Алексеевск районы
Алексеевск районы (рус. Алексеевский район) – Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул төбәкнең үзәк өлешендә, Кама елгасының сул як ярында урнашкан. Административ үзәге - Алексеевск шәһәр тибындагы поселогы.[2]
.png) Байрак
.gif) Герб
| |
| Башкала | Алексеевское |
|---|---|
| Халык исәбе | 25 546 (1 гыйнвар 2018)  |
| Нигезләнгән | 10 август 1930 |
| Вакыт зонасы | UTC+03:00 |
| География | |
| АТБ | Татарстан |
| Мәйдан | 2,080.1 км² |
| ДДӨБ | 109 метр |
| Координатлар | 55.15°N 50.13°E |
 | |
Район 1930 елның 10 августында оеша. 1963 елда аны бетерәләр һәм Чистай районы составына тапшыралар, 1964 елның 4 мартында торгызалар.[2]
ГеографиясеҮзгәртү
Алексеевск районы мәйданы 2074,4 км2, ул Татарстан Республикасының үзәк өлешендә, «Казан-Ырынбург» федераль әһәмияттәге автомобиль магистрале янында урнашкан. Административ үзәге булган Алексеевское шәһәр тибындагы поселогы Куйбышев сусаклагычы ярында, Казаннан көньяк-көнчыгышка таба 108 км ераклыкта урнашкан.[2]
Чистай, Аксубай, Нурлат, Әлки, Спас районнары белән чиктәш, Куйбышев сусаклагычы акваториясе буенча — Лаеш һәм Балык Бистәсе районнары белән чиктәш.[2]
Герб һәм флагҮзгәртү
Алексеевск районының гербы һәм флагы Алексеевск муниципаль районы Советы карары белән 2006 елның 10 маенда раслана. Сурәтне эшләү белән Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдика советы Россия геральдистлар берлеге белән берлектә шөгыльләнгән. Аның нигезендә Биләр ландмилиция полкының 1747 елгы полк гербы кулланылган.[3]
Герб үзәгендә урта гасырлардан бирле район территориясендә урнашкан Идел буе Болгарының хәрби-сәяси үзәге булган Биләр шәһәре хөрмәтенә пурпур поши сурәтләнгән. Пурпур хакимиятне һәм намуслылыкны, поши — азатлыкны һәм абруйны символлаштыра. Алтын төстәге сынган чыршы хәзерге заман районы җирләре XVII гасырда Кама аръягы сызыгында урнашкан булуын аңлата.[3]
ТарихыҮзгәртү
Район үзәге элеккеге Алексеевск авылы территориясендә урнашкан, аңа XVIII гасыр башында нигез салынган. XIX гасыр азагы — XX гасыр башында авылда йон эрләү производствосы, штукаткрат һәм мич промыселлары үсеш ала.[2]
Алексеевск районы 1930 елның 10 августында оештырыла. 1963елның 1 февралендә район территориясе Чистай районы составына күчеп бетерелә һәм 1964 елның 4 мартында яңадан торгызыла.
1920 елларга чаклы Алексеевск җирләре Лаеш, Спасс, Чистай өязләренә кергән. Шушы елның 27нче маенда Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты һәм РСФСР Совнаркомы Автономияле Татарстан Совет Социалистик Республикасы төзү турында дикрет кабул итә. Алексеевск үзәге һәм җирләре 1922 – 1930 елларда ТАССРның Чистай һәм Спасс кантоны территорияләрендә булып торганлыгы тарихи язмаларда күренә.[2] 1930 елның 10 августында Алексеевск районы оештырыла.[2] Ул чорда 27 авыл советы, 60лап авыл җирлеге булганлыгы һәм анда 34 422 кеше яшәгәнлеге билгеле. 1930 – 1964 еллар арасында ТАССР территориясендәге районнар гел үзгәреп тора. 1955нче елда Куйбышев сусаклагычын төзегәч, район җирләренең күп өлеше су астында кала. Су чите бистәгә үк якынлаша. 1964нче елда Алексеевск һәм Биләр районнарын берләштерәләр. Аның территориясе 2080 км2 тәшкил иткән. Шуннан бирле Алексеевск районы территориясе үзгәрешләр кичерми.[4]
2005 елдан 2018 елга кадәр район башлыгы булып Козонков Владимир Константинович тора. Аннан соң бу вазифаны Демидов Сергей Анатольевич ала. Башкарма комитет белән Гайнуллин Олег Александрович җитәкчелек итә.[5][6]
Халкы һәм диннәреҮзгәртү
2020 ел мәгълүматлары буенча, районда 24 969 кеше яши. 60% чамасы руслар, татарлар - 30%, чувашлар — 6%, башка халыклар вәкилләре — 4%.[7][8]
| 1959[9] | 1970[10] | 1979[11] | 1989[12] | 2002[13] | 2010[14] |
|---|---|---|---|---|---|
| 23 685 | 42 611 | 30 618 | 24 309 | 26 207 | 26 236 |
Районда үз составында барысы 59 авылдан торган 20 җирле үзидарә советы бар. Аларда, 2009 ел халык исәбе нәтиҗәләре буенча, 26 264 кеше яши, шулардан: руслар – 15158 (57,7%), татарлар – 8063 (30,7%), чуашлар – 1717 (6,6%), мордва – 944 (3,6%), калганы башка халыклар. Аларның күбесе район үзәгендә (11 224 кеше) һәм Биләрдә (2179 кеше) тупланган.
Районда мөселман һәм православие диннәре киң таралган.
ШәхесләрҮзгәртү
Алексеевск районы – күп кенә атаклы шәхесләрнең туган җире. Бу районнан шагыйрь Салих Баттал, җәлилче Абдулла Баттал, академиклар Александр Бутлеров, Александр Арбузов, шулай ук генераллар, врачлар, сугыш геройлары чыккан.
- Иван Кочнев (1921, Николаев-Арбуз - 1958), Советлар Берлеге Герое.
- Хәбибулла Хәйруллин (1923, Коры Көрнәле - 1945), Советлар Берлеге Герое.
- Михаил Федин (1920, Базяково - 1948, Волжск), Советлар Берлеге Герое.
- Василий Халев (1913, Казан - 1944, Белоруссия), Советлар Берлеге Герое.
- Михаил Шляпников (1923, Биләр — 2001) — Дан орденының тулы кавалеры.
- Геннадий Прытков (1948, Левашево) - драма артисты, Качалов театры артисты, Тукай премиясе лауреаты (2009).
- Зәки Котлин (1900, Коры Көрнәле-1942, Харковь өлкәсе), генерал-майор, Бөек Ватан сугышында һәлак булган.
- Шакир Шамильский (1892, Юеш Көрнәле-1945, Казан), драма артисты, ТАССР атказанган артисты (1945).
- Габделхак Шәмсетдинов (1946, Кыр Шонталысы), татар газета-журналлары баш мөхәррире.
- Нуриәхмәт Сафин (1946, Кыр Шонталысы), Кариев театры актеры, РФ атказанган, ТР халык артисты.
- Энҗе Сәйфетдинова, драма актрисасы, Дамирә Кузаева исемендәге премиясе лауреаты (2019).
- Искәндәр Нургаләм улы Галимов (1960, Урта Тигәнәле —2022, Петропавловск-Камчатский), укытучы, мәктәп директоры, Яр Чаллының Үзәк районы башлыгы (2012-2022 елларда).
Муниципаль-территориаль бүленешҮзгәртү
Алексеевск районында бер шәһәр һәм 19 авыл җирлеге составындагы 59 торак пункт бар.[7]
ИкътисадыҮзгәртү
Алексеевск районы 2020 ел рейтингында тормыш сыйфаты буенча 34 нче урынны алган, 2019 елда төп капиталга инвестицияләр күләме бер кешегә 16 314 сум тәшкил иткән, районда уртача хезмәт хакы 30 586 сум (республика буенча уртача күрсәткеч 37 418 сум).[16][17]
Район икътисадында авыл хуҗалыгы мөһим урын алып тора. Авыл хуҗалыгы җирләренең гомуми мәйданы 126,6 мең га тәшкил итә. Районда язгы бодай, көзге арыш, арпа, борчак, солы үстерелә. Алексеевск районының сөрүлекләре структурасында чәчүлек мәйданнарының 40% тан артыгы бөртекле культураларга, 36% ы — азык, 9% ы — техник культураларга бирелә. Гаилә фермалары актив үсә, 2015 елга кадәр районда 21 ферма төзелгән, алар бер ел эчендә 788 тонна сөт һәм 54 тонна ит җитештергәннәр.[18][19]
Район сәнәгате, нигездә, җиңел җитештерү һәм төзелеш материаллары җитештерүчеләр тарафыннан тәкъдим ителгән. Эре район компанияләреннән «Алексеевское сөт-консерв комбинаты» (2017 елдан Сөт заводы), «Алексеевское нәфис туку фабрикасы», «Алексеевскдорстрой» һәм «Алексеевское керамикасы»н аерып алырга мөмкин. 2014 елда соңгысы 75 млн. сум инвестиция җәлеп иткән — бу акчаларга шәхси кирпеч җитештерү цехын үзгәртеп корганнар, яңа киптерү камералары һәм яндыру мичләре урнаштырганнар.[5][18]
2016 елда тулаем төбәк продукты күләме 8,1 млрд. сум тәшкил иткән. 2017 ел мәгълүматлары буенча, район территориясендә 117 кече бизнес предприятиесе һәм 458 эшмәкәр теркәлгән. Шул ук елда теркәлгән эшсезлек дәрәҗәсе 0,56% тәшкил иткән.[20]
ТранспортҮзгәртү
Район территориясе буенча Р-239 «Казан — Ырынбур — Казакъстан белән чик» автомобиль юлы уза, ул Алексеевск янындагы күпер буенча һәм күпердән көнчыгышка таба Чистай шәһәренә китә. Күпердән көнбатышка 16К-0191 «Алексеевск — Биек Колок» (Самарга таба) автоюлы китә, аннан соң 16к-0196 «Левашево — Тукай» (Болгарга таба) юлы китә. Район үзәгеннән көньякка «Алексеевск — Биләр — Мамык — Норлат» юлы бара. Көньякка таба күпердән «Көнбатыш Ауропа — Көнбатыш Кытай» транспорт коридоры төзелеше дәвам итә.[2]
ЭкологиясеҮзгәртү
Алексеевск районында региональ әһәмияттәге табигый-тыюлык фондының дүрт объекты урнашкан:[2]
- «Упкын» күле — Хотеевка авылында табигать һәйкәле. Күл 1895 елда карст җимерелү нәтиҗәсендә барлыкка килә: авыл йортлары астындагы бушлыкларны су юа һәм тегеләре 20 метр тирәнлеккә төшә.
- Кече Чирмешән елгасы, озынлыгы 213 км (шуларның 192 км Татарстан территориясе буенча бара) һәм бассейнның мәйданы 3190 км2.
- «Биләр» дәүләт аучылык тыюлыгы — 1967 елда республика территориясендә Кама аръягының экологик-географик зонасында аучылык ресурсларын торгызу һәм саклау өчен оештырыла.
- 587 га мәйданлы «Ивановский сосновый бор» дәүләт табигать тыюлыгы Ивановский бистәсе янында урнашкан. Тыюлыкта 70 төр кош теркәлгән, аларның 16сы Татарстанның Кызыл китабына кертелгән.
Социаль өлкәҮзгәртү
Алексеевск районында 57 белем бирү учреждениесе эшли. Мәдәни өлкә китапханәләр, туган як музее, туган якны өйрәнүче Виталий Абрамов исемендәге музей, Салих Баттал исемендәге Олы Тигәнәле музее белән тәкъдим ителә. Районда рус һәм татар телләрендә «Таң» («Заря») газетасы чыга.[5]
1992 елда Биләр шәһәрчеге-X-XIII гасыр Идел — Кама Болгары башкаласы сакланган корылмалар нигезендә төзелгән Биләр тарихи-археологик музей—тыюлыгы районның төп истәлекле урыннарының берсе булып тора. Биләр үзе 800 га мәйданлы һәйкәлләр комплексын үз эченә ала, аңа ныгытылган өлешләр, киң шәһәр яны, некрополия, шәһәр яны утарлары һәм башкалар керә. Анда төрле халыкларның иҗат коллективлары чыгыш ясый.[2][8] Татарстан Республикасының Яшьләр эшләре министрлыгы тыюлыкта 10 елдан артык ел саен үткәрелә торган «Сәләт» мәктәп форумын уздыра.[21]
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2016-03-05, retrieved 2013-10-10
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 Экологический гид, 2015
- ↑ 3,0 3,1 Герб Алексеевского муниципального района. Геральдика.ру. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ Бистәнең 300 еллыгына
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Алексеевский район. TatCenter.ru. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ Козонков Владимир Константинович. Реальное время. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ 7,0 7,1 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан. Федеральная служба государственной статистики (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ 8,0 8,1 Алексеевский район — столица Волжско-Камской Булгарии, церкви в стиле барокко и птицы из Красной книги. Реальное время (2016-08-15). 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17 15,18 15,19 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Где в Татарстане жить хорошо: рейтинг районов республики по качеству жизни. Inkazan.ru (2020-03-16). 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ Среднемесячная номинальная начисленная заработная плата работников организаций по видам экономической деятельности. Федеральная служба государственной статистики (2020). әлеге чыганактан 2020-10-22 архивланды. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ 18,0 18,1 Рейтинг «Реального времени»: «Рублевка» сравнялась по эффективности с нефтехимической столицей Татарстана. Реальное время (2017-05-05). әлеге чыганактан 2020-12-07 архивланды. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ О стратегии социально-экономического развития Алексеевского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года. Алексеевский районный совет (2016-07-19). 2020-11-18 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ Паспорт муниципального образования «Характеристика уровня социально-экономического развития муниципального образования. Алексеевский муниципальный район» на 30 ноября 2017 года. "Комитет Республики Татарстан по социально-экономическому мониторингу (2017-12-22). әлеге чыганактан 2021-01-20 архивланды. 2020-11-18 тикшерелгән.
- ↑ В Алексеевском районе откроется международный молодежный форум «Сэлэт». Татар-Информ (2020-07-03). 2020-10-11 тикшерелгән.
ЧыганакларҮзгәртү
- Татар энциклопедия сүзлеге – Казан, 1999.
- Алексеевск районының рәсми сайты. 2011 елның 19 май көнендә архивланган.
ӘдәбиятҮзгәртү
- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.