалаштыра. Бу полкларның берсен «төнге сихерче» дип беләләр. Соңрак Раскова 587 нче бомбардировка авиаполкы командиры итеп билгеләнә.

1943 елның 4 гыйнварында Раскова очучылары, яңадан оешуны узып, фронтка юл тоталар. Саратов районындагы Михайловка авылы янында бик авыр метеорология шартларында майор Раскованың самолеты ватылды.

Сугыштан соң авиация техникасы сынаулары белән җитәкчелек итте.

1993 елның 28 апрелендә вафат булды, Мәскәүдә Новодевичье зиратында җирләнде

Әсәрләре

• Раскова М. М. Штурман язмалары (рус. Записки штурмана). — М. : Изд-во ДОСААФ, 1976.

Истәлек

Марина Раскова хөрмәтенә аталган:

• Элеккеге ССРБның уннарча шәһәрләр урамнары
• Саратов өлкәсендә авыл һәм Магадан өлкәсендә авыл
• Ту-134Ш моделенең ерак һәм фронттагы бомбардировка авиациясе штурманнарын күнегүләр өчен самолёты

• Энгнельста Раскова һәйкәле урнаштырылган.

• 
  Марина Раскова һәйкәле
• 
  Ту-134Ш «Марина Раскова»
• 
  Почта маркасы
• 
  Раскованың 100 еллыгына чыгарылган Россия почта маркасы

Шулай ук карагыз

• Валентина Гризодубова
• Полина Осипенко

Валентина Гризодубова

Валентина Гризодубова
Туган телдә исем	укр. Валентина Степанівна Гризодубова
Туган	27 апрель 1909(1909-04-27) РИ, Харьков губернасы, Харьков]
Үлгән	28 апрель 1993(1993-04-28) (84 яшь) Русия, Мәскәү
Милләт	украин
Ватандашлыгы	Русия империясе Русия империясе→ РСФСР РСФСР→ ССРБ ССРБ→ Россия Россия
Һөнәре	очучы
Ата-ана	Степан Василий улы Гризодубов (әти)
Бүләк һәм премияләре	Советлар Берлеге каһарманы, Социалистик Хезмәт Каһарманы, Ленин ордены, Ленин ордены,Социалистик Хезмәт Каһарманы, Кызыл Байрак ордены

Валенти́на Степа́н кызы Гризоду́бова (укр. Валенти́на Степа́нівна Гризоду́бова); (14 (27) апрель 1909, Харьков - 28 апрель 1993, Мәскәү) — совет очучы; Советлар Берлеге Каһарманы исеменә лаек булган беренче хатын-кызларның берсе. Социалистик Хезмәт Каһарманы.

Тәрҗемәи хәле

Иртә еллар

Уйлап табучы һәм очучы Степан Василий улы Гризодубовның кызы. Харьковта 1909 елның 27 апрелендә туган. Инде ике ел ярым вакытта Валентина әтисенә каеш белән бәйләнгән Харьков аэродромыннан әтисенең аэропланында һавага күтәрелгән. Планерда ул 14 яшьтә беренче очу ясаган.

1928 елның 4 ноябрендә, Харьков технология институты студенты буларак, Харьков Үзәк аэроклубының беренче җыелмасына кертелә. Харьковта очу осталыгына өйрәтүне дәвам итү өчен мөмкинлекләр юк иде, һәм Гризодубова, институтны калдырып, 1 нче Тула очу-спорт мәктәбенә ОСОАВИАХИМга укырга керде. 1929 елда Пенза очучылар-инструкторлар мәктәбенә укырга керә. 1930 елдан 1933 елга кадәр "Добролёт" Тула аэроклубында очучы-инструктор булып эшләгән, аннары - Мәскәү асты Тушино авылы янында очу мәктәбе инструкторы булып эшләгән. 1934-1935 елларда М. Горький исемендәге агитэскадриль очучысы була

Рекордлар

1937 елның октябрендә җиңел моторлы очкычларда хатын-кызлар өчен биш дөньякүләм авиация рекорды урнаштырган. 1938 елның 24-25 сентябрендә Гризодубова, Осипенко һәм Раскова камалышсыз очышны Ерак Көнчыгышка, фаразланганча, Мәскәүдән Амурдагы Комсомольскка АНТ-37 «Родина» очкычында тормышка ашырырга тиешләр (5910 км). Ләкин катлаулы һава шартлары аркасында алар Комсомольскдагы аэродромын таба алмадылар, Охот диңгезе ярына якынрак килделәр. Гризодубова, самолёт командиры буларак, урманда каты утырту турында карар кабул итте. Расковага Гризодубова самолёттан сикерергә боерык биргән - ун көннән соң аны урманда тере килеш тапканнар. Гризодубов белән Осипенко самолётта калдылар һәм шулай ук авария утыруында исән калдылар.

Бөек Ватан сугышында

Бөек Ватан сугышы вакытында, 1942 елның мартыннан 1943 елның октябренә кадәр, ерак аралардагы Авиациянең 101 нче авиаполкы белән җитәкчелек итә. 1943 елның маенда Ли-2 самолётында, дошман объектларын бомбага тотуга, сугыш кирәк-яракларын һәм хәрби йөкләрне алгы сызыкка китерү һәм партизан отрядлары белән элемтә урнаштыру өчен, 200 гә якын сугышчан очыш (шул исәптән 132 - төнге) шәхсән үзе башкарган. 1943 елда полковник исеме бирелә.

Шулай ук карагыз

• Валентина Гризодубова
• Полина Осипенко