Wikipedia

Норлат районы

(Норлат районы торак пунктлары битеннән юнәлтелде)

Норлат муниципаль районы (Нурлат районы, рус. Нурлатский район, 1930—1997 елларда — Октябрь районы) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берләшмә (муниципаль район). Административ үзәге — Норлат шәһәре. 2020 елга район халкы саны 58 290 кеше тәшкил итә, шул ук вакытта аларның кимендә 33 меңе район үзәгендә яши[2].

Норлат районы
БайракИлтамга
Нигезләнү датасы 10 август 1930
Сурәт
Рәсми исем Нурлатский район
Дәүләт  Россия
Башкала Норлат
Административ-территориаль берәмлек Татарстан һәм Татарстан АССР
Халык саны 53 200 (2021)[1]
Мәйдан 2309 км²
Рәсми веб-сайт nurlat.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Харита сурәте
Позиционная карта
Карта
 Норлат районы Викиҗыентыкта

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.
Шулай ук карагыз: Норлат районы (ТАССР).

Район тарихы Идел буе һәм Чулман буе Болгар чоры белән тыгыз бәйләнгән. Норлат шәһәре элек төрле исемнәргә ия булган: Көньяк Норлат, Норлат-Октябрь, район үзе 1930 елдан 1937 елга кадәр Октябрь районы дип аталган.

Районның төп табигый ресурсы — район икътисады өчен хәлиткеч әһәмияткә ия булган нефть. Ә төп икътисади тармаклар — нефть чыгару, эшкәртү сәнәгате һәм авыл хуҗалыгы.

География

үзгәртү

Гомуми мәйданы 2308,9 м2 булган социаль-икътисадый үсеш алган муниципаль район Татарстан Республикасының көньягында, Көнбатыш Кама аръягы һәм Самара Идел аръягы территориясендә, Олы Сөлчә елгасының түбән агымында урнашкан. Район буйлап Олы Чирмешән һәм Кондырча елгалары да ага. Ул Әлки, Алексеевск, Аксубай, Чирмешән районнары, Самара (Кошки һәм Чаллыбаш районнары) һәм Ульяновск өлкәсе (Яңа Малыклы районы) белән чиктәш.

Геоморфологик яктан Норлат Чирмешән урманлы тигезлегенә керә (урманлыклар 41,1 %). Район урман-дала зонасының көньяк өлешендә ята, анда нефть, бентонит һәм керамзит балчык ятмалары бар. Көлсу-кәсле урман һәм көлсу туфрак күпчелекне тәшкил итә, әмма урыны белән кара туфраклар да бар, бу элегрәк районда урыны белән дала киңлекләре булганы турында сөйли[3].

Район климаты уртача континенталь, шактый йомшак кыш, гыйнвардагы уртача температура −12 °С. Җәй тотрыклы температура белән характерлана, яңгыр яки боз рәвешендәге явым-төшемнәр сезонына 80 мм ны тәшкил итә[4].

Герб һәм әләм

үзгәртү
  «Яшел һәм җете кызыл (кызыл) төс белән аркылы бүленгән җирлектә — өстә яшеллек, аста җете кызыл белән каймаланган яктыртучы алтын кояш (йөзе күрсәтелмәгән) һәм барысы өстендә — чабып баручы көмеш ат, очлыкта сабаклары белән чалыштырып куелган ике алтын башак»[2].  

Герб Норлат муниципаль районы Советының 2006 елның 15 июлендәге карары белән расланган. Үзәктә — ат фигурасы, аның фонында балкып торган кояш. Бер версия буенча Норлат шәһәре исеме татар теленнән «Нурлы ат» буларак аңлатыла. Районда шулай ук ат спорты һәм ат үрчетү социаль-икътисади үсешенең өстенлекле юнәлешләре булып тора. Кызыл кырдагы башаклар авыл хуҗалыгының өстенлеген аңлата. Алтын — уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт, акыл гәүдәләнеше. Кызыл төс хезмәт, көч, батырлык, матурлыкны аңлата. Көмеш чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашуны чагылдыра. Яшел төс — табигать, сәламәтлек, тормыш үсеше символы[5].

Флаг герб нигезендә эшләнгән һәм аның белән бер үк вакытта расланган, киңлеге 2:3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт[6].

Тарих

үзгәртү

Этимология

үзгәртү

Районның атамасы үзәге булган Норлаттан килеп чыга. Үз чиратында, «Норлат» авылы XVII гасырдан билгеле, XVIII гасырда Сембер губернасы Самара өязенең Югары Норлат (Абдулкино-Норлат) һәм Түбән Норлат (Норлат) авыллары турында истәлекләр бар[7]. «Нур» антропонимы — «нурлы» сүзенә, ә «Нурулла» — "Аллаһ нуры"на кайтып кала[8].

Борынгы һәм урта гасырлар

үзгәртү

Болгар чорында районга Бура, Городец һәм Имәнкискә нәселләре күченгән[9]. Мондагы Болгар җирлекләре дә билгеле, алар арасында иң зурысы булып Яңа Әлмәт һәм Яңа Маҗын шәһәрлекләре санала. Казан сакчылары 1552 елда Явыз Иван тарафыннан Казан ханлыгын яулап алганнан соң, шушы якларга китә һәм берничә татар авылына: Киекле, Корманай, Югары һәм Түбән Норлат, Савиново, Бикүле, Чулпанга нигез сала. Чуаш мәҗүсиләренең Биләркүл, Елаур, Егоркино, Чияле алан, Иске Чаллы һәм башка җирлекләре дә билгеле. Кондырча елгасындагы Югары һәм Түбән Норлат татар авыллары турында беренче мәгълүматлар бик аз. XVI гасырда Зур Чирмешән елгасының аскы өлешендә Казан татарларының аерым төркемнәре урнашкан була[10].

Район археология күзлегеннән тулысынча өйрәнелмәгән, 1964—1968 еллардагы эзләнүләр биредә ике төр ядкәр: нигездә, субүлешләрдә урнашкан Билгесез курганнар һәм Чирмешән елгасы бассейнына туры килгән Болгар җирлекләре булуын күрсәтә. Норлат районының археология һәйкәлләре Яңа Әлмәт, Яңа Әмзә, Сәләнгеш, Иске Татар Әмзәсе, Күлбай Мораса, Иске Әлмәт, Михайловка авылларында урнашкан[11].

Норлат районы 1768—1774 еллардагы академик экспедицияләр кысаларында булган сәяхәтче Петр Паллас (1741—1811) көндәлекләрендә тасвирлана. Аның отряды ике атнага Чирмешән елгасы бассейны торак пунктларында туктый[12].

Гражданнар сугышы

үзгәртү

Гражданнар сугышы вакытында «Норлат» тимер юл станциясе сугыш хәрәкәтләре районында була. Мәсәлән, 1918 елда 60 мең ак гвардиячедән торган Чехословакия корпусы советларга каршы көрәшне күтәрә. Ак чехлар Сембер (Ульяновск) шәһәренә килеп, 1918 елның июлендә Норлатка чыга. Кызыл Армия частьләре август башында вокзалның агач бинасын яндыралар, әмма чигенергә мәҗбүр булалар. Ак гвардиячеләр урта Иделне яулап ала, әсирләрне «Норлат» станциясенә алып килеп, күмер склады территориясендә атып үтерәләр[13]. 1918 елның августында Кызыл Армия Сембердән Бөгелмәгә күчә. Октябрь башында ук Норлатны азат итәләр, атып үтерүчеләрнең мәетләрен туганнар каберенә урнаштыралар, ә 1922 елда күмелгән урында кызыл йолдызлы фанера пирамидасы куялар. Хәзерге вакытта Гражданнар сугышы корбаннарына куелган һәйкәл Норлат шәһәренең тимер юл вокзалы янында урнашкан[13].

Cоветлар Союзында

үзгәртү

1920 елга кадәр район территориясе Казан губернасының Чистай өязенә һәм Самара губернасының Мәләкәс өязенә керә, 1920 елдан 1928 елга кадәр Татарстан АССРның Чистай кантонына һәм Самара губернасының Мәләкәс өязенә керә, 1928 елдан 1930 елга кадәр бары тик Чистай кантонына карый башлый. 1930 елда кантоннарны бетерү буенча территориаль реформа тәмамлана, шул ук елның 10 августында территория яңа оешкан Октябрь районы буларак рәсмиләштерелә[14].

Октябрь районына Бөек Ватан сугышы елларында Мәскәү сәнәгать предприятиеләре эвакуацияләнә. Дәүләт оборона комитеты карары буенча «Мосметрострой» заводы хәрби продукция чыгаруга үзгәртеп корыла һәм «Норлат» тимер юл станциясенең Көньяк бинасында урнаштырыла, анда кыска гына вакыт эчендә «Катюша» реактив артиллерия снарядларын чыгару өчен җиһазлар урнаштыралар. Завод 1941—1945 еллар дәвамында эшли[15].

Иосиф Сталин телеграммаларда район халкының сугышчан батырлыгына керткән өлешен өч тапкыр билгеләп үтә: «„Татария колхозчысы“ колоннасын төзүгә 2 538 000 сум акча җыйган, Кызыл Армия фондына 12 566 пот, эшче сәнәгатькә 4000 пот икмәк тапшырган Октябрь районы колхозчыларына минем тугандаш сәламемне һәм рәхмәтемне тапшырыгыз».

Район территориясе берничә тапкыр үзгәрә. Шулай итеп, 1958 елның 16 июлендә район составына юкка чыгарылган Тельман районының зур өлеше керә. 1963—1965 елларда район чикләре зур үзгәрешләр кичерә: ул елларда районнарны эреләндерүнең уңышсыз реформасы уза, бары өч елдан соң барлык субъектлар да диярлек иске чикләрдә торгызыла. Ә 1987 елның 19 августында район составына Әлки районының Яңа Тумбы авылы территориясе белән бер өлеше тапшырыла.

Нефть ятмалары район үсешенә көчле импульс бирә, алар башка районнар белән чагыштырганда соңрак, 1980 нче елларда табылган. Әмма бу киләсе унъеллыкта — «катлаулы туксанынчы елларды» — районга, нефть һәм газ чыгару тармагын үстереп, ныгырга ярдәм итә[16].

1997 елның 10 декабрендә Октябрьский районы Норлат дип үзгәртелә.

Хәзерге заман

үзгәртү

1991 елда СССР таркалганнан соң, Татарстан Россия составыннан чыгарга һәм бәйсезлек алырга омтыла. 1992 елда референдум үткәрелә, аның нәтиҗәләре буенча Татарстан Дәүләт суверенитетын игълан итте. Әмма төбәк Россия составында суверен республика хокукларында калырга дигән карар кабул итә. Шул ук вакытта Татарстан мөстәкыйль социаль-икътисадый сәясәт алып бара башлый, республика составында районнар зур бәйсезлек ала[17].

1996—2007 елларда Норлат районын Фатыйх Сибагатуллин, 2008—2013 елларда Наил Шәрәпов җитәкли[18]. 2018 елның сентябреннән хәзерге көнгә кадәр Норлат муниципаль районы һәм Норлат шәһәре башлыгы булып Алмаз Сәлим улы Әхмәтшин тора[19].

Хакимият

үзгәртү
БК(б)Ф/СБКФ Октябрь район комитеты беренче сәркәтипләре[20]
1. Фәйзулла Әхмәдуллин 1930 сентябрь — 1932 май
2. Җәләл Гыйльметдинов 1932 июль — 1934 апрель
3. Ш. Фәхриев 1934 апрель — 1935 февраль
4. Габдерәхим Насыйров 1935 март — 1936 июнь
5. Антон Матвеев 1936 июнь — 1938 май
6. Роман Давыдов 1938 июнь — 1941 гыйнвар
7. Прокопи Ямков 1941 гыйнвар — 1943 июнь
8. Тихон Осипов 1943 июль — 1949
9. Михаил Жарков 1949 ноябрь — 1957
10. Сергей Раздьяконов 1957 сентябрь — 1962 март
11. Михаил Ориничев 1962 апрель — 1962 декабрь
12. Габбас Гыйматдинов 1965 гыйнвар — 1987 февраль
13. Хәлил Морадымов 1987 февраль — 1991 август

Халык

үзгәртү

2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу мәгълүматларына караганда, районда татарлар — 51,8 % (52 %)[21], чуашлар — 25,2 % (27 %), руслар — 21,6 % (20 %), башка милләт вәкилләре — 1,4 % (1 %) яши[2].

Халык саны
2002[22]2005[23]2006[24]2007[25]2008[26]2009[27]2010[28]2011[29]2012[30]2013[31]
29 969↘29 176↘29 012↘28 850↗60 550↘28 671↘27 519↗60 011↘59 648↘59 487
2014[32]2015[33]
↘59 182↘58 718

Милли состав

үзгәртү
Милләт 1970[34] 1979[34] 1989[34] 2002[35] 2010[36]
татарлар 42,4 % 44,3 % 44,2 % 44,5 % 51,8 %
руслар 28,5 % 24,7 % 25,6 % 18,3 % 21,6 %
чуашлар ? ? 29,1 % 36,0 % 25,3 %

Муниципаль-территориаль бүленеш

үзгәртү

Нурлат муниципаль районында 1 шәһәр, 26 авыл җирлеге һәм аларга кергән 83 торак пункт бар[37].

№Авыл җирлегеАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		ХалыкМәйдан,
км2
1e-06 Шәһәр җирлеге
1Норлат шәһәр җирлеге Норлат 1 ↘33 102[33]
1.000002 Авыл җирлекләре
2 Әмзә авыл җирлеге Яңа Әмзә 5 ↘857[33]
3 Андреевка авыл җирлеге Андреевка (Норлат районы) 2 ↘681[33]
4 Әхмәт авыл җирлеге Әхмәт (Норлат районы) 7 ↘1596[33]
5 Биккол авыл җирлеге Биккол (Норлат районы) 1 ↗458[33]
6 Биләркүл авыл җирлеге Биләркүл 2 ↘984[33]
7 Богдашкино авыл җирлеге Богдашкино 1 ↗570[33]
8 Киекле авыл җирлеге Киекле 3 ↘1875[33]
9 Гәйтән авыл җирлеге Гәйтән 4 ↘967[33]
10 Егоркино авыл җирлеге Егоркино 4 ↘1672[33]
11 Елаур авыл җирлеге Елаур 6 ↘665[33]
12 Заречный авыл җирлеге Заречный (Татарстан) 3 ↘627[33]
13 Кычытканлы авыл җирлеге Кычытканлы 1 ↘541[33]
14 Күлбай-Мораса авыл җирлеге Күлбай Мораса 3 ↘743[33]
15 Мамык авыл җирлеге Мамык (Норлат районы) 2 ↘1488[33]
16 Яңа Иглай авыл җирлеге Яңа Иглай 6 ↘1127[33]
17 Яңа Тумба авыл җирлеге Яңа Тумбы 2 ↘257[33]
18 Сәләнгеш авыл җирлеге Сәләнгеш (Норлат районы) 2 ↘692[33]
19 Урта Камышлы авыл җирлеге Урта Камышлы 6 ↘1450[33]
20 Иске Әлмәт авыл җирлеге Иске Әлмәт (Норлат районы) 3 ↘649[33]
21 Иске Чаллы авыл җирлеге Иске Чаллы (Норлат районы) 3 ↗1748[33]
22 Бикүле авыл җирлеге Би Күле 3 ↘911[33]
23 Тимерлек авыл җирлеге Чуаш Тимерлеге 5 ↘591[33]
24 Төрнәс авыл җирлеге Төрнәс 3 ↘1394[33]
25 Фома авыл җирлеге Фома 1 ↘838[33]
26 Чулпан авыл җирлеге Чулпан (Норлат районы) 1 ↗1019[33]
27 Якушкино авыл җирлеге Якушкино 3 ↗1216[33]

Икътисад

үзгәртү

Сәнәгать

үзгәртү

Районның төп табигый байлыгы булып, Некрасов ятмаларындагы югары үзле нефть чыгару тора[38], шуңа күрә район икътисадының мөһим өлешен нефть чыгару һәм аны эшкәртү алып тора. Районның эре нефть предприятиеләренә «Норлатнефть» («Татнефть»), «Татнефтепром-Зюзеевнефть», Норлатның «Татбурнефть», «Макойл», «Кара Алтын» бораулау эшләре предприятиесе һәм башкалар керә[39][40]. Монда 2017 елда 2,7 млн тоннадан артык нефть чыгарылган[41].

Икътисадның икенче базасы — азык-төлек сәнәгате[42]. Эре предприятиеләр арасында тәүлегенә 15 тонна сөт эшкәртүче «Норлат сөте» азык-төлек комбинаты[43], «Агроинвест» компанияләр төркеме, аңа эре фермер хуҗалыклары, эшкәртү сәнәгате предприятиеләре (12 гектарны алып торган, 95,6 мең тонна сакларга сәләтле Дәүләт интервенция фондына кергән «Норлат элеваторы») керә[44]. «Норлат шикәре» заводы (Татарстанның өч шикәр заводыннан берсе) 2020 елның гыйнварына кадәр 60 эшли, аннары рентабельсезлек турында игълан итә. Башка сәнәгать тармаклары арасында сөт һәм икмәк эшләнмәләре ясау, тимер-бетон эшләнмәләр җитештерү, агач эшкәртү предприятиеләре бар[45])[46].

Авыл хуҗалыгы

үзгәртү

Районда 112 мең гектардан артык авыл хуҗалыгы җирләре бар, шуның 88,3 мең гектарына якынында бөртекле культуралар, кукуруз, чөгендер үстерәләр. 2019 елда бөртеклеләрнең тулай уңышы 103,5 мең тонна тәшкил итте, уңдырышлылык — 32,2 ц/га, бу республика буенча уртача күрсәткечтән бүгенге көнгә 2 ц/га артыграк[47].

Районның иң эре авыл хуҗалыгы оешмалары — «Сулейманов А. И» КФХ сы, «Көньяк» агрофирмасы һәм «Норлат сөте» комбинаты[48]. 2020 елга 67 районда крестьян-фермер хуҗалыгы теркәлгән (аларның 47 се терлекчелек белән, 14 е үсемлекчелек белән шөгыльләнә), 15 авыл хуҗалыгы предприятиесе һәм 32 фермер хуҗалыгы эшли.

Районда терлекчелек һәм кошчылык тотрыклы үсеш алган, мөгезле эре терлек, дуңгыз, сарык һәм атлар үрчетәләр, үсеп килүче юнәлешләрдән теплица хуҗалыгы, кошчылык һәм балыкчылык аерылып тора. 2016 елда мөгезле эре терлекнең баш саны 19 375 була, ә бер сыердан уртача савым 4544 кг тәшкил иткән, ә 2018 елда бу күрсәткеч 5 тоннадан артып китә[49].

2018 ел нәтиҗәләре буенча Татарстан Республикасы Аграр-сәнәгать комплексы рейтингында Норлат районы — 15 нче, үсемлекчелек буенча — җиденче урында тора[49].

Инвестицион потенциал

үзгәртү

InKazan басмасы, Росстат мәгълүматларына таянып, 2019 елда төзегән тормыш сыйфаты буенча республика районнары рейтингы нигезендә, Норлат районы 16 нчы урында тора. Бер кешегә исәпләгәндә төп капиталга инвестицияләр күләме — 167 мең сум тирәсе. Уртача хезмәт хакы 34 мең сумнан аз гына артып китә[50]. Татарстан Республикасы Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында Норлат районының төп капиталына инвестицияләр (кече эшмәкәрлек субъектларыннан тыш) 2,6 млрд сум тәшкил иткән[51], в 2019-м этот показатель был 6,6 млрд (1,9 % от общереспубликанского)[52], 2019 елда бу күрсәткеч 6,6 млрд (гомумреспублика күрсәткеченең 1,9 % ы), ә 2017 елда — 15,9 млрд (Татарстан буенча 10 урын) сум булган[41].

2018 елда тулаем территориаль продуктны булдыруга (63 % чамасы) нефть предприятиеләре зур өлеш кертә[53]. Татарстан Республикасы Икътисад министрлыгы мәгълүматларына караганда, 2020 елның гыйнвар-октябрь айларында төбәк үзләре җитештергән 19,2 млрд сумлык товар төяп озаткан, ә авыл хуҗалыгының тулаем продукциясе күләме — 643,8 млн сум[54]. Район территориясендә 333 кече предприятие һәм 1049 хосусый эшмәкәр бар[55].

Транспорт

үзгәртү

Норлат районы Татарстанның көньягында, Казаннан 220 км ераклыкта урнашкан. Район аша «Мәскәү — Ульяновск — Уфа» магистраль тимер юл линиясе уза. Районда (көнбатыштан көнчыгышка таба) станцияләр һәм тукталыш пунктлары: 

1073 км (мәйдан), |Норлат (ст.), 1081 км (ст.), 1084 км (т.п.), Клиновка (разъезд)

Төп юллар: 16К-0098 «Норлат — Аксубай — Чистай (Казан)», 16К-0131 «Норлат — Кузай(Әлмәткә таба) һәм аның дәвамы», «Норлат — Кошки — Борма» (Самара, Сембергә таба), «Норлат — Чаллыбаш» һәм «Мамык — Биләр».

Экология

үзгәртү

Норлат районындагы экологик хәл күбесенчә нефть чыгару сәнәгате предприятиеләре тарафыннан эшләнгән әйләнә-тирә мохитне саклау буенча чаралар белән билгеләнә. Калдыкларның төп төрләре булып нефть шламнары, эшкәртелгән нефть продуктлары, автотранспорт һәм нефть җиһазларын эксплуатацияләгәндә барлыкка килә торган калдыклар, юу материаллары, кара һәм төсле металл калдыклары тора. Төп максат — нефть үткәргечләрендә аварияләрне киметү. Районда санитар-экологик хәлне яхшырту өчен су алу корылмалары төзелде (Норлат чиста җир асты суларын куллана), Олы Чирмешән елгасы үзәне чистартылды, балалар өчен укыту-сәламәтләндерү лагерьлары төзекләндерелде, «Норлат-Водоканал» коммуникацияләре алыштырылды.

Районда калдыкларны икенчел эшкәртү белән шөгыльләнүче Норлат шәһәре чикләрендәге каты көнкүреш калдыклары полигоны эшли. Полимерлардан тыш, икенчел чималның барлык төрләре махсус пунктларда кабул ителә.

Норлат районының саклана торган территорияләре
№ Атама Статус Бирелү датасы Урыны
134 Олы Чирмешән елгасы Төбәк дәрәҗәсендәге табигать ядкәре 1978 ел[49] Татарстанның Чирмешән һәм Норлат районнары. Самара өлкәсендә чишмә башы, Ульяновск өлкәсенең Димитровград шәһәре янында тамагы.
9 Олы Сөлчә елгасы

(Олы Чирмешәннең уң кушылдыгы)

Төбәк дәрәҗәсендәге табигать ядкәре 1978 ел[49] Аксубай, Чирмешән һәм Норлат районнары. Башы Чирмешән районының Әмир авылыннан 0,8 км көнчыгыштарак, тамагы Норлат районының Салдакай авылыннан көнбатышкарак таба 5 км ераклыкта.
135 Кара-Күл Төбәк дәрәҗәсендәге табигать ядкәре 1978 ел[49] Каракүл авылының көньяк-көнчыгышында.
12 Биләр дәүләт аучылык заказнигы Дәүләт аучылык заказнигы 1967 ел[49] Аксубай, Алексеевск һәм Норлатский районнары. Иске Чуаш Әдәмсуы һәм Сосновка авылларыннан көньяктарак һәм көнчыгыштарак урманлыклар.
60р Олы Чирмешән Аерам саклана торган табигать терриротияләре резервы 2000 ел[49] Салдакай авылыннан көнчыгышта башланып, Самара өлкәсе белән чиккә кадәр Зур Чирмешән елгасы үзәнендә урнашкан. 12 мең га мәйданлы.
«Чирмешән болыннары» («Чиремшән» заказнигы) Төбәк дәрәҗәседәге дәүләт аучылык заказнигы 2009 ел Татарстанның Экология кодексы (15.01.2009 N 5-ЗРТ) , РФ ның Су кодексы (03.06.2006 N 74-ФЗ) һәм "Аерым саклана торган табигать территорияләре турында"га ФЗ(14.03.1995 N 33-ФЗ) белән берлектә 1 447,63 га лы участок табгигать ядкәре дип игълан ителде.

Республика буенча уртача уртача урманлы территорияләр 17,4 %, ә Норлат районында 41,1 % тәшкил итә[56]. Күбесенчә, имәнсарлар һәм өрәңге-юкә-имән урманнары очрый. Чирмешән заказнигы территориясендә 180 төр үлән үсә, бу Татарстанның барлык югары үсемлекләр флорасының 13 % тирәсе. Монда 104 төр кош һәм 10 төр вак имезүче хайван теркәлде. Төрле участокларда Татарстанның Кызыл китабына кертелгән үсемлекләрнең һәм хайваннарның 22 төре ачыкланды (көньяк җырчы камыш чыпчыгы, валериан үләне, энҗе чәчәк, тростник камыш чыпчыгы, Һинд камыш чыпчыгы һ.б.), аларның 45,5 проценты сирәк төрләргә карый, ә 9 ы Россия Кызыл китабына кергән. Чик буе кишәрлекләрендә Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән тагын алты төр кош (күл һәм су ярканаты, саз һәм зур колаклы ябалаклар, йорт чырайсыз ябалагы) яшәү урыны табылган. Аучылык фаунасын поши, кабан, селәүсен, бүре, төлке, куян, тиен, сасы көзән, суер, урман тавыгы, боҗыр һәм башкалар тәшкил итә[57][58].

Социаль өлкә

үзгәртү
 
Норлат шәһәре мәдәният сарае һәм Шәһәр музее
 
Күлбай Морасада Габдулла Кариев музее

Норлат районы мәгариф системасында 46 гомуми белем бирү мәктәбе һәм аларның 3 филиалы, 32 балалар гомуми белем бирү учреждениесе, коррекцион гомуми белем бирү интернат-мәктәбе, Норлат аграр техникумы, балалар иҗаты үзәге һәм музыка мәктәбе эшли. Мәктәпкәчә белем бирү системасы 29 учреждениене үз эченә ала, аларның икесе — чуаш телендә укыту, барлык шәһәр бакчаларында өч яшьтән инглиз телен өйрәнәләр[55][59].

Дәвалау һәм профилактика системасы район үзәк хастаханәсен, 5 табиб амбулаториясен, участок хастаханәсен, 51 фельдшер-акушерлык пунктын һәм «Нурлы» санаторий-профилакториен берләштерә. Спорт өлкәсе 256 корылманы үз эченә ала. Мәдәният системасында 50 авыл мәдәният йорты һәм клуб, 48 китапханә, 2 татар халык театры эшли, 10 коллектив «Үзешчән халык коллективы» исеменә ия (мәсәлән, «Ветеран» хоры, «Чишмә» чуаш җыры ансамбле һәм башкалар)[21][59].

Районда өч музей эшли: Кама аръягы һәм Норлат шәһәре тарихы музее (Норлатта)[60], Татар һөнәри театрына нигез салучы Габдулла Кариев музее — Татарстан Республикасы дәүләт тарих музее филиалы (Күлбай Мораса авылында)[61], 2020 елда Кычытканлы мәктәбендә ачылган Тәлгать Галиуллин исемендәге музей[62].

«Дуслык» («Дружба», «Туслах») җирле гәҗите татар, рус һәм чуаш телләрендә нәшер ителә[63]. «Норлат» телерадиокомпаниясе ике телдә эшли («Татмедиа» филиалы)[64].

Истәлекле урыннар

үзгәртү

Районның төп истәлекле урыннарының берсе — князь С. А. Оболенскийның Олы Чирмешән елгасындагы су тегермәне. Бина региональ әһәмияттәге мәдәни мирас объекты булып тора. Тегермән 1894—1896 елларда Чирмешән тирәсендәге иң зур җир биләүчеләрнең берсе акчасына төзелә. Бина XIX гасыр ахырында романтика юнәлешенең эклектика стилендәге сәнгать архитектурасы үрнәге булып тора[65].

Биләркүл авылындагы Преображение Господня гыйбадәтханәсе 1870 елда төзелгән. Аңа Казан Изге Ана иконасы хөрмәтенә 1904 елда өстәмә бүлмәсе төзелә. 1930 елларда ябылган гыйбадәтханәне 1990 елда РПЦ га кире кайтаралар, шул ук вакытта реставрация дә ясыйлар. Кечкенә Преображенский чиркәве композициясе Константин Тон проекты буенча XIX гасырның икенче яртысындагы архитектурада эклектиканың классик юнәлешен чагылдыра торган үрнәге итеп эшләнгән. Гыйбадәтханә төбәк әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты булып тора[66].

Кәкре Атау авылындагы ике яклы татар мәчете 1889—1890 елларда төзелгән. Башта бер катлы агач бина 1990 еллар ахырына кадәр кирпечкә төрелә. Мәчетнең төп күләме биш яклы ике гыйбадәт залыннан тора. Төньякта керү юллары тоташа. Сигез кырлы ике яруслы манара керүгә таба борылган. Түбән яруста азанчаның ут фонаре өчен винтлы баскыч урнаштырылган. Фасадларны бизәүдә классицизм архитектурасы һәм татар декоратив-гамәли сәнгате элементлары кулланыла. Мәчет төбәк әһәмиятендәге мәдәни мирас объекты булып тора[67][68].

Күренекле кешеләр

үзгәртү

Мәдәният

үзгәртү

Әдәбият

үзгәртү
  • Археологическая карта Татарской АССР: Предкамье /АН СССР. Казан. фил. — М.: Наука, 1981. — 210 с. — Библиогр.: с. 201—210. — Описания археол. памятников сев. р-нов ТАССР и г. Казани. Общ. ист. — археол. и природно-геогр. очерк региона и история его изучения.
  • Археологическая карта Татарской АССР: Предволжье /АН СССР. Казан. фил. — Казань, 1985. — 116 с.: ил. — Библиогр.: с. 110—114. — Описания памятников правобережья Волги и бассейна р. Свияги. Общ. ист.-археол. и природно-геогр. очерк региона и история его изучения.
  • Археологические открытия 1965 года /АН СССР. Ин-т археологии. — М.: Наука, 1966. — 198 с.: ил. — Из содерж.: Смирнов А. П. Археологические работы в Поволжье. — С. 189—193: ил.
  • Археологические открытия 1966 года /АН СССР. Ин-т археологии. — М.: Наука, 1967. — 350 с.: ил. — Из содерж.: Хлебникова Т. А. Алексеевское городище в низовьях Камы. — С. 117—118; Халиков А. Х., Халикова Е. А., Казаков Е. П. Танкеевский могильник. — С. 118—119; Смирнов А. П. Работы в Болгарах. — С. 120—121.
  • Салахов Н. В., Архипова Н. С. Растительный мир республики Татарстан. Учебнометодическое пособие. / Н. В. Салахов, Н. С. Архипова — Казань: К(П)ФУ, 2013. — 74 с.
  • Экологический гид по зелёным уголкам республики Татарстан / Главный редактор Д. В. Иванов. Авторы-составители: И. И. Зиганшин,Д. В. Иванов, И. Ф. Томаева. — Казань: ООО «Фолиант», 2015. — С. 219. — 280 с.
  • Надырова Х. Г. Н 17 Градостроительная культура татарского народа и его предков: Монография. Казань: КГАСУ, 2012. — 294 с., илл. ISBN 978-5-7829-0362-6 Архипова Н. С., Елагина Д. С. Актуальные вопросы экологии и безопасности жизнедеятельности в Республике Татарстан: учебное пособие / Н. С. Архипова, Д. С. Елагина. — Казань: Казан. ун-т, 2016. — 103 с.

Сылтамалар

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Нурлатский район. Tat Center. 2020-30-02 тикшерелгән.
  3. ↑ Сенатор С.А. {{{башлык}}} // ПОВОЛЖСКИЙ ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ. — № №1. — С. С.94-105.
  4. ↑ Климат Нурлата, погода на год по месяцам в городе Нурлате, Нурлатский район, Татарстан. 2020-12-21 тикшерелгән.
  5. ↑ Герб Нурлатского района | Геральдика.ру. 2020-12-18 тикшерелгән.
  6. ↑ Флаг Нурлатского района | Геральдика.ру. 2020-12-18 тикшерелгән.
  7. ↑ № 101 - Деревня Абдулкино Нурлат тож, ясашных татар, служилых татар; № 102 - Деревня Нурлат, ясашных татар, служилых татар./ Подготовил Репьёв О. М. /. Создание Симбирского наместничества. Самарский уезд. 1780 год.. archeo73.ru. әлеге чыганактан 2020-10-27 архивланды. 2020-05-23 тикшерелгән.
  8. ↑ Поспелов, 2008
  9. ↑ Надырова Х.Г. Градостроительная культура татарского народа и его предков. — Монография. — Казань: КГАСУ, 2012. — С. 59. — 294 с. — ISBN 978-5-7829-0362-6.
  10. ↑ YouTube сайтында [http://ru.youtube.com/watch?v=xJ0IstgxD4Y Малые города России. Нурлат: пристанище защитников Казани. История начинается с булгарских времен. Общественное телевидение России ]
  11. ↑ admin. Археология и древняя история Нурлатского района | Археологическая карта. 2020-11-30 тикшерелгән.
  12. ↑ Абайдулова Анна Галиевна, Салмин Антон Кириллович {{{башлык}}} // Ученые записки Казанского университета. Серия Гуманитарные науки. — В. 3. — Т. 160. — ISSN 2541-7738.
  13. ↑ 13,0 13,1 Лилия Закирова (2020-06-08). Исторический экскурс: Первый памятник Нурлата. 2020-11-30 тикшерелгән.
  14. ↑ Лев Жаржевский (17 марта 2017). Территориальное деление Татарстана после революции — Реальное время. әлеге чыганактан 2020-10-22 архивланды. 2020-11-30 тикшерелгән.
  15. ↑ Татар-Информ (2015-05-06). Из истории нурлатских военных лет: с 1941 года работал военный завод. 2020-11-30 тикшерелгән.(үле сылтама)
  16. ↑ Потенциал муниципалитетов. 2020-11-30 тикшерелгән.
  17. ↑ Татарстан создал особые отношения с Москвой. Интернет-проект ИноСМИ.RU (2016-09-18). 2020-11-05 тикшерелгән.
  18. ↑ Александр Шагулин, Ильдар Нигматуллин (20 сентября 2013). «Санта-Барбара» по-нурлатски. 2020-12-05 тикшерелгән.
  19. ↑ Ахметшин Алмаз Салимович — Татцентр.ру. әлеге чыганактан 2020-11-25 архивланды. 2020-12-18 тикшерелгән.
  20. ↑ http://guides.rusarchives.ru/browse/guidebook.html?bid=516&sid=1580783(үле сылтама)
  21. ↑ 21,0 21,1 Нурлатский район — Татцентр.ру. 2020-12-18 тикшерелгән.
  22. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  23. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  24. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  25. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  26. ↑ Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  27. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
  28. ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  29. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
  30. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
  31. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
  32. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
  33. ↑ 33,00 33,01 33,02 33,03 33,04 33,05 33,06 33,07 33,08 33,09 33,10 33,11 33,12 33,13 33,14 33,15 33,16 33,17 33,18 33,19 33,20 33,21 33,22 33,23 33,24 33,25 33,26 33,27 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р. Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  35. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-10-29 
  36. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-29 
  37. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года № 32-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Нурлатский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
  38. ↑ Карбон-Ойл с применением горизонтальных и многозабойных скважин на высоковязкую нефть прирастил дебиты в 1,5 раза. ИА «Девон» (2019-06-01).
  39. ↑ Татарстанская «МАКойл» сменила владельца — с сейшельского на лихтенштейнского — Реальное время. әлеге чыганактан 2021-06-02 архивланды. 2020-12-18 тикшерелгән.
  40. ↑ anton. Чужие здесь не ходят. 2020-12-18 тикшерелгән.
  41. ↑ 41,0 41,1 В Нурлатский район РТ в прошлом году инвестировали почти 16 млрд рублей. 2020-12-18 тикшерелгән.
  42. ↑ Лилия Мубаракшина (2019-04-27). Нурлатцы представили Президенту Республики Татарстан новый сорт хлеба, разработанный к 110-летию Нурлата. 2020-12-18 тикшерелгән.
  43. ↑ Лилия Мубаракшина (2018-10-30). Глава Нурлатского района посетил хозяйство «Нурлат сэте». 2020-12-18 тикшерелгән.
  44. ↑ Известия Татарстана. Где хранится зерно?. Газета «Известия Татарстана» (23 декабря 2016). әлеге чыганактан 2021-06-02 архивланды. 2020-11-30 тикшерелгән.
  45. ↑ Один из трех сахарных заводов в Татарстане закрылся из-за нерентабельности - Поволжье || Интерфакс Россия (18 февраля 2020). 2020-12-09 тикшерелгән.
  46. ↑ Зилия Аксанова (2018-09-06). В Нурлате прошла общегородская планерка. 2020-12-18 тикшерелгән.
  47. ↑ Нурлатский район первым в Татарстане завершил уборку зерновых и зернобобовых культур. Татар-информ (Tatar-inform) (2 сентября 2019). 2020-11-30 тикшерелгән.
  48. ↑ Маргарита Литта (2020-06-25). В Нурлате чествовали передовиков агропромышленного комплекса. 2020-12-18 тикшерелгән.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 49,5 49,6 Расширенное заседание Совета района об итогах социально-экономического развития Нурлатского района за 2018 год и задачах на 2019 год (2019-02-25). әлеге чыганактан 2021-06-02 архивланды. 2020-11-30 тикшерелгән.
  50. ↑ Где в Татарстане жить хорошо: рейтинг районов республики по качеству жизни. 2020-12-18 тикшерелгән.
  51. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-07 тикшерелгән.
  52. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2019). 2020-11-07 тикшерелгән.
  53. ↑ Рустам Нигматуллин поручил руководству Нурлатского района усилить работу по всем направлениям | Республика Татарстан (25 февраля 2019). 2020-12-09 тикшерелгән.
  54. ↑ Рейтинг муниципальных образований. әлеге чыганактан 2021-03-01 архивланды. 2020-12-18 тикшерелгән.
  55. ↑ 55,0 55,1 Потенциал муниципалитетов. 2020-12-18 тикшерелгән.
  56. ↑ Салахов Н.В., Архипова Н.С. Растительный мир республики Татарстан. Учебнометодическое пособие. / / Н.В. Салахов, Н.С. Архипова. — Казань: К(П)ФУ, 2013. — С. 27. — 74 с.
  57. ↑ Курушина Д.А. {{{башлык}}} // ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ЗЕМЕЛЬНО-ИМУЩЕСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЙ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ материалы Международного конкурса студенческих научно-исследовательских работ, посвященного 10-летию кафедры «Землеустройство и кадастры». — С. 111—117.
  58. ↑ Экологи предлагают объявить памятником природы красивейшие уголки Нурлатского района РТ / Экологические новости / Экология производства — научно-практический портал (01.04.2009). 2020-12-05 тикшерелгән.
  59. ↑ 59,0 59,1 История района. әлеге чыганактан 2021-01-26 архивланды. 2020-12-18 тикшерелгән.
  60. ↑ Маргарита Литта (2020-04-03). Региональный музей Нурлата проводит онлайн-знакомство с фондами. 2020-12-18 тикшерелгән.
  61. ↑ Фарид Мифтахов рассказал о Габдулле Кариеве — Реальное время (21 мая 2017). әлеге чыганактан 2021-01-18 архивланды. 2020-11-30 тикшерелгән.
  62. ↑ Гульназ Хасаншина (2020-02-21). В Нурлатском районе новый музей. 2020-11-30 тикшерелгән.
  63. ↑ Айгуль Сергеева (2019-07-05). 88 лет с «Дружбой». 2020-12-18 тикшерелгән.
  64. ↑ admin (2020-04-21). Программы "Нурлат ТВ" можно увидеть в "ВК" и "INSTAGRAMe". 2020-12-18 тикшерелгән.
  65. ↑ Экологический гид по зеленым уголкам республики Татарстан / Главный редактор Д.В. Иванов. Авторы-составители:И.И. Зиганшин,Д.В. Иванов, И.Ф. Томаева. — Казань: ООО «Фолиант», 2015. — С. 219. — 280 с.
  66. ↑ Храм Преображения Господня (д. Биляр-Озеро) | Православие в Татарстане | Портал Татарстанской митрополии. әлеге чыганактан 2020-11-29 архивланды. 2020-12-09 тикшерелгән.
  67. ↑ admin (2020-06-04). Общественный совет района сегодня провел заседание в онлайн-формате. 2020-12-18 тикшерелгән.
  68. ↑ Нурлатские имамы планируют повысить эффективность работы мечетей. 2020-12-18 тикшерелгән.


Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Норлат_районы&oldid=4316311#Муниципаль-территориаль_бүленеш