Яңа Чишмә районы

Яңа Чишмә районы (рус. Новошешминский район) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Район Республиканың үзәк өлешендә урнашкан. Административ үзәге — Яңа Чишмә авылы, Казаннан көньяк-көнчыгышка таба 197 км ераклыкта урнашкан.[2].

Яңа Чишмә районы
Flag of Novosheshminsky rayon (Tatarstan).png
Байрак
Coat of Arms of Novosheshminsky rayon (Tatarstan).gif
Герб
Башкала Яңа Чишмә
Халык исәбе 13 210 (1 гыйнвар 2018) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 10 август 1930
География
АТБ Татарстан
Мәйдан 1,315.3 квадрат километр
Координатлар 55.07°N 51.23°E, 55.08333°N 51.25°E Edit this on Wikidata


Хәзерге Яңа Чишмә урынында беренче җирлекләр XVII гасыр башында барлыкка килә. 1652-1656 елларда Чишмә елгасы буенча өскә таба Яңа Чишмә ныгытмасы төзелә. 1920 елга кадәр авыл Казан губернасы Чистай өязенең шул исемдәге волосте үзәге була. 1920 елдан 1930 елга кадәр Татарстан АССРның Чистай кантонына керә. Яңа Чишмә районы беренче тапкыр 1930 елның 10 августында оеша, 1963 елда таркала, аның территориясе 1983 елның 26 апрелендә яңадан торгызыла[3].[3].

ГеографияҮзгәртү

Яңа Чишмә районы Татарстанның үзәк өлешендә урнашкан һәм Чирмешән, Аксубай, Чистай, Түбән Кама һәм Әлмәт районнары белән чиктәш.[3]. Климат урртача континенталь , җылы җәй һәм салкын кыш. Рельефы көньякка калкып, төньякка таба төшә торган тигез урында урнашкан. Районның ландшафтына катнаш урманнар һәм нарат урманы, шулай ук дистәләгән чишмәләр һәм чыганаклар керә. Районның үзәк һәм көньяк-көнчыгыш өлешләрендә Чишмә, Кичү, Сәкинә, Елховка, Лебедка елгалары ага. Район территориясендә 145 тарихи-мәдәни мирас объекты урнашкан, алар арасында Идел буе Болгары чорындагы һәйкәлләр һәм Иске Кама линиясе участоклары бар[3].

Экология һәм табигатьне саклау мәсьәләләре хакимият һәм район халкы өчен мөһим булып тора. 2005 елда Чишмә елгасына ягулык ага, аны тиздән коткаручылар бетерә. Бу очрактан соң Хакимият һәм белгечләр даими мониторинг үткәрә. Ә 2019 елда экологлар авыл хуҗалыгы җирләрендә законсыз казылма чыгаруны токарлый[4][5].

Флаг һәм гербҮзгәртү

Яңа Чишмә муниципаль районының заманча гербын һәм флагын 2006 елның февралендә расладылар. Геральдика билгеләре Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Геральдика Советының автор коллективы тарафыннан эшләнде һәм Татарстан һәм Россия Дәүләт геральдика реестрына кертелде. Герб өч горизонталь полосага бүленгән турыдан-турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт. Өске өлешендә кызыл фондагы кылыч сурәтләнгән, урта өлеше көмеш төстәге таш дивар, ә аскы зәңгәр полосада чуртан сурәтләнгән. Гербның хәрби символикасы кылыч һәм ныгытма дивары белән күрсәтелгән, алар Яңа Чишмә утравының дәүләт чикләрен саклаганда тарихи әһәмиятен күрсәтә. Чуртан Чишмә һәм күлләрнең байлыгын символлаштыра һәм бу урыннар өчен традицион Балык промыселын аерып күрсәтә.[6].Флаг герб нигезендә эшләнгән. Анда кызыл төс — көч, Көмеш — чисталык һәм тынычлык, ә зәңгәр яки зәңгәрсу төс-намус, намуслылык, рухилык символы. Флагның нисбәте 2: 3[7].

ЭтимологияҮзгәртү

Яңа Чишмә районы шул исемдәге торак пункт атамасыннан барлыкка килгән (хәзер - административ үзәк). Бу ойконим, үз чиратында Чишмә елгасыннан алынган. Бу төбәктәге чишмәләрнең һәм чыганакларның күп булуы белән бәйле булырга мөмкин[8][9].

ТарихҮзгәртү

XVII—XIX гасырҮзгәртү

1552 елда Казанны алганнан һәм Мәскәү дәүләтен көнчыгышка таба киңәйткәннән соң, яуланган территорияләр Нугай һәм калмыкларның качуына дучар була. 1630 нчы елларга кадәр көньяк-көнчыгыш Кама аръягы җирләре Нугай Урдасы йогынтысында була һәм күчмә кешеләр хәрәкәте өчен «коридор» сыйфатында кулланыла. XVII гасырның икенче яртысында Россия Кама елгасының сул як ярында чик буе ныгытмалары төзи башлый. Бу чорда е Җиде ныгытманың берсе — Иске Кама аръягы линиясендә Яңа Чишмә крепосте төзелә[10][11].

Тарихи мәгълүматларга караганда, хәзерге Яңа Чишмә авылы урынында беренче җирлекләр 1610 елда барлыкка килгән. 1652-1656 елларда Кама аръягы линиясе ныгытмаларын төзелгәндә, Чишмә елгасы буйлап өскә таба Яңа Чишмә ныгытмасы төзелә. Төбәкнең башка зур ныгытмалары кебек бу агач ныгытма да турыпочмаклы булган һәм алты манарадан торган, шуларның икесендә - төньяк һәм көньяк капкалары һәм күзәтү вышкалары булган. Башняларның биеклеге 17 метрга җиткән, бу әйләнә-тирә территорияне күзәтү мөмкинлеге биргән. Ныгытма дүрт метрга кадәр тирәнлектә чокыр белән әйләндереп алынган. Крепость дивары эчендә укчылар өйләре, приказчик һәм каравыл йортлары, ишегаллары урнашкан. Нагатмада 12 атык коралы һәм гарнизонның башка кораллары булган. Башта хезмәттә казаклар һәм укчылар булган, әмма 1650 елгы Смоленск камалауыннан соң Кама аръягы линиясендәге ныгытмаларга хезмәт итү өчен берничә йөз поляк хәрби әсире килгән. Крайны өйрәнүче Феликс Касыймов мәгълүматларына караганда, ул вакытта Яңа Чишмәдә Поручик Степан Пузиков һәм хорунж марлон Сверкун җитәкчелегендә 127 шляхтчы хезмәт иткән[12].

Гасырның икенче яртысында крепость берничә тапкыр камап алына, агач ныгытмалар җимерелә. 1730 нчы елларда күп кенә җир өемнәре һәм форпостлар Яңа Кама аръягы сызыгын төзү кысаларында үзгәртеп корыла. Әмма тиздән дәүләт чиге көньякка таба киңәя, ә Зур Чирмешән һәм Чишмә агымы буенча ныгытмалар хәрби-стратегик әһәмиятнен югалта. 1736 елда гарнизоннар чик буе сыйфатларын югалта һәм алардан Ырынбур крепостенда хезмәт итү өчен полклар төзелә. Шулай итеп, Ырынбур губернасы төзелү белән, дәүләт фронтирыннан Кама аръягы линиясе Казан губернасының көньяк-көнчыгыш чигенә әверелде.[11][13].

Ныгытма Ырынбурга күчерелгәннән соң төбәктә отставкадагы солдатлар, качкын рус крестьяннары, татарлар һәм башка төркемнәр күчеп утыра башлый. Бишенче ревизия материаллары буенча (патша Россиясендә халык санын алу) 1795 елда Яңа Чишмә районында 698 ир кеше исәпләнгән. XVIII гасыр дәвамында крепостьта һәм аның тирәсендәге җирләрдә халык игенчелек, терлекчелек, йон һәм башка һөнәрчелек белән шөгыльләнгән. 1846 елда авылда Дәүләт милке министрлыгы мәктәбен (1860-нчы елларда земствога үзгәртелгән), 1896 елда икенче земство мәктәбен, ә тагын егерме елдан югары башлангыч училище ачканнар. XX гасыр башында волостьта Троицкий һәм Петропавлов чиркәве, берничә кузниц һәм су тегермәне, шәраб һәм башка кибетләр эшләгән. Җомга көнне авылда базар үткәрелде һәм ел саен ярминкә килде. 1910 елга Яңа Чишмә волость үзәге булып саналган һәм 800 йорт һәм биш меңнән артык кеше исәпләнгән.[14].

XX гасырҮзгәртү

Октябрь революциясе һәм Ватандашлар сугышы еллары Кама аръягының көньяк-көнчыгышы өчен катлаулы булды. 1919-1920 елларда чиктәш Бөгелмә һәм Чистай өязләрендә хәрби коммунизм сәясәтенә һәм гаделсез продразвёрсткага каршы крестьян восстаниеләре дулкыны үтте. Сәнәк һәм балта белән коралланган меңләгән баш күтәрүчеләрне кулга алынган ватандашларын төрмәдән азат итәләр һәм Совет власте янындагы авылларны яулап алалар. Тикшеренүчеләр билгеләп үткәнчә, бунт бик нык бастырылган, бигрәк тә "сугышчы-интернационалистлар", берсен дә аямаган - хәтта Совет хакимияте тарафдарларын да: халык белән тупас, кеше ышанмаслык мөгамәлә итүдә бигрәк тә монда кытайлылар һәм мадьяр эскадроны аерылып торган; кызылармеецларның гаиләләре тоташ таланган. Яңа Чишмә авылында дүрт кытай кешесе кулларына күкрәк баласы тоткан хатын атып үтергән. Хатын-кызларны көчләү очраклары да күп булган. [15]. Тиздән "сәнәк восстаниесе" власть тарафыннан басыла. 1921 елда Идел буенда ачлык башлана, ачлыкта барлыгы 2 млн кеше зыян күрә.[16].

Яңа Чишмә районының һәм аның тирәсендәге җирләрнең административ бүленеше еш кына үзгәрә. 1920 елга кадәр авыл Казан губернасы Чистай өязенең шул исемдәге үзәге булган. 1920 елдан алып 1930 елга кадәр Татарстан АССРның Чистай кантонына керә. Яңа Чишмә районы беренче тапкыр 1930 елның 10 августында оешка. 1956 елның 7 декабрендә аңа Ямашин районы территориясенең бер өлеше, ә 1958 елның 16 июлендә Кызыл Армия районы кушыла. 1963 елның 1 февралендә район юкка чыгарылга, ә аның территориясе Әлмәт һәм Чистай районнары составына тапшырылга. 1983 елның 26 апрелендә район яңадан торгызыла[14].

Хәзерге заманҮзгәртү

«Яңа Чишмә муниципаль районы» муниципаль берәмлеге Район Советы Башкарма комитеты, район башлыгы һәм район халкы контролеендә. Башкарма комитетның төп бүлекләре: төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалык бүлеге, икътисад, мәдәният, мәгълүматлаштыру бүлеге, опека һәм попечительлек бүлеге, яшьләр эшләре һәм спорт бүлеге, архив һәм башкалар. 2010 елның декабреннән башкарма комитет җитәкчесе вазыйфасын Фәсахов Ринат Рифкать улы били[17]. Район башлыгы — Козлов Вячеслав Михайлович[18].

ХалкыҮзгәртү

2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу йомгаклары буенча, руслар район халкының 50,9 %ын тәшкил итә, 43,4 %ы - татарлар, 4,2 %ы - чувашлар, 1,6 %ы - башка милләт вәкилләре.2018 елга туу саны мең кешегә 11,8% тәшкил итте, үлү саны - 14,6%. 2019 елда туучылар саны 10,2% ка кадәр кимеде - 1000 кешегә, ә үлем дәрәҗәсе 16,7% ка кадәр артты. Шул рәвешле, 2019 елда халыкның табигый кимүе коэффициенты 6,5 тәшкил итте.[19].

Халык саны
2002[20]2005[21]2006[22]2007[23]2008[24]2009[25]2010[26]2011[27]2012[28]2013[29]
15 860↘15 483↘15 327↘15 321↗15 325→15 325↘14 179↘14 158↘13 961↘13 848
2014[30]2015[31]
↘13 685↘13 599
Халык саны
2002[20]2005[21]2006[22]2007[23]2008[24]2009[25]2010[26]2011[27]2012[28]2013[29]
15 860↘15 483↘15 327↘15 321↗15 325→15 325↘14 179↘14 158↘13 961↘13 848
2014[30]2015[31]
↘13 685↘13 599
 
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының этник картасы
 
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының дини картасы
№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		Халык саныМәйданы,
км2
1Акъяр авыл җирлеге Акъяр 1 ↘319[31]
2Акбуре авыл җирлеге Акбүре 2 ↘475[31]
3Архангел Бистәсе авыл җирлеге Архангел Бистәсе 1 ↘466[31]
4Буревестник авыл җирлеге Рус Волчья Бистәсе 1 ↘365[31]
5Екатерина Бистәсе авыл җирлеге Екатерина Бистәсе 2 ↘634[31]
6Зирекле авыл җирлеге Зирекле 2 ↗740[31]
7Кызыл Октябрь Совхозыавыл җирлеге Кызыл Октябрь Совхозы 4 ↘845[31]
8Ленино авыл җирлеге Ленино 2 ↘698[31]
9Яңа Чишмә авыл җирлеге Яңа Чишмә 1 ↗4593[31]
10Петропавел Бистәсе авыл җирлеге Петропавел Бистәсе 3 ↘743[31]
11Тубылгытау авыл җирлеге Тубылгытау 1 ↘592[31]
12Әдәмсә авыл җирлеге Әдәмсә 2 ↗694[31]
13Чуаш Чабаксары авыл җирлеге Чуаш Чабаксары 4 ↗519[31]
14Черемухово Бистәсе авыл җирлеге Черемухово Бистәсе 1 ↗650[31]
15Шахмай авыл җирлеге Шахмай 3 ↘1266[31]

ИкътисадҮзгәртү

Хәзерге хәлеҮзгәртү

Яңа Чишмә муниципаль районы үзенең географик урыны буенча Әлмәт икътисадый зонасына керә, ул нефть чыгаруда һәм төгәл машина төзелешен үстерүдә специальләшә. Төбәк икътисадында чимал, җитештерү һәм инфраструктура секторлары әйдәп баручы булып тора. 2018 елда районның тулаем территориаль продуктының 89 % ка якыны казылмалар чыгаруга туры килә, 2019 елда - 76,7 % чамасы. Нефть чыгаруның уртача күләме елына миллион тоннадан артык тәшкил итә. Төбәк базарында «Татнефть», «Шешмаойл», «Троицкнефть», «Татнефтепром» компанияләре һәм башка компанияләр бар.[2][32]. 2020 елның гыйнвар-апрель айларында Яңа Чишмә районында хезмәт хакының уртача дәрәҗәсе 49 мең сум тәшкил итте, шул ук вакытта тулаем Татарстан буенча бу сумма 37 мең сумнан артык ине. Авыл кешеләре генә яшәгән муниципаль берәмлекләр арасында Яңа Чишмә районы икенче урында тора. Районда эшсезлек дәрәҗәсе 1,68 % тәшкил итә, бу Татарстан буенча уртачадан түбәнрәк[33].

Яңа Чишмә районында җитештерүнең иң тиз үсә торган тармакларының берсе — авыл хуҗалыгы. Авыл хуҗалыгы җирләренең мәйданы 100 мең гектардан артык. Биредә бодай, арыш, солы, арпа, борчак һәм башка культуралар үстерәләр. Ит-сөт терлекчелеге һәм сарык асрау аерым үсеш алган. Иң зур авыл хуҗалыгы предприятиеләре: «Агро-Основа», «Архангельское», «Закрома» КФХларыннан һәм башка хуҗалыклар. Авыл хуҗалыгы секторының тулаем продукциясе 2020 елның беренче яртыеллыгында 483 млн сум тәшкил итте[2][34].

Инвестиция потенциалыҮзгәртү

Яңа Чишмә муниципаль районы 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында социаль-икътисадый үсеш күрсәткечләре буенча республикада җиденче урында булды. 2019 елда тулай территориаль продукт үсеш динамикасы белән 19 млрд сумнан артык тәшкил итте. Федераль дәүләт статистикасы хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча отчетына караганда, 2019 елда Яңа Чишмә районында 2,9 млрд тан артык инвестиция кертелгән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бу алдагы елдан 300 млн га диярлек кимрәк. Татарстан Республикасы Социаль икътисадый мониторинг комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында районның төп капиталына регион инвестицияләре 1,3 млрд сум тәшкил итә, ягъни республикада инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,6 %. Иң күп акчалар эшкәртү производстволарына, шулай ук электр энергиясе һәм газ белән тәэмин итүгә юнәлдерелгән.[35]. Икътисадчылар билгеләп үткәнчә, инвестицияләр өчен иң күп мөмкинлекләр авыл хуҗалыгы продукциясен эшкәртү, терлекчелек комплекслары төзү һәм ит терлекчелеген киңәйтү, шулай ук төбәктә туризм үсеше өлкәсендә тәкъдим ителгән.[34].

2014-2016 елларда төзелгән полимерлар эшкәртү буенча 2 нче номерлы сәнәгать мәйданчыгы — hайонның инвестицион инфраструктурасы нигезе ,eksg njhf, аның мәйданы 2,72 га. Мәйданчык Икътисади үсеш министрлыгының республика һәм федераль программасы кысаларында төбәк икътисадын үстерү өчен төзелә. Ул гранулят эшкәртү һәм пакетлар һәм башка пластик продукция җитештерү урынына әйләнәчәк дип ниятләнелә. 2019 елда ул 25 млн сумга 319 тонна продукция җитештергән.[36].

«Стратегия 2030» социаль-икътисадый республика проектына ярашлы рәвештә, киләсе унъеллыкның район фокусы туу санын арттыруда һәм гомер озынлыгын үстерүдә, мәдәни һәм спорт потенциалын үстерү булачак. Район хакимияте ит һәм сөт индустриясендә, икмәк җитештерүдә, шулай ук төзелеш һәм башка тармакларда җиһазларны яңарту зарурлыгына игътибар итә. Тагын бер мөһим юнәлеш - юл-транспорт үсеше [37][38].

ТранспортҮзгәртү

Яңа Чишмә районы Татарстан үзәгендә урнашкан һәм башка төбәкләр белән эре транспорт магистральләре челтәре белән тоташкан. Административ үзәк Казаннан 197 км көньяк-көнчыгышта урнашкан. Яңа Чишмә районыннан 75 км ераклыкта якындагы тимер юл станциясе урнашкан, ә 64 км ераклыкта Чистай порты. Районның төньягында Р239 (автомобиль юлы) «[Казан] - [Оренбург] - Ырынбур - Казахстан федераль трассасы уза, ул төзелүче «Шәле-Баулы» трассасы белән беррәттән «Көнбатыш Европа - Көнбатыш Кытай» халыкара юлының бер өлеше булачак. Төп региональ автомобиль юллары: 16К-1267 «Азеево (Р-239) - Яңа Чишмә - Чирмешән - Шентала, 16К-1255 «Яңа Чишмә - Шереметьевка, Түбән Кама[3][2].

Социаль өлкәҮзгәртү

Яңа Чишмә муниципаль районында амбулатор ярдәмне Яңа Чишмә үзәк район хастаханәсе күрсәтә, анда ашыгыч ярдәм пункты һәм 23 фельдшер-акушерлык пункты эшли. Хастаханә стационар 60 тан артык урынга исәпләнгән, шулай ук махсус балалар өчен палаталар бар. Гомумән алганда, хастаханәдә 239 кеше эшли[39].

Районда гимназия һәм лицей, 14 гомуми белем бирү мәктәбе, өч башлангыч мәктәп-балалар бакчасы һәм мәктәпкәчә белем бирү учреждениеләре эшләп килә. Биредә шулай ук балалар сәнгать мәктәбе, «Ажаган» яшүсмерләр клубы, «Олимп» универсаль спорт залы һәм башка мәгариф һәм спорт учреждениеләре эшли. Районда «Россия чаңгы юлы» ярышлары кысаларында даими ярышлар уза[40].

Төбәктә район һәм 24 авыл мәдәният йорты һәм китапханә эшли. 2012 елда Яңа Чишмә авылында туган якны өйрәнү музее оештырыла, аның коллекцияләре меңгә якын экспонат исәпләнә. Акбүре авылында Буыннар мирасы музее бар. Зирекле авылында халык иҗаты һәм көнкүреш музее урнашкан, анда XIX-XX гасырлардагы җирле халыкның кул эшләре җыелган һәм халык иҗатының башка мисаллары җыелган.[2][41].

Истәлекле урыннарҮзгәртү

Чишмә елгасының сул ярында федераль әһәмияткә ия археологик һәйкәл - Болгарның Тубылгы Тау крепосте, X-XIV йөзләрдәге Болгар дәүләтенең Тубулгатауск кенәзлеге үзәге урнашкан. Районның башка истәлекле урыннары:[3]

  • Архангельск бистәсе авылында Вознесения Господня храмы
  • Яңа Чишмә районындагы Изге Троица чиркәве
  • Яңа Чишмә авылында Изге Екатерина чиркәве
  • Ерыклы авылында мәчет
  • «Склоны Коржинского» табигать тыюлыгы
  • Язгы адонисынны саклау буенча Урганчы ботаника заказнигы[3]

Районда туган күренекле шәхесләрҮзгәртү

ИскәрмәләрҮзгәртү

  1. ↑ http://novosheshminsk.tatarstan.ru/tat/novosheshminsk/administer/rukov.htm
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Новошешминский район. TatCenter. 2020-11-23 тикшерелде.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Экологический гид, 2015
  4. ↑ В реку Шешму попали нефтепродукты. Экология производства (2005-09-14). 2020-11-28 тикшерелде.
  5. ↑ В Новошешминском районе экологи пресекли самовольную разработку полезных ископаемых. Татар-Информ (2019-07-18). 2020-11-28 тикшерелде.
  6. ↑ Герб Новошешминского района. Геральдика.ру (2006-02-18). 2020-11-22 тикшерелде.
  7. ↑ Флаг Новошешминского района. Геральдика.ру (2006-02-18). 2020-11-22 тикшерелде.
  8. ↑ Татарская энциклопедия, 2008
  9. ↑ Новошешминск. ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ. 2020-11-23 тикшерелде.
  10. ↑ Ногманов, 2019
  11. ↑ 11,0 11,1 Амирханов Р. Х. (2003). Закамские засечные линии — восточные границы России (Альметьевский район по второй половине XVII-первой половине XVIII веков). Тюрко-Татарский Мир. 2020-11-16 тикшерелде.
  12. ↑ Касимов Ф. Д. (2002). Закамская засечная черта. Древности Симбирского края. 2020-11-21 тикшерелде.
  13. ↑ Андрей Лебедев (2009-08-08). На засечной черте. Общественно-политическая газета “Республика Татарстан”. 2020-11-21 тикшерелде.
  14. ↑ 14,0 14,1 История села Новошешминск. Проект “Татары без границ”. 2020-11-21 тикшерелде.
  15. ↑ Салават Хамидуллин (2018-02-06). «Восстание возникло на почве стремления создать Башкиро-Татарскую республику…». Реальное время. 2020-11-23 тикшерелде.
  16. ↑ История Татарстана, 2014
  17. ↑ Фасахов Ринат Рифгатович. TatCenter. 2020-11-23 тикшерелде.
  18. ↑ Козлов Вячеслав Михайлович. TatCenter. 2020-11-23 тикшерелде.
  19. ↑ Коэффициенты естественного движения населения в городских округах и муниципальных районах Республики Татарстан. Комитет Республики Татарстан по социально-экономическому мониторингу (2020-05-12). 2020-11-23 тикшерелде.
  20. ↑ 20,0 20,1 Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  21. ↑ 21,0 21,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  22. ↑ 22,0 22,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  23. ↑ 23,0 23,1 Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелде.
  24. ↑ 24,0 24,1 Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  25. ↑ 25,0 25,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелде.
  26. ↑ 26,0 26,1 Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  27. ↑ 27,0 27,1 Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелде.
  28. ↑ 28,0 28,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелде.
  29. ↑ 29,0 29,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелде.
  30. ↑ 30,0 30,1 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелде.
  31. ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 31,16 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелде.
  32. ↑ Инвестиционный паспорт Новошешминского муниципального района Республики Татарстан. Invest.Tatarstan (2016). 2020-11-23 тикшерелде.
  33. ↑ Аналитические материалы “Информация, характеризующая уровень жизни населения”. ГБУ “Центр экономических и социальных исследований Республики Татарстан при кабинете Министров Республики Татарстан” (2020-07-01). 2020-11-28 тикшерелде.
  34. ↑ 34,0 34,1 Новошешминский муниципальный район Республики Татарстан. Invest.Tatarstan. 2020-11-23 тикшерелде.
  35. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). 2020-11-25 тикшерелде.
  36. ↑ Новошешминский район. Invest.Tatarstan. 2020-11-23 тикшерелде.
  37. ↑ О проекте “Стратегии социально-экономического развития Новошешминского района Республики Татарстан до 2030 года” и плане мероприятий по их реализации на 5 лет. Официальный портал правовой информации Республики Татарстан (2016-03-24). 2020-11-23 тикшерелде.
  38. ↑ Татарстан 2030. Татарстан 2030. 2020-11-23 тикшерелде.
  39. ↑ Государственное автономное учреждение здравоохранения "Новошешминская центральная больница". История больницы. Портал здравоохранения Республики Татарстан. 2020-11-23 тикшерелде.
  40. ↑ Ольга Иванова (2020-02-08). В Новошешминске прошла массовая гонка «Лыжня Татарстана 2020». Шешминская новь. 2020-11-23 тикшерелде.
  41. ↑ Музей народного творчества и быта. Музеи Татарстана (2018-09-28). 2020-11-23 тикшерелде.

ӘдәбиятҮзгәртү

  • Галлямова А. Г., Кабирова А. Ш., Иванов А. А., Гайнетдинов Р. Б., Миннуллин И. Р., Алмазова Л. И. История Татарстана и татарского народа, 1917-2013 гг.: Учебное пособие. — Казань: КФУ, 2014.
  • Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.
  • Ногманов А. И. (отв. ред.). Татарские селения Юго-Восточного Закамья: очаги просвещения и культуры. — Казань: Институт Истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2019.
  • Хасанов М. Х. (гл. ред.). Татарские селения Юго-Восточного Закамья: очаги просвещения и культуры. — Казань: Институт Татарской Энциклопедии, 2008.

СсылкиҮзгәртү

Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Яңа_Чишмә_районы&oldid=3186212