Арча районы
Арча районы (рус. Арский район) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берләшмә(муниципаль район). Республиканың төньягында урнашкан. Административ үзәге — Арча шәһәре[2].
| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Статус | |||
| Җөмһүрият | |||
| Административ үзәк | |||
| Нигезләү датасы | |||
| Муниципаль район башлыгы |
Нуриев Илшат Габделфәрт улы | ||
| Халык саны (2019) |
52 265 кеше | ||
| Милли состав | |||
| Дини состав | |||
| Мәйдан |
1843,6 км² | ||
|
| |||
| Сәгать поясы |
MSK (UTC+3) | ||
| Автомобиль номерлар коды |
16, 116 | ||
| https://arsk.tatarstan.ru/tat/ | |||
.png)
Район территориясендә табигать ядкәрьләренә караган берничә объект урнашкан: Казансу елгасының чишмә башы, Яңасала авышлыгы, Курса соры челән колониясе, «Тукай-кырлай» урманы, «Кул урманы», «Аю Урманы», Казансу һәм Шушма елгалары[2].
География
үзгәртүАрча районы — Татарстан Республикасының иң зур районнарының берсе, аның мәйданы 1843,7 км2, район буенча Казанны Киров өлкәсе, Удмуртия Республикасы һәм Пермь крае белән тоташтыручы транспорт магистральләре уза. Кама аръягының төньяк өлешендә урнашкан, Балтач, Саба, Теләче, Питрәч, Биектау, Әтнә районнары һәм Марий Эл Республикасы (Мари-Төрек һәм Морке районнары белән чиктәш)[3][4].
Районның административ үзәге Казаннан 60 км ераклыкта урнашкан, башкалага тимер һәм автомобиль юллары белән барып җитәргә мөмкин[2].
.svg)
Герб һәм әләм
үзгәртүАрча районы гербы Арча район Советы утырышында 2006 елның 17 мартында раслана. Ул районда үсеш алган авыл хуҗалыгын чагылдыручы алтын ныгытма, кашкарый һәм башак рәсемнәре төшерелгән яшел калкан формасында башкарылган. Арча районы әләме турыпочмаклы формага ия, гербтагы кебек рәсем белән ясалган[5].
Тарих
үзгәртүАрча XII-XIII гасырлардан ук Болгар ныгытмасы буларак билгеле. Шәһәр буларак ул беренче тапкыр 1496-1497 елларда Казан тәхетенең Себер ханы Мамук тарафыннан яулап алынуы турындагы рус елъязмаларында искә алына[6]. 1552 елда Александр Горбатый-Шуйский һәм Андрей Курбский гаскәрләре шәһәрне яндыралар. Өч елдан соң аның урынында рус ныгытмасы төзелә[5].
1781-1796 елларда Арча өяз шәһәре, аннары Казан өязенең штаттан тыш шәһәре статусын йөртә. XVIII-XIX гасыр башында аның территориясендә игенчелек, терлекчелек, тимерчелек, кирпеч сугу һ.б. һөнәрчелек белән шөгыльләнгән хәрбиләр җирлекләре була[6].
1920 елга кадәр хәзерге Арча районы территориясе Казан губернасының Казан өязе составына керә. 1920 елдан 1930 елга кадәр җирләр Арча кантоны составында була. Арча районы 1930 елның 10 августында оеша. Ул вакытта районга 64 авыл советы һәм 113 торак пункт керә, аларда 64 136 кеше яши. Районның чикләре һәм административ бүленеше берничә тапкыр үзгәрә. Мәсәлән, 1963 елның 1 февралендә аңа ТАССР ның Балтач, Тукай һәм Биектау районының бер өлеше кертелә. 1990 елда Әтнә районы Арчадан аерылып чыккач, районның заманча чикләре формалаша[2][5].
2006 елдан 2014 елга кадәр район башлыгы булып Назиров Алмас Әмин улы тора. 2015 елдан бу вазифаны Нуриев Илшат Габделфәрт улы башкара. Башкарма комитет белән Мөхәррәмов Рәсүл Ринат улы җитәкчелек итә[7][8].
Халык
үзгәртү2020 елга районда 51 291 кеше яши. 2010 елгы халык санын алу нәтиҗәләре буенча, татарлар — 92,8%, руслар — 5,9%, марилар — 0,5% ны тәшкил итә[9].
| Халык саны | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002[10] | 2005[11] | 2006[12] | 2007[13] | 2008[14] | 2009[15] | 2010[16] | 2011[17] | 2012[18] | 2013[19] |
| 51 343 | ↘50 911 | ↗50 959 | ↗51 047 | ↘51 044 | →51 044 | ↗51 667 | ↗51 684 | ↗51 808 | ↗51 810 |
| 2014[20] | 2015[21] | ||||||||
| ↗52 073 | ↗52 274 | ||||||||
Муниципаль-территориаль бүленеш
үзгәртүАрча муниципаль районында 1 шәһәр, 16 авыл җирлеге һәм аларга кергщн 128 торак пункт бар[9]. 2010 елда Татарстан Республикасының 18-ЗРТ номерлы кануны «Арча шәһәре» һәм «Төбәк-Чокырча авыл җирлеге»н «Арча шәһәре» муниципаль берләшмәсенә, ә Шушмабаш авыл җирлегенә кергән Акчишмә, Наратлык, янәшәдәге территориясе белән Хәтнә авылларын Ташкичү авыл җирлегенә кертә[22].
| № | Шәһәр һәм авыл җирлекләре | Административ үзәк | Торак пунктлар саны | Халык | Мәйдан, км² |
|---|---|---|---|---|---|
| Шәһәр җирлеге | |||||
| 1 | Арча | Арча | 4 | ↗22 263[21] | |
| Авыл җирлекләре | |||||
| 2 | Апаз авыл җирлеге | Апаз | 6 | ↘1908[21] | |
| 3 | Кәче авыл җирлеге | Кәче | 5 | ↗1125[21] | |
| 4 | Наласа авыл җирлеге | Наласа | 3 | ↘892[21] | |
| 5 | Яңа Кенәр авыл җирлеге | Яңа Кенәр | 11 | ↘4582[21] | |
| 6 | Яңа Кишет авыл җирлеге | Яңа Кишет | 4 | ↘1132[21] | |
| 7 | Яңа Кырлай авыл җирлеге | Яңа Кырлай | 8 | ↘1912[21] | |
| 8 | Сеҗе авыл җирлеге | Курса-Почмак | 15 | ↘2961[21] | |
| 9 | Урта аты авыл җирлеге | Түбән Аты | 5 | ↘1038[21] | |
| 10 | Урта Курса авыл җирлеге | Урта Курса | 7 | ↘1024[21] | |
| 11 | Иске Кырлай авыл җирлеге | Түбән Мәтәскә | 9 | ↗2148[21] | |
| 12 | Иске Чүриле авыл җирлеге | Иске Чүриле | 10 | ↘1487[21] | |
| 13 | Ташкичү авыл җирлеге | Ашытбаш | 10 | ↘2614[21] | |
| 14 | Үрнәк авыл җирлеге | Үрнәк | 16 | ↗3341[21] | |
| 15 | Утар Аты авыл җирлеге | Утар Аты | 6 | ↘1211[21] | |
| 16 | Шушмабаш авыл җирлеге | Шушмабаш | 7 | ↘2208[21] | |
| 17 | Яңасала авыл җирлеге | Яңасала | 2 | ↘428[21] |
Икътисад
үзгәртүХәзерге көндә
үзгәртү2020 елга Арча районы тормыш сыйфаты буенча милли рейтингта 43 район арасында 35 нче урында тора (рейтингта җирле бюджет керемнәре, уртача хезмәт хакы, инфраструктура, инвестицияләр күләме һәм башка күрсәткечләр бәяләнде). Районда инфраструктура белән проблемалар бар: 127 торак пункт канализация белән тәэмин ителмәгән һәм юлларның 59% ы начар хәлдә[23].
Авыл хуҗалыгы район икътисадының нигезе булып тора: биредә балык хуҗалыгы, ит-сөт терлекчелеге, сарыкчылык үсеш алган. Моннан тыш, районда торф, известьташ һәм доломитлар чыгарыла. Эре предприятиеләрдән «Арча кирпеч заводы», «Арча элеваторы», «Арча нефть продуктлары», «Арча балык хуҗалыгы», «Арча сөт комбинаты» эшли[6][5].
2019 елдан районда 21 га мәйданлы Арча агросәнәгать паркы төзелә, проектка «Созидание» компаниясе инвестицияләр кертә, аларның күләме 140 млн.сум тәшкил итә. Парк сөт кабул итү һәм эшкәртү, яшелчә эшкәртү һәм соклар җитештерү, ит эшкәртү комплексы, аксым витаминлы минераль өстәмә җитештерү цехлары белән җиһазландырылачак. Технопаркка биш резидент җәлеп итү планлаштырыла, кимендә 300 эш урыны булдырылачак дип көтелә[24][25].
Транспорт
үзгәртүРайонда юлларның гомуми озынлыгы 1101,2 км тәшкил итә. Аның территориясе буенча «Казан — Екатеринбург» тимер юлы, «Казан — Пермь», «Олы Әтнә — Арча» һәм «Арча — Яңа Кенәр» автомобиль юллары уза[5].
Социаль өлкә
үзгәртү2020 елга Арча районында 105 гомуми белем бирү мәктәбе, балалар сәнгать мәктәбе, «Арча» балалар-яшүсмерләр спорт мәктәбе, Арчада өч китапханә һәм укучылар сарае эшли. Шулай ук 78 мәдәният йорты һәм клублар, 57 китапханә һәм 8 музей исәпләнә. «Арча хәбәрләре» гәҗите рус һәм татар телләрендә чыга[6][26].
Районда берничә музей бар: галим Шәмсетдин Күлтәси, Яңасала авылында язучы Гомәр Бәширов музее, «Казан арты» тарих-этнография музее һәм башкалар. Төп истәлекле урыннардан Габдулла Тукайның «Кырлай» мемориаль комплексын, Арча мәчетен, Иске Чүриле авылындагы гыйбадәтханә һәм Күлтәс авылындагы мәчетне аерып карарга мөмкин[2].
Арча районында спорт туризмы, көрәш, ат спорты, йөзү һәм башка спорт төрләре буенча ярышлар даими рәвештә уза[3].
Музейлар
үзгәртү- «Казан арты» тарих-этнография музее (Арча)
- Әдәбият һәм сәнгать музее (Арча)
- «Әлифба» музее (Арча)
- Мөхәммәт Мәһдиев музее (Гөберчәк)
- Габдулла Тукай әдәби мемориаль музей комплексы (Яңа Кырлай)
- Тукаевлар музей-йорты (Кушлавыч)
- Гани Сафиуллин музей-утары (Иске Кишет)
- [[Арча урман хуҗалыгы музее]] (Арча)
Арча район җирлегендә туган күренекле кешеләр
үзгәртү- Әнәс Әскәров (1963, Ташкич), «Идел-Пресс» ПНК генераль директоры (2015 елдан), ТР атказанган мәдәният хезмәткәре (2006).
- Вәис Бәйрәмов (1964, Симетбаш), композитор, музыкант, җырчы, автор-башкаручы, Татарстанның халык артисты (2024).
- Ренат Вәлиуллин (1972, Урта Сәрдә), Татарстанның Санкт-Петербургтагы даими вәкиле (2015 елдан), филология фәннәре кандидаты, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2013).
- Әхмәт Галиев (1931—2015), «Казанкомпрессормаш» заводы директоры (1973–1996 елларда). Татарстан ССР атказанган машина төзүчесе (1991).
- Гөлчәчәк Галиева (Гөлчәчәк Кәрим кызы Яхина) - язучы-прозаик, әдәби тәнкыйть мәкаләләре һәм публицистик язмалар авторы, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы Сеҗе авылы).
- Рөстәм Галиуллин (1987, Наласа), язучы, галим.
- Азат Зарипов (1970, Яңа Кенәр), актер, режиссер, КДМИ доценты, ТР атказанган артисты.
- Чулпан Зариф (1969, Субаш Аты), шагыйрә, әдәбият галиме.
- Наил Касыймов (Наил Касыйм, 1955, Ашытбаш), шагыйрь, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (2014), Һади Такташ премиясе лауреаты (2017).
- Рөстәм Мәһдиев (1951), нәшрият мөхәррире, язучы, матбугат үзәге баш референты.
- Алмас Нәзиров (1956, Сеҗе), ТР урман хуҗалыгы министры (2014-2017). РФ һәм ТР атказанган урманчысы.
- Гөлзада Руденко (1956, Үрнәк), Алабуга музей-тыюлыгы директоры.
- Әхәт Салих улы Салихов (1938), Казан дәүләт аграр университеты профессоры.
- Фатих Сибәгатуллин (1950―2022), сәясәтче, V, VI, VII чакырылыш Россия Дәүләт думасы депутаты, җәмәгать эшлеклесе.
- Айдар Фәйзрахманов — җырчы, ансамбль һәм филармониянең сәнгать җитәкчесе, РФ атказанган, ТР халык артисты, профессор.
- Гәүһәр Хәсәнова (1959), тәрҗемәче, филология фәннәре кандидаты (1988) (Казанбаш).
- Галиәхмәт Шаһиәхмәтов (Галиәхмәт Шаһи, 1949), шагыйрь.
- Гөлназ Шәйхи (1970), журналист.
- Лотфулла Шәфигуллин (1955, Симетбаш), «Таттелеком» ҖБ генераль директоры, хәйрияче.
- Рәфикъ Юнысов (Рәфикъ Юныс, 1943, Кәче―2021, Казан), журналист, шагыйрь.
- Энҗе Яруллина, Габдулла Кариев исемендәге Казан Татар дәүләт яшь тамашачы театры артисты (2005 елдан), Татарстан Республикасы Театр әһелләре берлеге әгъзасы.
Арча район җирлегендә туган билгеле шәхесләр
үзгәртү- Габдулла Тукай
- Габделгазиз Монасыйпов (1888-1922) – шагыйрь, драматург, прозаик, журналист, сәясәтче, татар милли азатлык хәрәкәтенең күренекле вәкиле (Яңа Тазлар).
- Нәгыймә Таҗдарова — драма актеры, РСФСР атказанган, ТАССР халык артисты (Утар-Аты).
- Зөләйха Богданова (1886-1950) — драма артисты, Хезмәт Батыры (1926) (Орнашбаш).
- Мостафа Ногман (1912-1976) — шагыйрь (Кызылъяр (Арча районы)).
- Мөхәммәт Мәһдиев – Татарстанның халык язучысы, әдәби тәнкыйтьче, әдәбият галиме, укытучы (Гөберчәк).
- Фәрваз Миңнуллин (1934-1994) — тәнкыйтьче (Ишнарат).
- Рафаил Төхфәтуллин (1924-1994) — язучы (Яңа Иябаш).
- Мәрзия Фәйзуллина (1930-2021) — шагыйрә (Шушмабаш).
Моны да карагыз
үзгәртүГалерея
үзгәртү
.jpg)
.jpg)
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения Республики Татарстан (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2021-09-03
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Экологический гид, 2015
- ↑ 3,0 3,1 Арский район: знаменитые «университеты» и родина татарского капитализма. Реальное время (2018-03-04). әлеге чыганактан 2020-11-29 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Руденко, 2013
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Историко-культурный атлас, 2013
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Арский район: деревни ханской даруги, место учебы Шаляпина и «дивный край». Реальное время (2018-02-26). әлеге чыганактан 2020-11-26 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Назиров Алмас Аминович. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Органы управления Арского муниципального района. Официальный сайт Арского район. әлеге чыганактан 2020-09-28 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
- ↑ Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
- ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
- ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16 21,17 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Закон Республики Татарстан от 16.05.2010 № 18-ЗРТ «О преобразовании муниципальных образований „город Арск“ и „Тюбяк-Чекурчинское сельское поселение“, изменении границ территорий Арского и Сабинского муниципальных районов и входящих в их состав отдельных муниципальных образований, а также внесении изменений в отдельные законодательные акты Республики Татарстан об установлении границ территорий и статусе муниципальных образований»
- ↑ Где в Татарстане жить хорошо: рейтинг районов республики по качеству жизни. Inkazan.ru (2020-03-16). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ В Татарстане достроят промпарки в Арске, Буинске и Уруссу в 2019 году. TatCenter.ru (2019-01-28).
- ↑ Промышленный парк «Арский» готовит рабочие места. Taтмедиа (2020-09-20). 2020-11-17 тикшерелгән.
- ↑ Арский район. TatCenter.ru. 2020-11-17 тикшерелгән.
Сылтамалар
үзгәртү- Официаль сайт 2011 елның 22 май көнендә архивланган.
- Арча районының рәсми булмаган сайты
- Татарстан Республикасының Арча районы авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек идарәсе(үле сылтама)
- Арча районы мәчетләре 2007 елның 13 декабрь көнендә архивланган.
- Арча төбәгенең эпиграфик истәлекләре
- 2010 елның 16 маендагы 18-ТРЗ № Татарстан Республикасы Законы(үле сылтама)