Чистай

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Чистай
Ил	РоссияРоссия
Республика	Татарстан
Муниципаль район	Чистай районы
Координатлар	55°22'0"N, 50°38'0"E
Нигезләнгән	XVIII гасыр
Халык саны	60 703 кеше
Сәгать кушагы	UTC+4
Телефон коды	+7 84342
Почта индексы	422980
Автомобиль коды	16, 116
Рәсми сайт	chistopol.tatarstan.ru/

Чистай (лат. тат. Çistay, рус. Чистополь) — Татарстан Республикасының үзәк өлешендәге шәһәр, Кама елгасының сул ярында урнашкан. Норлат тимер юлы станциясеннән төньякка 125 км ераклыкта урнашкан (Сембер-Уфа юлы).

Казаннан 144 км. Автомобиль юллары үзәге. Аэропортлы шәһәр. Мәйданы 16,8 км². Халык саны 60 703 (2010).

Тарих

XVIII гасыр башында Архангельск бистәсенең Чистое Поле авылы барлыкка килә. 1781 елда Казан өязенең шәһәр статусын һәм хәзерге Чистай исемен ала. 1920-30 елларда – кантон, 1930 елдан башлап Чистай районы үзәге була.

Чистай шәһәренең һәм районының мәдәни мирасы уникаль – биредә 144 мәдәни мирас объекты, 250 археология һәйкәле бар, А.М.Бутлеров, В.М.Мол чанов, Б.Л.Пастернак, А.А.Фадеев, К.А.Фе дин, Л.М.Леонов, В.Ф.Боков, М.В.Исаковский, Е.А.Долматовский, К.А.Тренев исемнәре шәһәр тарихына язылган. Чистайны «Мәдәни Афина» дип атаулары юкка түгел. Бөек Ватан сугышы елларында бирегә 200дән артык язучы һәм мәдәният эшлеклесе эвакуацияләнеп, совет язучылары берлеге ачылган. Чистайдагы Әдәби фонд интернатында 500ләп язучы баласы, шул исәптән Т.Гайдар, А.Баталовлар яшәгән.

1952—1953 елларда ТАССРның Чистай өлкәсе үзәге булып торган.

Халык

1840	1856	1897	1913	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
6 805	~9 900	20 104	~30 800	~18 000	~32 000	51 864	60 005	64 285	65 468	63 029	60 703

Милли состав (2002): татарлар — 32,8%, руслар — 62,6%, чуашлар — 2,3%.

Сәнәгать

• "Восток" сәгате заводы
• суднолар ремонтлау заводы
• "Автоспецоборудование" заводы
• автомобильләр ремонтлау заводы
• "Вектор" конструктор-технология бюросы
• агач эшкәртү комбинаты
• җиһаз фабрикасы
• тегү фабрикасы
• трикотаж фабрикасы
• аяк киеме фабрикасы
• аракы-шәрәб заводы
• кондитер фабрикасы
• балык заводы
• ит комбинаы
• сөт комбинаты
• ипи заводы

Мәгариф

• Казан техник университетының филиалы "Восток" ВТУЗы
• Чистай педагогия училищеcы (1915-2015)
• медицина училищеcы
• Чистай совхоз-техникумы
• Чистай күппрофильле көллияте

Мәдәният

• Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы
• «Чистай өяз шәһәре» музее
• Чистай сәгать заводы тарихы музее
• Борис Пастернак музее
• халык театры

Дин

Беренче җәмигъ мәчете

Никольский соборы

«Ихлас» мәчете

Христианлык

Православие

• Чистай епархиясе

Ислам

• Беренче җәмигъ мәчете

Мәгълүмат чаралары

Матбугат

• «Чистай хәбәрләре»

Шәһәрдә туган күренекле шәхесләр

• Шәфикъ Әпсәләмов (1906-1942), ТАССР игенчелек халык кәмисәре (1937).
• Илдус Әхмәтҗанов, Чистай районы башлыгы (2010-2014), РФ сенаторы (01.10.2014).
• Гомәр Бакиров, ТАССР халык мәгарифе халык комиссары (1937).
• Наил Вәлиев (1949), әдәбият галиме, академик.
• Резеда Галимова (1966), җырчы (лирик сопрано), РФ атказанган артисты.
• Сөләйман Гафиятуллин (1905-1983), ТАССР ХКШ рәисе (1940-1943), Казакъ ССР халык комиссары (1945-1946).
• Софья Гобәйдуллина, композитор.
• Фатыймаи-Фәридә Ваһапова-Нәүрүзова - журналист, укытучы, мәгърифәтче, публицист, мөхәррир, татар феминизм эшлеклесе.
• Мөхәммәтзакир Камалов - күренекле дин белгече, ишан, Нәкышбәндия суфи тәрикатының Чулман-Урал төбәгендәге мөршиде (вәкиле). Гаяз Исхакый (1878-1954) мәдрәсәсе мөгаллиме.
• Палладий (Кафаров) (1817-1878), рус рухание, Кытайны өйрәнүче.
• Виктор Маринин (1923-1943), Советлар Берлеге Каһарманы (1943).
• Викторин Молчанов (1886—1975), генерал-майор, Аклар хәрәкәтенең күренекле эшлеклесе.
• Петр Никоноров (1923-1983), Советлар Берлеге Каһарманы.
• Рәшит Солтанов (1898-1940 елдан соң), ТАССР Югары мәхкәмәсе рәисе (1925-1927).
• Гомәр Усманов, КПССның Татарстан өлкә комитеты беренче сәркатибе, КПСС ҮК сәркатибе.
• Равил Хәмитов (1961), педагогика фәннәре кандидаты, ИРО ректоры (2014 2016), Татарстанның атказанган укытучысы.

Сылтамалар

• Шәһәр сайты
• Тарихи сәхифәләр ачылганда (Чистай шәһәре тарихына бәйле ачышлар)