Чөгендер (лат. Béta) — алабутачалар семьялыгыннан икееллык үсемлек.

Чөгендер
Сурәт
Халыкара фәнни исем Beta L., 1753[1][2]
Таксономик ранг ыру[1]
Югарырак таксон Beteae[d]
Таксонның халык атамасы Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 178: attempt to concatenate local 'letter' (a nil value).
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=1436[6]
 Чөгендер Викиҗыентыкта

Составында А, С, В1 В5, В6, Е, РР витаминнары, фолий кислотасы, тимер, калий, кальций, магний, фосфор, цинк, йод, углеводлар, клетчатка, аксым һәм аминокислоталар, май, шикәр, лимон, алма, кузгалак, рибофлавин, тиамин, азотлы матдәләрнең органик кислоталары бар.

Нәрсәне дәвалый? Калкансыман биз авыруларын дәваларга булыша. Чө­ гендер составында йод булганга күрә, ул яшелчәләр арасында бу яктан лидер исәпләнә. Ашказаны һәм уникеилле эчәк җәрәхәтләрен дәвалый, чөгендер составындагы и витамины ашкайнату тракты эшчәнлеген нормальләштерә.

Бөер һәм бавыр авыруларын, йоткылык өсте ялкынсынуын дәваларга ярдәм итә. Чөгендер онкологик авыруларга каршы тора. Бу яшелчә организмда оксидлашу процессларын арттыра һәм яман шеш үсүен туктата.

Шикәр чире булган кешеләргә чөгендер белән мавыкмаска киңәш ителә.

Сыйфатлама үзгәртү

Беренче елда эре, озын саплы яфраклар кәрзине һәм төрле форма, күләм һәм төстәге, ха­лык телендә тамыразык дип йөртелә торган итләч тамыры үсә. Икенче елда биек, ботаклы, күп яфраклы, тар­мак очларында икешәр-бишәр булып утыручы күпләгән чәчәкләре булган сабаклары үсә, халык аны орлык чөгендере дип йөртә. Чәчәкләре матур түгел, яшел яки аксыл, биш аер­чалы, гади чәчәк тирәлекле. Җимешләре — бер орлыклы чикләвек­чекләр, өлгергәндә икешәр-алтышар булып үзара кушылалар һәм җи­меш төркеме — йомгакчыклар хасил итәләр. Июнь-августта чәчәк ата, җимешләре август-сентябрьдә өлгерә.

Кыргый хәлдә билгеле түгел. Безнең эрага кадәр күп гасырлар элек культуралаштырылган. Хәзерге вакытта төньяк ярымшар илләрендә зур мәйданнарда үстерәләр. Тамыразыкларын файдалану буенча, чөгендер­нең күпләгән сортлары өч төркемгә бүленә: шикәр чөгендере, аш чөген­дере һәм терлек азыгы чөгендере. Безнең ил шикәр чөгендере игү буен­ча дөньяда беренче урыннарның берсен алып тора. Азык итеп һәм дәва өчен, чөгендернең тамырларын һәм яфракларын файдаланалар. Тамырларын шикәрләр (аш чөгендерендә 8—12%, ши­кәрледә — 20% ка кадәр), аксымнар (1,5%), май, клетчатка, органик кислоталар (алма, лимун һ. б.), минераль тозлар (магний, кальций, ка­лий, тимер, йод һ. б.), буяу матдәләре, С, В1, В2, Р, РР витаминнары, фолий кислотасы бар.

Дәвалау сыйфатлары үзгәртү

Чөгендерне элек-электән зәңгеләгә каршы чара буларак кулланган­нар. Тамырларында төрле витаминнарның күп булуы авитаминозлар­ны булдырмауда зур роль уйный. Азык итеп чөгендернең яфракларын да кулланырга ярый, аларда С витамины (50 мг% кадәр) һәм каротин (А провитамины) бар. Тимер һәм кобальт тозлары булганлыктан, чөген­дер азканлылыктан бик файдалы. Бертигез күләмнәрдәге чөгендер, ки­шер һәм әче торма соклары кушылмасы белән халык медицинасында элек-электән үк азканлылыкны дәвалаганнар. Шундый кушылманы бер­ничә ай дәвамында көн саен, ашар алдыннан, 1—2 шәр аш кашыгы эчәргә кушалар. Зәңгелә һәм азканлылыкны дәвалау өчен әчетелгән чөгендерне дә кулланырга була.

Галерея үзгәртү

Заголовок
 
Шикәр чөгендере
Шикәр чөгендере  
 
Азык чөгендере
Азык чөгендере  
 
Гади чөгендер
Гади чөгендер  
 
'Бордо' чөгендере
'Бордо' чөгендере  

Чыганаклар үзгәртү

  1. 1,0 1,1 Линней К. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium — 5 — Стокһолм: 1754. — doi:10.5962/BHL.TITLE.746
  2. Linnaeus C. Species Plantarum: Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753.
  3. АКШ авыл хуҗалыгы министрлыгының үсемлекләр базасы
  4. Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 25(2) / мөхәррир К. Сяньву, Ц. Чжопо — 1979.
  5. 彭莳嘉, 罗源, 蔡宏宇 et al. 全球变化情景下的中国木本植物受威胁物种名录, A new list of threatened woody species in China under future global change scenarios // 生物多样性 — 2022. — ISSN 1005-0094doi:10.17520/BIODS.2021459
  6. GRIN үсемлекләр таксономиясе