Wikipedia

Чистай районы

Татарстанда муниципаль район, Россия

Чистай районы – Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Татарстанның үзәк тигезлегендә, Кама елгасының сулъяк ярында урнашкан. 2020 ел башына район халкының саны 75 675 кеше.[3][4]. Административ үзәге – Чистай шәһәре.

Чистай районы
БайракИлтамга
Нигезләнү датасы 10 август 1930[1]
Сурәт
Дәүләт  Россия
Башкала Чистай
Административ-территориаль берәмлек Татарстан
Халык саны 74 685 (2021)[2]
Мәйдан 1823 км²
Рәсми веб-сайт chistopol.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Харита сурәте
Позиционная карта
Карта
 Чистай районы Викиҗыентыкта

Хәзерге Чистай районы территориясендә беренче җирлекләрне искә алуны X гасырга карый. Шунда ук биредә борынгы Джукетау шәһәре урнашкан. Район тагын шуның белән дә билгеле: Бөек Ватан сугышы елларында ССБР Язучылар берлеген бирегә эвакуацияләгәннәр, шуңа күрә берничә ел Чистайда Борис Пастернак, Леонид Леонов, Александр Фадеев һәм башка танылган совет авторлары яшәгән[5][6].

Чистай районында авыл хуҗалыгы үсеш алган. 2017 елда административ үзәк ТОСЭР (Алга киткән үсеш территориясе) [7] статусын алды.

Географисе

үзгәртү

Чистай районы Көнбатыш Чулман аръягында, Татарстанның үзәк тигезлекләрендә, Чулманның сул ярында урнашкан. Көнбатышта Алексеевск районы белән, төньяк-көнбатышта — Балык Бистәсе районы белән, төньяк-көнчыгышта — Мамадыш районы белән, көнчыгышта — Түбән Кама районы белән, көньяк-көнчыгышта - Яңа Чишмә районы һәм көньякта - Татарстанның Аксубай районнары белән чиктәш. Гомуми мәйданы 1823 км². Районның төньяктан көньякка таба сузылуы — 50 км, көнбатыштан көнчыгышка таба — 58 км. Районда нефть, ташкүмер һәм башка файдалы казылмалар запаслары бар. Климат уртача-континенталь, гыйнварның уртача температурасы -13 °C, июль +19.5°C[3][8][5].

Герб һәм флаг

үзгәртү

Хәзерге символиканың нигезенә 1781 елгы Казан губернасының Чистай өяз шәһәре тарихи флагы һәм гербы алынган. Чистай районы Советы 2007 елның 24 гыйнварында хәзерге герб һәм флагны раслады. «Сыек зәңгәргә һәм яшеллеккә бүленгән җирлектә — тар көмеш пута; барысы өстендә — өске кыршавы һәм кырые арасында Россиянең күләгә төсендәге кече дәүләт бөркете (Екатерина II заманындагы) урнаштырылган алтын, икмәк үлчәве — дүрт бүлемле савыт (өч кыршаулы һәм боҗралы ике элмәкле кисмәк рәвешендә)».[9] Герб районның икътисади, табигый һәм тарихи үзенчәлекләрен чагылдыра. Гербның яшел өлеше районның исемен чагылдыра, төс язны, сәламәтлекне, табигатьне һәм уңдырышлылыкны чагылдыра. Вак елгалар көмеш төс белән чагылган. Чулман елгасы аксыл-зәңгәрсу төскә буялган, ул күтәренке омтылышларны, намусны, дан-шөһрәтне, тугрылыкны, үлемсезлекне символлаштыра. Флагның турыпочмаклы тукымасы өч тигезсез горизонталь полосага бүленгән — зәңгәр, ак һәм яшел (9:2:9 нисбәтендә), үзәктә шулай ук сары икмәк үлчәме — чирек пута сүрәтләнгән.[10][11].

Тарихы

үзгәртү

Борынгы тарихы

үзгәртү

X гасырда Идел буе Болгары барлыкка килгәндә, хәзерге Чистай чигенең көнбатыш чиге янында Җүкәтау шәһәре урнашкан. XIII гасырда монгол явыннан соң ул мөстәкыйль князьлек башкаласы була. Халыкның төп шөгыльләре чүлмәк эшләү һөнәре һәм тимерчелек эше булган. Чулманның икенче ягында новгородлылар урнашкан. Күршеләр арасында даими конфликтлар булып торган, һәм 1391 елда новгородлылар Җүкәтауны талап чыга. 1431 елда кенәз Фёдор Пёстрый поселокка кискен һөҗүм итә һәм шәһәрнең барлык халкы акрынлап Казанга качып китә. Чулман ярында җирләр XVII гасырга кадәр буш тора. 1646 елда хәзерге Чистай районы территориясендә рәсми исемсез авыл торганлыгы билгеле. Соңрак аңа "Саввин городок" исеме җир хуҗасы исеме һәм икенчесе — Жукотино исеме беркетелгән (рус телендә Джакетау шулай дип атаганнар). Соңыннан документларда авылны Жукотино дип атаганнар.[5].

XVII гасырда хәзерге Чистай шәһәре барлыкка еилгәнгә кадәр, «Чистое Поле» авылы барлыкка килә. Исемнең бер версиясе шунда: җирлеккә качак крестьяннар нигез салган, ләкин тиздән аны яндырганнар. Яңадан туган авыл бушлык исеме алды. Петр I указы буенча авыл тирәли актив төзелеш башлана. Анда крестьяннарны эчке губерналардан күчерәләр: Булдырь, Сарсаз, Елантово, Толкиш авыллары әнә шулай барлыкка килгән. 1781 елда «Чистое Полего» өяз шәһәре статусы бирелә, шул ук вакытта аның хәзерге атамасы барлыкка килә. Чистайны өяз шәһәре сыйфатында сайлау аның икмәк үсерүче буларак Кама аръягындагы географик урыны белән бәйле була: XX гасыр башында шәһәр бөртекле ашлык белән сәүдә итүче эре үзәк була.[5][12].

Чистай районы, мөстәкыйль субъект буларак, 1930 елның 10 августында оеша, аңа 19 волость составына керә. 1942 елда Чистай республика буйсынуындагы шәһәр статусын ала, ә район сугыш вакытында Мәскәү заводларын эвакуацияләү урынына әверелә, союз язучыларын да бирегә күчерәләр. Эвакуацияләнгән заводлар арасында Чистайны бөтен дөньяга таныткан популяр сәгать предприятиесе — «Восток»[13][14]. 1958 елның 16 июлендә ТАССРның юкка чыккпн Кызыл Армия районының күпчелек өлеше районга кушыла.[15]

Хәзерге заман

үзгәртү

2000 елларда районның үсешен республиканың элеккеге төзелеш министры Марат Хөснуллин белән бәйлиләр, чөнки шәһәрнең эре компанияләренең яртысы аның йогынтысында барлыкка килгән, ә Хөснуллинның хатыны «Чистое Поле» эре агросәнәгать комплексы милекчесе булган. Бу компанияләрнең күбесенең банкротлыгы Марат Хөснуллин Мәскәүгә киткәч башланды.[16].

2000-2010 елларда Чистай районын Вячеслав Козлов җитәкли, аны Илдус Әхмәтҗанов алыштыра, ә 2015 елның октябреннән муниципаль район башлыгы булып Дмитрий Алексеевич Иванов тора. [17][18].

Халык

үзгәртү

2020 ел башына Чистай районында 75 675 кеше яши, шәһәр шартларында (админсиратив үзәк) - 77,82 %.[4] Милли состав буенча халык түбәндәгечә бүленә: татарларның 40,1 %ы, рус халкының 55,4 %ы һәм башка милләт вәкилләренең 4,5 %ы.

1959[19] 1970[20] 1979[21] 1989[22] 2002[23] 2010[24]
35 258 64 739 49 860 21 823 21 716 19 406

Милли cостaв

үзгәртү
Милләт 1970[25] 1979[25] 1989[25] 2002[26] 2010[27][28]
руслар 43,9% 36,5% 36,1% 32,9% 34%
татарлар 47,2% 55,9% 57,0% 60,3% 59,6%
чуашлар ? ? 5,9% 4,5% 4,9%

Районда туган танылган шәхесләр

үзгәртү

Муниципаль-территориаль бүленеш

үзгәртү

Чистай муниципаль районында 1 шәһәр һәм 23 авыл җирлеге һәм аларның составындагы 61 торак пункт. Административ үзәк - Чистай шәһәре [29].

№Авыл җирлегеАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		ХалыкМәйдан,
км2
1e-06 Шәһәр халкы
1ЧистайЧистай шәһәре1↗61 110[30]
1.000002 Сельские поселения
2 Гаделша авыл җирлегеТатар Гаделшасы3↘802[30]
3 Олы Талкыш авыл җирлегеОлы Талкыш5↘623[30]
4 Булдыр авыл җирлегеЙолдыз (Чистай районы)4↘1428[30]
5 Югары Кондрата авыл җирлегеЮгары Кондрата1↗327[30]
6 Данауровка авыл җирлегеДанауровка2↗625[30]
7 Исләй авыл җирлегеИсләй1↘193[30]
8 Каргалы авыл җирлеге (Татарстан)Каргалы2↘1875[30]
9 Кубас авыл җирлегеКубасслар5↘797[30]
10 Яуширмә авыл җирлегеЯуширмә1↘582[30]
11 Кече Талкыш авыл җирлегеКече Талкыш2↗304[30]
12 Мөслим авыл җирлегеМөслим3↘760[30]
13 Нарат-Елга авыл җирлегеНарат-Елга2↗239[30]
14 Түбән Клндрата авыл җирлегеТүбән Кондрата1↘381[30]
15 Совхоз-Галактион авыл җирлегеАлександровка2↘698[30]
16 Иске Роман авыл җирлегеИске Роман1↘527[30]
17 Татар Баганалысы авыл җирлегеТатар Баганалысы3↘657[30]
18 Татар Ялтаны авыл җирлегеТатар Ялтаны3↘617[30]
19 Татар Сарсазы авыл җирлегеТатар Сарсазы2↘613[30]
20 Татар Талкышы авыл җирлегеТатар Талкышы3↘935[30]
21 Чытырчы авыл җирлегесело Чытырчы4↘301[30]
22 Чистай Выселкасы авыл җирлегеЧистай Выселкасы1↘2573[30]
23 Чистай авыл җирлегеЛуч4↘1483[30]
24 Чуаш Ялтаны авыл җирлегеЧуаш Ялтаны5↘748[30]
Торак пунктлар исемлеге
№Торак пункт
1Чистай
2 Агрокультура
3 Акбулат
4 Актау
5 Александровка
6 Байтирәк
7 Бахта
8 Березовка
9 Борнаш
10 Булдырь
11 Галактионово
12 Данауровка
13 Дүртөйле
14 Ерыклинский
15 Змеево
16 Изгар
17 Иске Иванай
18 Иске Роман
19 Исләй
20 Ишәле
21 Йолдыз
22 Каратай
23 Каргалы
24 Керәшен Наратлысы
25 Керәшен Ялтаны
26 Кече Полянки
27 Кече Талкыш
28 Крутая Гора
29 Кубас
30 Кызыл Болгар
31 Кызыл Ялан
32 Кызылъяр
33 Кәрәкә Күле
34 Луч
35 Михайловка
36 Мордва Баганасы
37 Мөслим
38 Наратъелга
39 Николаевка
40 Олы Талкыш
41 Подколок
42 Рус Сарсазы
43 Рус Ялтаны
44 Суворовка
45 Татар Баганалысы
46 Татар Гаделшасы
47 Татар Сарсазы
48 Татар Талкышы
49 Татар Ялтаны
50 Түбән Кондрата
51 Уракчы
52 Урта Талкыш
53 Үтәк
54 Фиков Колок
55 Чирүле Шонталы
56 Чистай Выселкасы
57 Чуаш Ялтаны
58 Чулпан
59 Чытырчы
60 Югары Кондрата
61 Яңа Урал
62

Яуширмә

Икътисад

үзгәртү

Сәнәгать

үзгәртү

Чистай - моношәһәр. Төп шәһәр төзүче предприятие булып XX гасыр уртасында хәрби эвакуациядән соң калган «Восток» сәгать заводы санала. Сугыш вакытында завод оборона заказларын үти, ә сугыш тәмамланганнан соң, даими рәвештә тышкы базар өчен тыныч продукция җитештерә. 2010 елда завод банкротлык турында игълан итә, әмма учредителләр өч ел эчендә компанияне үзгәртеп коралар. Хәзерге вакытта предприятиедә 450 гә якын кеше эшли. 2016 елда керем 756 млн сум[31][16][32].

Икенче эре төбәк предприятиесе энергия ресурсларын исәпләү приборларын җитештерүче — «Бетар» компаниясе. 2016 ел мәгълүматлары буенча, аларның кереме 2,2 млрд сум тәшкил иткән. Предприятиедә хезмәткәрләр саны — 600 гә якын кеше, ягъни Чистай халкының 1 %ы.[16][33].

Авыл хуҗалыгы

үзгәртү

Районда сабан һәм көзге бодай, көзге арыш, арпа, солы, борчак үстерәләр. Терлекчелекнең төп тармаклары — ит-сөт терлекчелеге, дуңгызчылык, кошчылык, сарык үрчетү һәм җәнлекчелек. 2020 елда «Ак барс» холдингы аны ит җитештерүгә яңадан җиһазландыру өчен Чистай йомырка фабрикасын сатып алган. Игълан ителгән куәт - 14 корпус. Әлегә «Ак Барс кошчылык комплексы» Европа кроссы чебиләрен үстерә, шуннан соң чебилёр Питрәчтә икенче этапка китәләр.[34].

Чистай районы территориясендә «Красный Восток Арго», «Хузангай», «Волга-Селект» компанияләренең сөрүлекләре урнашкан. 2020 елда «Чистай» агрофирмасы 39,1 мең тонна ашлык җыеп алды, бу районга Татарстан Республикасы районнары рейтингында уңыш буенча 13нче урын алды. Ә 2020 елда «Зеленодольск сөт эшкәртү комбинаты» компаниясенең Чистай филиалы «Русиянең 100 иң эре сөт компаниясе» рейтингына керде. Шулай ук район сөт эшкәртүчеләрнең бөтенрусия рейтингында җиңүче булып чыкты.[35][36][37].

Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы авыл хуҗалыгы секторының кече һәм урта эшкуарлыгына, мәсәлән, яшелчәчелектә яисә азык культуралары үстерүеләргә грантлар бирә[38].

Инвестицион потенциал

үзгәртү

2011 елда районда 292 гектар җирдә «Чистай» индустриаль паркы төзелә башлады. Проектка федераль бюджеттан 592 млн һәм төбәк бюджетыннан 41,5 млн акча бүленде. Парк резидентларын төзелеш һәм проект куәтенә чыгу чорында җир салымыннан һәм җиргә арендадан азат иттеләр (7 елга кадәр), мөлкәткә салымны 0,1% ка кадәр киметтеләр (2,2% урынына), шулай ук табышка салымны 13,5% ка кадәр киметтеләр (20% тан башлап).)[39].

Паркның беренче резиденты — 2013 елда «Дельрус» медицина җиһазлары җитештерү компаниясе булды. Беренче этапта проектка 60 млн сумга якын акча салынган. Икенче чиратның ачылышын исәпкә алып, инвестицияләрнең гомуми күләме якынча 700 млн сум.[40][41]. В 2018-м китайское мясоперерабатывающее предприятие «Цзин Фэн» заявило о международном партнёрстве с парком «Чистополь». Компания намеревалась открыть на 6 га своё производство, вложив 80 млн рублей[42]. 2018 елда Кытайның "Цзин Фэн" ит эшкәртү предприятиесе "Чистай" паркы белән халыкара партнерлык турында белдерде. Компания 6 га үз производствосын ачарга ниятли, үзеннән 80 млн сум да кертә.

2017 елның декабрендә Россия премьер-министры Дмитрий Медведев Чистайда ТОСЭР оештыру турындагы карарларга кул куйды[7]. Инвестиционные проекты этой программы реализуются с 2018 года. За два года с помощью резидентов было создано более 500 рабочих мест[43]. На первый квартал 2020-го у ТОСЭР 16 резидентов, годовой объём привлечённых инвестиций составил 650 млн[43].

Транспорт

үзгәртү
 
Чулманда елга порты

2020 ел башына Чистай районының региональ һәм муниципальара әһәмиятле автомобиль юлларының озынлыгы 171,5 км тәшкил итте. Район территориясе буенча федераль әһәмияттәге Р-239 «Казан - Ырынбур» автомобиль юлы һәм «Ауропа - Көнбатыш Кытай» тиз йөрешле автомобиль магистрале участогы уза. Тимер юллар район территориясендә юк. Чистайдан иң якындагы тимер юлы станциясе 125 км ераклыкта (Норлат). Район үзәгеннән «Казан» халыкара аэропортына кадәр ераклык 115 км тәшкил итә. Шәһәр территориясендә Камада һәм Чишмәдә пассажир һәм йөк причаллары булган елга порты бар, җәйге вакытта пассажир маршрутлары Кызыл Ярга һәм Соколокка кадәр уза.[44].

"Чистай" аэропорты - шәһәрдән көньяк-көнбатышка таба 7 км ераклыкта, элегрәк урындагы авиалинияләргә хезмәт күрсәткән. Хәзерге вакытта урындагы аэроклуб кулланыла.

Экология

үзгәртү
 
Суфый чиңеркәсе

2015 елда ике эре предприятие үз автотранспортын (1100 берәмлектән артык) газ ягулыгына күчерде, бу елына 5 тоннага кадәр зарарлы чыгарып ташлаулар санын киметергә мөмкинлек биргән. «Чистай җылылык челтәрләре предприятиесе» казаннарны ремонтлады, бу шулай ук елына 16 тоннага кадәр һаваның пычрануны киметте.[45]

Чистай территориясе буйлап Чулманның дүрт кушылдыгы уза: Ерыкла шәһәренең көнчыгыш чигендә (озынлыгы 7 км), Водников бистәсенең торак территорияләре аша Ржавец ага (5,5 км), шәһәрнең үзәк өлеше аша Берняжка (5 км), шәһәрнең көнбатыш читендә - Килевка (7 км) ага. Районда даими рәвештә яр буе территорияләрен чүп-чардан чистарту буенча волонтёр чаралары уза.[46][45][47]. 2019 елда Килёв елгасында су төсе үзгәрүнең сәбәбе (Крутая Гора бистәсеннән ерак түгел) "Чистай-Водоканал" урындагы компания гаебе билгеләнгән, аны пычраткыч матдәләр агызып чыгуны бетерү бурычы куелган.

Социаль өлкә

үзгәртү
 
Язучы Л. Леонов һәм шагыйрь И. Сельвинского йорты

Чистай районында биш урта-махсус уку йорты эшли: Чистай медицина училищесы, Чистай педагогика училищесы, 5нче һөнәр училищесы, 102нче һөнәр лицее, Чистай авыл хуҗалыгы техникумы һәм Туполев исемендәге КДТУ Көнчыгыш факультеты.[3]

Районда 43 мәдәният йорты, 40 китапханә һәм өч музей ачылды. Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәрдә яшәгән Борис Пастернакның элеккеге фатиры урынында 1980 елдан язучының чын эш өстәле һәм кайбер шәхси әйберләр булган музей ачылды. Нәкъ менә Чистайда язучы "Доктор Живаго" романы өстендә эшли башлаган. Пастернак шәһәрне яратуын күп тапкырлар язган, аның хатыннан өзек: «Минем йөрәгем өчен Чистайга кадерле, анда кыш та, анда яшәүчеләр дә, йортлар да, 1941 елның кышында, эвакуацияләнгән гаиләгә кайткач, аны күргән идем. Урамда таныш булмаган кешеләр белән очрашу, шәһәрнең гомуми күренеше, сырлап эшләнгән тәрәзә капкачлары. Болар барысы да ошый, мине рухи туендыра иде"[48][49].

2013 елдан Чистай районында мәдәни мирасны һәм тарихи ядкәрләрне саклау эшләре башланды. Зур игътибар Чистай үзәгендә (Кара: Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы). 2019 елда шәһәрдә 56 объект булуы ачыкланган: яртысы федераль реестрга кертелгән, калганнары буенча тарихи-мәдәни экспертиза алып барыла.[50][51]

Регион туристлык юнәлешен актив үстерә. Шәһәрнең административ үзәге Татарстан һәм Самар өлкәсе туристлары белән алмашу буенча уртак проект кысаларында эшләнгән «1000 һәм ял көннәрендә бер рәхәтлек» программасы маршрутына керә (әлеге проекттан керемнәр урындагые бюджетта кала)[52][3].

2019 елда билгеле булганча, Чистай 2025 елга кадәр барачак кече тарихи шәһәрләрне торгызу буенча Россия Мәдәният министрлыгы программасы кысаларында масштаблы ремонт-реставрация эшләренә 3,2 млрд сум акча алачак. Тикшерү эшләре 2020 елда узарга тиеш иде, әмма эшкә пандемия комачаулады. Проект туристлык комплексын төзүне һәм шәһәргә килүчеләрне 10 тапкырдан да күбрәк җәлеп итүне күздә тота. Татарстан проектны финанслауга ярдәм итәргә тиеш. Чыгымнарның төп маддәсе - теплоходлар өчен пассажир пристане төзү.[53].

  •  
    Бахта авылында чиркәү
  •  
    Чистайда мәчет
  •  
    Рус Сарсазында чиркәү
  •  
    Чистай руханилар училищесы бинасы

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ http://arhiv.tatarstan.ru/kratkaya-spravka-po-istorii-administrativno.htm
  2. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Чистопольский район. ТатЦентр.ру (2020). 2020-11-05 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 Население Республики Татарстан: численность, крупные города. statdata.ru (2020-05-24). 2020-11-05 тикшерелгән.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Чистополь, 2009
  6. ↑ Камиль Асадуллин (2018-07-12). Радиус 500 км. Чистопольское будущее (не) за горами. Инде. 2020-11-05 тикшерелгән.
  7. ↑ 7,0 7,1 Кирилл Антонов (2017-12-25). Нижнекамск, Зеленодольск и Чистополь получили статус ТОСЭР. Коммерсантъ. 2020-10-29 тикшерелгән.
  8. ↑ Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Чистопольский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе. АО «Кодекс (2019-04-05). 2020-11-05 тикшерелгән.
  9. ↑ [Татарстан энциклопедиясе]
  10. ↑ Флаг Чистопольского района. Геральдика.ру (2007-01-24). 2020-11-05 тикшерелгән.
  11. ↑ Герб Чистопольского района. Геральдика.ру (2007-01-24). 2020-11-03 тикшерелгән.
  12. ↑ Максим Троицкий (2015-07-25). Чистополь: город - тайна, где каждый открывает для себя что-то новое. Комсомольская правда. 2020-11-05 тикшерелгән.
  13. ↑ Сакаев, 2006
  14. ↑ Хорошевский, 2009
  15. ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. № 16 (911), 1958 г.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Виктор Османов, Игорь Ким (2018-10-03). Кому принадлежит Чистополь: топ-50 компаний «города мастеров». Бизнес Online. 2020-11-05 тикшерелгән.
  17. ↑ Иванов Дмитрий Алексеевич. Татцентр.ру (2020). 2020-11-05 тикшерелгән.
  18. ↑ В Чистопольском муниципальном районе – новый глава. Татар-Информ (2010-04-17). 2020-11-06 тикшерелгән.
  19. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  20. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  21. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  22. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  23. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
  24. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всө о Татарстане (Экономико-географичесᴋи справочник). — Казань, 1994
  26. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-11-11 
  27. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-11-11 
  28. ↑ Чистай шәһәре белән
  29. ↑ Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Чистопольский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе. АО «Кодекс» (2005-01-31). 2020-11-06 тикшерелгән.
  30. ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 30,10 30,11 30,12 30,13 30,14 30,15 30,16 30,17 30,18 30,19 30,20 30,21 30,22 30,23 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  31. ↑ Любовь Шебалова (2016-01-11). Иван Грачев, ЧЧЗ «Восток»: «Наши часы убивает ситуация в российском государстве». Бизнес Online. 2020-11-05 тикшерелгән.
  32. ↑ Чистопольский часовой завод признан банкротом. Татар-Информ (2010-10-01). 2020-11-05 тикшерелгән.
  33. ↑ Ильдар Халиков: «Предлагаю Иванову поступить так же, как и президент Беларуси Лукашенко». Бизнес Online (2016-02-16). әлеге чыганактан 2022-03-30 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  34. ↑ Елена Фадеева (2020-09-24). Сергей Андреев, «Пестречинка»: «Времена дикого капитализма в птицеводстве прошли». Бизнес Online. әлеге чыганактан 2020-10-26 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  35. ↑ Наталья Голобурдова (2020-05-27). «Утки-драйверы» и «колбасные короли»: «мясной рейтинг» Татарстана. Бизнес Online. әлеге чыганактан 2020-10-23 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  36. ↑ Наталья Голобурдова, Лилиана Набиуллина (2020-09-30). Короли пашни: лайфхаки Фардиева, мегахозяйства Егорова и восходящая звезда Хайруллина-младшего. Бизнес Online. әлеге чыганактан 2020-12-05 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  37. ↑ В рейтинг крупнейших переработчиков молока России вошли все производственные площадки АО «ЗМК». Бизнес Online (2020-10-08). әлеге чыганактан 2020-12-05 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  38. ↑ Начинающие фермеры Чистополя получили гранты на развитие своих хозяйств. Татар-Информ (2020-06-16). 2020-11-05 тикшерелгән.(үле сылтама)
  39. ↑ Наталья Сухорукова (2012-10-15). Индустриальный парк «Чистополь»: на низком старте. Бизнес Online. әлеге чыганактан 2022-01-28 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  40. ↑ Завод медпрепаратов «Дельрус Чистополь» начинает строить вторую очередь. РБК - Татарстан (2014-07-25). 2020-11-05 тикшерелгән.
  41. ↑ Марина Горшкова (2013-11-20). Компания «Дельрус» стала первым резидентом индустриального парка «Чистополь». Бизнес Online. 2020-11-05 тикшерелгән.(үле сылтама)
  42. ↑ Инвестор из Китая планирует открыть завод в Чистополе за 80 млн рублей. РБК-Татарстан (2018-08-09). 2020-11-05 тикшерелгән.
  43. ↑ 43,0 43,1 Список резидентов ТОСЭР «Чистополь» пополнился производителем ограждений. ТатарИнформ (2020-10-13). 2020-10-29 тикшерелгән.
  44. ↑ Об утверждении Программы комплексного развития транспортной инфраструктуры г.Чистополь на 2020-2035 годы. Чистопольский городской исполнительный комитет (2020-05-25). 2020-11-05 тикшерелгән.(үле сылтама)
  45. ↑ 45,0 45,1 стратегия социально-экономического развития Чистопольского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года. Чистопольский муниципальный район (2016). әлеге чыганактан 2018-11-23 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  46. ↑ В Чистополе с берега реки Прость вывезли десять мешков мусора. Татар-Информ (2020-10-08). 2020-11-05 тикшерелгән.
  47. ↑ С прибрежных зон рек Ржавец и Кама в Чистополе собрали сто мешков мусора. Татар-Информ (2020-11-02). 2020-11-05 тикшерелгән.
  48. ↑ Ольга Любимова (2020-02-10). «Я в долгу перед Чистополем». Как Пастернак стал нобелевским лауреатом. Аргументы и факты. 2020-11-05 тикшерелгән.
  49. ↑ Чистополь - литературный центр в годы Великой Отечественной. ТК Россия – Культура (2011-10-09). әлеге чыганактан 2020-09-22 архивланды. 2020-11-05 тикшерелгән.
  50. ↑ Дмитрий Катаргин, Лиля Ахкиямова, Кира Маслова (2013-11-27). Чистополь: мечты о 100 тысячах туристов в год. Бизнес Online. 2020-11-05 тикшерелгән.
  51. ↑ Лилиана Набиуллина (2019-12-18). «Какая бизнес-история в Чистополе?»: в городе думают, как спасти исторический центр. Бизнес Online. 2020-11-05 тикшерелгән.
  52. ↑ Алина Габдулина (2020-07-06). «1000 и одно удовольствие за выходные» в Татарстане: литературный Чистополь. Комсомольская правда. 2020-11-05 тикшерелгән.
  53. ↑ Элеонора Рылова (2020-07-23). Чистополь получит вокзал, но может потерять центр. Реальное время. 2020-11-05 тикшерелгән.(үле сылтама)

Моны да карагыз

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чистай_районы&oldid=4111340