Wikipedia

Сембер

Россиядәге шәһәр, Сембер өлкәсе администрациясе үзәге
(Ульян битеннән юнәлтелде)

Сембер (рус. Ульяновск, чуаш. Чĕмпĕр, эрз. Ульянонь ош), Ульян — Россиядәге шәһәр, Сембер өлкәсе администрациясе үзәге. Бу шәһәр Идел яры буенда урнашкан. Хәзерге шәһәр башлыгы — Панчин Сергей Сергей улы.

Сембер
рус. Ульяновск
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 1648
Сурәт
Рәсми исем Ульяновск
Кушамат/тәхәллүс Авиационная столица России[1]
... хөрмәтенә аталган Владимир Ленин
Дәүләт  Россия
Нәрсәнең башкаласы Сембер өлкәсе, Городской округ Ульяновск[d], Сембер губернасы һәм Симбирское наместничество[d]
Административ-территориаль берәмлек Сембер өлкәсе
Сәгать поясы UTC+04:00[2] һәм UTC+03:00[2]
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы Идел һәм Зөя
Хөкүмәт башлыгы Дмитрий Александрович Вавилин[d][3]
Әгъзалык Креатив шәһәрләр челтәре[d][4]
Халык саны 613 334 (1 гыйнвар 2023)
Административ бүленеше Сембернең Ленин районы[5], Сембернең Тимер юл районы[5], Сембернең Идел арты районы[5] һәм Сембернең Зөя арты районы[5]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 150 метр
Кардәш шәһәр Крефелд, Мейкон, Гомель, Уху[d][6][7] һәм Минск
Бүләкләр
Ленин ордены
Мәйдан 316,9 км²
Почта индексы 432000–432999
Рәсми веб-сайт ulmeria.ru​(рус.)
Төнге күренеше
Һәйкәлләр исемлеге Культурное наследие России/Ульяновская область/Ульяновск (часть 1)[d]
Феноменның икътисады Сембер икътисады[d]
Һавадан күренеш
Җирле телефон коды 8422
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Сембер шәрәфле ватандашлары
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Сембердә җирләнгәннәр[d]
Объектның күренешләре өчен төркем Төркем:Сембер күренешләре[d]
Карта
 Сембер Викиҗыентыкта

Халык саны — 613 793 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 637 288 кеше (2010).[8]

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»[9].

Исеме

үзгәртү

Шәһәрнең беренче исеме, Сембер Болгар кенәзе артыннан бирелә. Шуңа күрә ул урысча да Синбирск, аннары Симбирск булып тора. 1924 елда ул Ульянов-Ленин артыннан Ульяновск дип аталган.

География

үзгәртү

Шәhәр Идел елганың сул ягында, Мәскәүдән 890 километр көчыгыштарак урнашкан. Муниципаль берәмлек буларак Новоульяновск шәһәр округы, Чардаклы һәм Сембер районнары белән чикләнә.

Куйбышев тимер юлының Ульяновск станциясе. Шәһәр аша А151 (Сембер — Чуел — М7 автоюлы), Р178 (Саранск — Сембер — Мәләкәс — Самар), Р228 (Сембер — Сызран — Сарытау — Волгоград), Р241 (Сембер — Буа — Казан) автоюллар баралар.

Сембердән эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
Түбән Новгород ~ 482 км
Вологда ~ 1042 км
Петербург ~ 1639 км		 Чабаксар ~ 246 км
Йошкар-Ола ~ 336 км
Киров ~ 629 км		 Казан ~ 267 км
Ижау ~ 587 км
Пермь ~ 868 км
Саранск ~ 230 км
Мәскәү ~ 903 км
Смоленск ~ 1327 км
 
Роза ветров
 Мәләкәс ~ 85 км
Уфа ~ 578 км
Чиләбе ~ 975 км
Пенза ~ 315 км
Воронеж ~ 856 км
Сочи ~ 1855 км		 Сарытау ~ 446 км
Әстерхан ~ 1272 км
Махачкала ~ 1685 км		 Тольятти ~ 184 км
Самар ~ 242 км
Ырынбур ~ 627 км

Климат

үзгәртү
  • Уртача еллык температура — +5,0 °C
  • Уртача еллык җил тизлеге — 3,9 м/с
  • Уртача еллык һава дымлылыгы — 74%
Сембер климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Абсолют максимум, °C 5,6 4,5 16,5 30 36,2 37,5 38,9 39,3 33,9 26,0 14,3 7,8 39,3
Уртача максимум, °C −6,5 −6,3 0,6 12,0 20,2 24,5 26,3 24,3 18,1 9,6 0,4 −5,3 9,8
Уртача температура, °C −9,8 −10,4 −3,9 6,1 13,6 18,3 20,2 18,0 12,4 5,3 −2,4 −8,4 4,9
Уртача минимум, °C −13,3 −14,1 −7,9 1,1 7,4 12,4 14,5 12,5 7,7 1,9 −4,9 −11,4 0,5
Абсолют минимум, °C −38 −40 −32,8 −20 −6,5 −2,2 3,8 −1 −4,9 −18,9 −29,2 −38 −40
Явым-төшем нормасы, мм 31 24 24 30 39 63 60 48 49 40 32 30 470


Тарих

үзгәртү
 

Сембер крепостена Хитрово Богдан Матвей улы 1648 елда нигез салган.

1670 елның октябрендә Семберне Степан Разин гаскәрләре чолганышка алганнар, ләкин алар патша гаскәре тарафыннан җиңелгәннәр; Степан Разин үзе дә яралана.

1774 елда Сембер острогында Емельян Пугачёв ябып тотылган.

1708—1717 һәм 1728—1780 елларда — Казан губернасы составында, 1737 елдан аның Сембер провинциясе үзәге, 1780 елдан — Сембер калгайлыгы үзәге,1796 елдан — Сембер губернасы үзәге.

XIX гасырда — Идел буендагы икмәк, балык, терлек һәм урман сәүдәсе эре үзәкләреннән берсе. 1790-елларда Сембердә беренче театры ачыла, 1840-елларда театр училищесы.

1856 елда Сембер шәһәрендә 26 чиркәү, 2613 йорт һәм 677 лавка (кибет) булган. 1890-елларда тимер юл Семберне Инза белән, ә XX гасыр башында — Бөгелмә белән тоташтырыла.

1918 елның июньдә Сембер акгвардиячеләр һәм чехословаклар тарафыннан басып алына. Шул ук елның сентябрьдагы Сембер операциясе нәтиҗәсендә азат ителә.

1924 елда Владимир Ульянов-Ленин хөрмәтенә Сембергә Ульяновск исеме бирелә. 1928 елдан — Урта Идел өлкәсе (1929 елдан — крае) составында, 1936 елдан — Куйбышев өлкәсе үзәге.

1943 елдан Сембер өлкәсе үзәге булып тора.

Халык

үзгәртү
1811[10] 1840[10] 1856[10] 1897[11] 1914[10] 1926[10] 1931[10] 1939[10] 1959[12] 1970[13] 1979[14] 1989[15] 2002[16] 2010[8]
~13 300 ~17 700 ~26 500 41 684 ~55 200 ~68 700 ~68 900 ~103 800 205 942 351 085 463 964 625 155 635 947 613 793

Милли состав

үзгәртү
Милләт 2002[17] 2010[18]
руслар 74,0% 75,7%
татарлар 12,7% 12,6%
чуашлар 7,3% 7,1%
мордва 1,4% 1,3%
украиннар 1,4% 1,0%

Административ бүленеш

үзгәртү
 

Шәһәр 4 районларына бүленә:

Ленин районы — шәһәрнең иң иске районы. Ул Идел һәм Зөя арасының төньягында ята вә гадәт буенча Үзәккә һәм Төньякка бүленә.

Кардәш шәһәрләр

үзгәртү
 

Шәһәрдә туганнар

үзгәртү
  Викиҗыентыктагы медиафайллар?
 
Спас-Вознесение соборы
 
«Ләйли-Җамал» җәмигъ мәчете
 
Үзәк җәмигъ мәчете

Дин

үзгәртү
Православие
РПЧнең Сембер митрополиясе
Сембер епархиясе
Спас-Вознесение соборы
Ислам
ҮДН карамагындагы Сембер мөфтияте
«Ләйли-Җамал» җәмигъ мәчете
Үзәк җәмигъ мәчете
РФ МДН карамагындагы СӨ МҮДН
«Ихлас» мәчете
Католиклык
Яһүд дине

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Словарь топонимических перифраз: названия российских городов — СПб: Алетейя, 2022. — ISBN 978-5-00165-489-6
  2. ↑ 2,0 2,1 Федеральный закон от 09.03.2016 № 69-ФЗ — 2016.
  3. ↑ https://web.archive.org/web/20210521134601/http://ulmeria.ru/ru/node/20547
  4. ↑ https://en.unesco.org/creative-cities/ulyanovsk
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Устав муниципального образования «Город Ульяновск»
  6. ↑ http://www.wuhu.gov.cn/English/SisterRelationship/8644711.html
  7. ↑ http://english.ah.gov.cn/AboutAnhui/InternationalExchanges/SisterProvincesandCities/4004821.html
  8. ↑ 8,0 8,1 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-01-03 
  9. ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 http://www.mojgorod.ru/uljanov_obl/uljanovsk/index.html
  11. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1358
  12. ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  13. ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  14. ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  15. ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  16. ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  17. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-02-14 
  18. ↑ 2010 ел сан алу базасы, archived from the original on 2018-03-27, retrieved 2014-02-14 

Тышкы сылтамалар

үзгәртү


Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Сембер&oldid=4157783