Wikipedia

Чирмешән районы

(Чирмешән муниципаль районы битеннән юнәлтелде)

Чирмешән районы — Татарстан Республикасы составында административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Төбәкнең көньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәге — Чирмешән авылы.[2].

Чирмешән районы
БайракИлтамга
Нигезләнү датасы 1930
Сурәт
Дәүләт  Россия
Башкала Чирмешән (Чирмешән районы)
Административ-территориаль берәмлек Татарстан
Халык саны 18 371 (2021)[1]
Мәйдан 1364 км²
Рәсми веб-сайт cheremshan.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Харита сурәте
Карта
 Чирмешән районы Викиҗыентыкта

Чирмешән җирлеге 1730 нчы елларда Россия Дәүләтенең Көньяк чигендә төзелгән Яңа Кама аръягы линиясенең шул исемдәге ныгытмасы территориясендә барлыкка килә. Район беренче тапкыр 1930 елның 10 августында Беренче Май исеме астында оеша. 1963 елда аны бетерәләр һәм Октябрь һәм Әлмәт районнарына тапшыралар. 1965 елның 12 гыйнварында районны хәзерге исем астында — Чирмешән[4] яңадан торгызалар.[3][2][4]

География

үзгәртү

Чирмешән муниципаль районы Татарстанның көньяк-көнбатышында урнашкан, шунда ук Нурлат районы белән чиктәш, көнбатышта - Аксубай районы белән, Яңа Чишмә муниципаль районы белән, төньяк-көнчыгышта - Әлмәт районы, көнчыгышта - Лениногорск районы, көньякта - Самара өлкәсе белән (Челно-Вершинский һәм Шенталинский районнары). Гомуми мәйданы 1364,3 км².[2]

Районның су ресурслары: Олы Сөлчә, Чишмә һәм Олы Чирмешән елгаларың. Районның климаты яз көне тиз җылынып китүе белән аерылып тора, ләкин озак вакытлы һәм салкын кыш. Территория урман-дала зонасында урнашкан. Урманнар районның 26% ы каплый, ә территориянең күпчелек өлеше сөрелгән җирләргә туры килә. Биредә көньяк-көнчыгыш Кама аръягы өчен хас булган флора һәм фауна төрлелеге - үсемлекләрнең якынча 932 төре һәм хайваннарның 303 төре бар. Сукыр тычканнар, байбаклар, җирән йомраннар, тушканнар, тычканнар һәм башка дала кимерүчеләре аеруча киң таралган. 1934 елгы интродукциядән соң Чирмешән районында Америка сәшкесе бик киң таралган. Җирле урманнарда юртаклар, бүреләр, төлкеләр һәм ятчәләр яши. Дала һәм урман орнитофауналарыннан монда тургайлар, соры көртлекләр, шадра, спескан, песнәкләр һәм башка төр төрләр бар. Районның махсус сакланучы табигать зоналары 4 гектар мәйданны били. Нефть һәм битум ятмалары бар.[2]

Герб һәм флаг

үзгәртү

Чирмешән муниципаль районының хәзерге гербы һәм флагы 2005 елның мартында расланды. Тиздән символлар Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертелде. Эшне республика Президенты каршындагы Геральдика Советы каршындагы авторлар коллективы башкарды. Гербның яшел полосада төзелгән көмеш төстәге таш диварны сурәтләүче турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт. Диварда бирелгән арка өстендә көмеш ябалак утыра. Ябалак һәм аның артындагы төс — кызыл.[5].

Таш дивары — гербның үзәк объекты. таш дивары XVIII гасырда төзелгән Чирмешән ныгытмасын сурәтли һәм дәүләтнең Көньяк-Көнчыгыш чикләрен саклауда төбәкнең тарихи ролен күрсәтә. Стена ныклык һәм мөстәкыйльлек символы, ә анда сүрәтләнгән арка — кунакчыллык һәм күпмилләтле районның түземлеге символы буларак интерпретацияләнергә мөмкин. Тамашачыга караган ябалак Дәүләт чикләре сагында зирәклекне һәм уяулыкны гәүдәләндерә. Тукыма нигезендәге яшел полоса — төбәкнең уңдырышлылыгы һәм табигый байлыгы. Флаг герб элементларын һәм Татарстанның милли төсләрен кабатлый. Флагның нисбәте 2: 3.[6].

Этимология

үзгәртү

Чирмешән районы шул ук исемдәге торак пункт (хәзер — административ үзәк) исемен алды. Чирмешән җирлеге 1730 нчы елларда Кама аръягы чик буе ныгытмаларының яңа линиясе ныгытмасы территориясендә барлыкка килә. Крепость һәм авылга Татарстанның көньяк-көнчыгышында ага торган Олы Чирмешән елгасы исем бирә. Географ Евгений Поспелов күрсәткәнчә, гидроним «Черемисан» — «черемисов елгасы» (марилар) рус адаптациясеннән килеп чыккан. Елга исеменең татар телендә килеп чыгуына берничә вариант бар. Алар арасында: "масляный (смалалы) Урман Елгасы», «гаскәрләр җыю урыны» яки Чирү Мемшен исеменнән ("гаскәр башлыгы"). Гидронимны иң иртә куллану 992 елга, гарәп сәяхәтчесе Әхмәд Ибн Фалдан Иранның «агымдагы, агымдагы, агымдагы» формасыннан файдаланганда, башлана.[4]

Тарих

үзгәртү

Борынгы тарих

үзгәртү

Казан ханлыгы 1552 елда алынганнан һәм Мәскәү дәүләтен көнчыгышка таба киңәйгәннән соң, яулап алынган чик буе территорияләре даими рәвештә нугайлар һәм калмыклар һөҗүменә дучар ителә. 1630 нчы елларга кадәр көньяк-көнчыгыш Кама аръягы җирләре Нугай Урдасы йогынтысында була һәм күчмә халыклар хәрәкәте өчен «коридор» сыйфатында кулланыла. XVII гасырның икенче яртысында Россия Чулман елгасының сул як ярында чик буе ныгытмалары төзи башлый. 1652-1656 елларда Олы Чирмешән елгасы буенда Ак ярдан беренче (Иске) Кама аръягы линиясе төзелә. Ул ачык урында урман һәм туфрак өемнәре төзүдән торган. Иске Кама аръягы линиясе буенда казаклар, сөрүче крестьяннар һәм сөргенгә сөрелгәннәр яшәгән авыл җирлекләре барлыкка килә. Оборона линиясе чагыштырмача тиз төзелгән һәм бик үк нык булмаган. Гасырның икенче яртысында аны берничә тапкыр дошман отрядлары камап алган. 1681-1684 еллардагы Башкорт восстаниесе буенча аеруча билгеле була. Бу чикләрне ныгыту турындагы карарны Петр I XVIII гасыр башында кабул итә.[7][3]

Яңа Кама аръягы линиясен төзү 1732 елның апрелендә, императрица Анна Иоанновна патшалык иткән вакытта башлана. Казан губернаторына урындагы өязләрдән өч мең эшче бүлеп бирергә һәм аларга айлык түләүне 30 алтын белән тәэмин итәргә кушалар. Кама аръягы (Чирмешән) сызыгын саклау өчен дүрт ландмилиция полкы формалаштырыла. Ләкин 1736 елда ук планнарны яңадан карап, төзелеш эшләре туктатыла: Ырынбур ныгытмасы төзелү сәбәпле, Яңа Кама аръягы линиясен тәмамланганчы ук стратегик яктан отышсыз дип таныдылар. Нәтиҗәдә, төгәлләнмәгән ныгытмаларга һәм форпостларга бары тик өлешчә генә халык күчеп утыра. 1736 елда күптән түгел төзелгән Чирмешән ныгытмасында 306 кешегә исәпләнгән Яңа Чишмә полкының өч ат ротасы фатирлаштырыла. Әһәмиятле хәрби объект статусы югалуга карамастан, камалыш вакытында ныгытма өч меңнән артык кешене һәм 16 пушканы сыйдыра алган. Шулай итеп, Ырынбур губернасы барлыкка килү белән, Дәүләт фронтыннан Чирмешән линиясе Казан губернасының көньяк-көнчыгыш чигенә әверелә.[3]

Кама аръягының көньяк-көнчыгышында чик буе ныгытмаларын төзү нәтиҗәсендә акрынлап халык яши башлады, һәм крепость тирәсендә дистәләгән яңа торак пункт барлыкка килде. Шулай итеп, хәзерге Чирмешән авылы урынында шул исемдәге исемдәге крепость территориясендә сөрелгән солдатларның җирлеге барлыкка килде. Крепостной җирләр тирәсендә, хәзерге Чирмешән районы чигендә, Түбән һәм Югары Кармалка, Лагерна, Мордва Афонькино, Ишлинка, Әмир авыллары барлыкка килә. Тарихчы һәм краевед Николай Флоров билгеләп үткәнчә, 1744 елдан гамәлдәге хәрбиләр Ырынбурга күчерелгән, ә Чишмә һәм Чирмешән ныгытмасы территориясендә отставкадагы солдатларны урнаштыра башлаганнар. 1768 елга төбәктә инде буш җирләр калмаган, ә Чирмешәндә меңнән артык кеше яшәгән. Солдатлардан башка монда качкын рус крестьяннары, татарлар, утрак башкортлар, мордвалар һәм чуашлар яшәгән. Чирмешән ныгытмасы тарихында иң мөһим мизгелләрнең берсе Пугачёв восстаниесе булды. Вакыйгаларның шаһитлары һәм башка тарихи мәгълүматлар буенча, 1774 елның гыйнварында Пугачевның көрәштәше ясаклы татар Аит Разматеев крестьян гаскәре башында Чирмешән ныгытмаларына килеп җитә һәм крепостьны тапшыруны таләп итә. Комендант бу турыда генерал-майор А. И. Миллерга хәбәр итте. Баш күтәрүчеләрнең урнашуын белгәч, ул каршы тору өчен меңгә якын гренадёр һәм казак җибәргә. Салейкино авылы янындагы сугышта баш күтәрүчеләр тар-мар ителә, ә аларның юлбашчысы башкалага җибәрелә, анда җәзалап үтерелә.[8][9]. Крепостьлар һәм якын-тирә территорияләр халкы акрынлап арта бара. 1780 елгы бишенче ревизия (халык санын алу) нигезендә, Чирмешәндә 635 ир-ат яшәгән, ә 1844 елда - инде 900. XIX гасыр уртасы крепость халкы өчен салымнарның артуы белән характерлана. Мәсәлән, җирле крестьяннар дәүләт статусына күчерелә һәм башка җыемнар белән салым салына башлый. Өстәмә хезмәт хакы өчен күпләр җирле хуҗалыкларга батрак булып ялланган яки эш эзләп авылны ташлап киткән. 1890 елда авылда зур янгын чыга, шуның нәтиҗәсендә 600гә якын йорт янып бетә. XX гасыр башында Чирмешәндә волость идарәсе, почта станциясе, телеграф, чиркәү, берничә земство мәктәбе, хастаханә һәм башка мөһим волость объектлары урнашкан булган. 1910 елда халык саны 4151 кеше тәшкил иткән.[10][11].

Совет чоры

үзгәртү

Октябрь революциясе һәм ватандашлар сугышы еллары Кама Аръягының көньяк-көнчыгышы өчен катлаулы чор була. 1918-1919 елларда Бөгелмә өязендә большевиклар белән Колчак армиясе арасында сугышлар башлана, ә 1921 елда Идел буенда ачлык башлана, ачлыкта 2 млн кеше зыян күрә.[10][11].

Чирмешәннең һәм якын-тирә җирләрнең административ бүленеше еш үзгәрә. 1920 елга кадәр крепость янындагы авыл Самар губернасы Бөгелмә өязе Югары Кармал волостеның үзәге була, ә 1920 елдан 1930 елга кадәр ТАССР Бөгелмә кантонының бер өлеше булып кала. Район беренче тапкыр 1930 елның 10 августында Беренче Май районы дип йөртелә. 1959 елның 26 мартында Беренче Май районына Акташ районы территориясенең бер өлешен кушталар, ләкин 1963 елның 4 гыйнварында чираттагы эретүләр нәтиҗәсендә район бетерелә һәм Октябрь һәм Әлмәт районнары составына кертелә. 1965 елның 12 гыйнварында Чирмешән районы яңадан торгызыла.[11]

Хәзерге чор

үзгәртү

«Чирмешән муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитетын район Советы, район башлыгы һәм район халкы контрольлек итте. 2018 елның июнь аеннан башлап Башкарма комитет җитәкчесе вазыйфасын Шайдуллин Илфат Нәгыймулла улы башкара.[12]. Район башлыгы — Дәүлетшин Фердинат Мидхәт улы[13].

Халык

үзгәртү
 
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының этник картасы
 
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының дини картасы

2010 елгы Бөтенроссия халык санын исәпкә алу нәтиҗәләре буенча, районның милли составы: татарлар-54 %, чуашлар-22,8 %, руслар — 17,8%, башка милләт вәкилләре — 0,8% тәшкил итә.

1959[14] 1970[15] 1979[16] 1989[17] 2002[18] 2010[19]
40 558 38 212 30 859 21 800 21 273 20 361

Милли состав

үзгәртү
Милләт 1970[20] 1979[20] 1989[20] 2002[21] 2010[22]
татарлар 51,3% 53,5% 52,1% 54,0% 54,1%
чуашлар ? ? 22,4% 21,6% 22,8%
руслар 18,9% 17,8% 18,9% 18,5% 17,3%
мордва ? ? 6,1% 5,0% 4,2%

Муниципаль-территориаль бүленеш

үзгәртү

Чирмешән районында 18 авыл җирлеге составында 48 торак пункт бар.

№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		Халык саныМәйданы,
км2
1Бәркәтә авыл җирлеге Бәркәтә 1 ↘740[23]
2Югары Кәминкә авыл җирлеге Югары Кәминкә 3 →624[23]
3Ивашкино авыл җирлеге Ивашкино 2 ↘1317[23]
4Карамыш авыл җирлеге Карамыш 2 ↘419[23]
5Күтәмә авыл җирлеге Күтәмә 1 ↘484[23]
6Лашманское авыл җирлеге Лашман 2 ↘1628[23]
7Мордва Афонькәсе авыл җирлеге Мордва Афонькәсе 3 ↘440[23]
8Түбән Кәминкә авыл җирлеге Түбән Кәминкә 2 ↘1034[23]
9Түбән Кармалка авыл җирлеге Түбән Кармалка 3 ↗597[23]
10Яңа Элмәле авыл җирлеге Яңа Элмәле 2 ↘1263[23]
11Яңа Кади авыл җирлеге Утыз Имән 2 ↘471[23]
12Иске Кади авыл җирлеге Иске Кади 4 ↘812[23]
13Иске Котыш авыл җирлеге Иске Котыш 3 ↘529[23]
14Иске Үтәмеш авыл җирлеге Иске Үтәмеш 4 ↘913[23]
15Туймәт авыл җирлеге Туймәт 1 ↘556[23]
16Ульяновска авыл җирлеге Ульяновка 5 ↘809[23]
17Чирмешән авыл җирлеге Чирмешән 4 ↗6640[23]
18Шешминка авыл җирлеге Шешминка 4 ↗470[23]

Икътисад

үзгәртү

Хәзерге торышы

үзгәртү

Чирмешән районының географик урыны аның специализациясен билгели, болар авыл хуҗалыгы һәм нефть сәнәгате. Биредә тугыз нефть чыгаручы компания эшли, алар арасында «Татнефть», «Булгарнефть», «Гриц», «Охтин-Ойл», «Шешмойл», «Геотех», «Иделойл», «Татойлгаз» һәм «Татнефтепром». Республика Икътисад министрлыгы мәгълүматлары буенча, нефть секторына район икътисады структурасының 60 %ка якыны туры килә.[24][25]. Авыл хуҗалыгын әйдәп баручы тармаклар: үсемлекчелек һәм сөт терлекчелеге. Төбәктә язгы һәм көзге бодай, арыш, арпа, солы, карабодай, көнбагыш, рапс, шикәр чөгендере, бәрәңге, яшелчә һәм башка культуралар үстерәләр. 2019 елда районның ит җитештерү күләме, узган ел белән чагыштырганда, ике тапкыр диярлек арткан һәм 1508 тонна тәшкил иткән. 2020 елга Чирмешән районы территориясендә 9 җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять, 42 крестьян-фермер хуҗалыгы, 5 авыл хуҗалыгы кооперативы эшли. «Био-Агро», «ЧирмешәнАГРО», «Илһан»[26], «Әккәрәй»[27] һәм «Сөлчә», Тепсуркаев В. А. һәм Серендеев Н. И. иң эре фермер хужалыклары [2]. 2019 ел мәгълүматлары буенча, районда 400 эшкуарлык субъекты эшләгән, 2016 елда 350.[24][25][28].

Инвестиция потенциалы

үзгәртү

1980 елларда суган Чирмешән «бренды» һәм районның авыл хуҗалыгы җитештерүе символы булып саналган. Монда "суган акчасы" дигән гыйбарә бар иде - суган өчен сезонлы табыш гаиләләргә дефицитлы товарлар сатып алырга мөмкинлек биргән. Уңышлы инвестицияләрдә экологик җитештерү һәм суганны төрү тагын төбәкнең "бренды" була алыр иде, дип билгели икътисадчылар. Гомумән алганда, фермер хуҗалыкларының югары инвестиция потенциалы бар, аны гамәлгә ашыру өчен агросәнәгать паркы проекты, ит эшкәртү җайланмалары һәм сәүдә мәйданчыклары әзерләнгән.[24] 2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында республиканың социаль-икътисади үсеш рейтингында Чирмешән районы унынчы урында тора. Татарстан Республикасының Социаль-икътисадый мониторинг комитеты мәгълүматларына караганда, 2020 елның беренче яртыеллыгында хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе буенча районның төп капиталы 993 млн. сумнан артып киткән, ягъни республикада инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5%. Иң күп акча файдалы казылмалар чыгаруга, электр энергиясе һәм газ белән тәэмин итүгә юнәлдерелде.[29]

Татарстан Республикасы буенча Дәүләт статистикасы федераль хезмәте бәяләве буенча, 2019 елда Чирмешән районы 1276 млн. сумнан артык инвестицияләр җәлеп иткән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бу узган ел белән чагыштырганда 200 млн. сумга күбрәк.[30].

Транспорт

үзгәртү

Район үзәге Чирмешән авылы Казаннан 251 км ераклыкта һәм якындагы Шентала тимер юл станциясеннән 26 км ераклыкта урнашкан. Ул Казан-Ырынбур федераль трассасының бер өлеше булып тора (Р239). Көньяк-көнбатыштан төньяк-көнчыгышка таба 16К — 0131 [Нурлат] - Кузайкино автомобиль юлы уза. Район үзәгеннән көнчыгышка таба 16К-1093 Чирмешән — Лениногорск, аннары Бөгелмәгә бара. «Көнбатыш Европа-Көнбатыш Кытай» магистрале районның төньягы аша узар дип планлаштырыла.

Социаль өлкә

үзгәртү

2018/2019 уку елына Чирмешән районында 14 урта, 11 төп мәктәп һәм бер башлангыч мәктәп-балалар бакчасы, шулай ук 19 мәктәпкәчә белем бирү оешмасы, 106 нчы һөнәри училище эшләде. Гомуми белем бирү учреждениеләрендә 2391 укучы һәм 755 мәктәпкәчә яшьтәге бала исәпләнә. Район мәгариф өлкәсендә 700 дән артык кеше иде. Укытучының уртача хезмәт хакы 2019 елга 28 426 сум тәшкил итә[31]. Медицина хезмәтләрен Чирмешән ЦРБ күрсәтә, аңа, ашыгыч ярдәмнән тыш, терапевтик, педиатрия, хирургия бүлекләре, хатын-кызлар консультациясе һәм психиатрия керә.[32]

Районда «балалар сәнгать мәктәбе» эшли, анда «Фантазия» халык уен кораллары ансамбле, «Бәхетле балачак» хореография ансамбле, «Язгы тамчы» вокаль ансамбле кебек иҗади коллективлар укый һәм чыгыш ясый. Район үзәгендә 2000 урынлык «Юбилейный» боз спорт сарае һәм спорт стадионы эшли. Чирмешән муниципаль районының үзәкләштерелгән системасы китапханә хезмәте күрсәтә, ул гомуми фонд 50 меңнән артык китап һәм басма басмалар белән 29 китапханә бүлеген берләштерә.[33] Биредә район мәдәният йорты эшли. 2017 елның көзендә Чирмешән район үзәгендә Укытучылар, туган якны өйрәнүчеләр, мәдәният эшлеклеләре һәм Татарстанның көньяк-көнчыгышындагы китапханә эше хезмәткәрләре өчен беренче төбәк фәнни-гамәли тарихи-туган якны өйрәнү конференциясе уза.[34]

Истәлекле урыннар

үзгәртү

Черемшан мемориаль үзәге 1980-нче елда җирле тарихчы һәм Татарстан мәдәниятенең мактаулы эшчесе Николай Фролов тарафыннан ачылган, үзәк 16 меңнән артык шәхси чыганакларны һәм истәлекләрене саклый. Мемориаль үзәк эзләү, тикшерү, күргәзмә эшләрен алып бара һәм документаль китаплар һәм башка материаллар бастыра. Мемориалның төп максаты-ватан тарихында һәм туган як тарихында гади кешенең урынын һәм ролен өйрәнү.[35] 2007 елда Чирмешәндә Фролов инициативасы белән 2804 саклау берәмлеге булган тарихи-туган якны өйрәнү музее төзелә. Музейның сигез залында край халыклары тарихы һәм этнографиясе, Екатерина II чорыннан нумизматик коллекция, рәсем сәнгате, табигый-фәнни предметлар һәм башка экспонатлар күрсәтелә.[36]

Крайның башка истәлекле урыннары:

  • 1730 нчы еллардагы Чирмешән кирмәне. Сакланып калган ныгытмалар һәм җир өемнәре арасында халык даими рәвештә спорт ярышлары оештыра.
  • Иске Утамыш авылы - төбәкнең иң иске җирлекләреннән берсе. Биредә 1876-1877 еллар мәчете һәм «Манди» чишмәсе сакланган.[2]
  • Гражданнар сугышы вакытында Колчак тарафдарлары тарафыннан атылган диңгезче Михаил Титов һәйкәле.
  • Йөз елдан артык элек салынган Богоявленск чиркәве.[37]

Идарә-җир төзелеше

үзгәртү
  1. Бәркәтә авыл җирлеге: Бәркәтә авылы (үзәк);
  2. Югары Кәминкә авыл җирлеге: Югары Кәминкә (үзәк), Керкәле, Кызылъяр авыллары;
  3. Ивашкино авыл җирлеге: Ивашкино (үзәк), Аккирәй авыллары;
  4. Кармыш авыл җирлеге: Кармыш авылы (үзәк), Яшәүче поселогы;
  5. Күтәмә авыл җирлеге: Күтәмә авылы (үзәк);
  6. Лашман авыл җирлеге: Лашман (үзәк), Әмир авыллары;
  7. Мордва Афонькәсе авыл җирлеге: Мордва Афонькәсе (үзәк), Лагерка, Чуаш Афонькәсе авыллары;
  8. Түбән Кәминкә авыл җирлеге: Түбән Кәминкә (үзәк), Кара Чишмә авыллары;
  9. Түбән Кармалка авыл җирлеге: Түбән Кармалка (үзәк), Югары Кармалка, Чумач авыллары;
  10. Яңа Әлмәле авыл җирлеге: Яңа Әлмәле (үзәк), Иске Әлмәле авыллары;
  11. Яңа Кади авыл җирлеге: Утыз Имән (үзәк), Кызыл Чишмә авыллары;
  12. Иске Кади авыл җирлеге: Иске Кади (үзәк), Яктытау авыллары, Светлогорский, Тукай поселоклары;
  13. Иске Котыш авыл җирлеге: Иске Котыш (үзәк), Красная Поляна, Яңа Котыш авыллары;
  14. Иске Үтәмеш авыл җирлеге: Иске Үтәмеш (үзәк), Югары Чыгтай, Урманасты Үтәмеш, Иске Сережкино авыллары;
  15. Туймәт авыл җирлеге: Туймәт авылы (үзәк);
  16. Ульяновка авыл җирлеге: Ульяновка (үзәк), Девичья Поляна, Саминовка, Сосновка авыллары, Нагорный поселогы;
  17. Чирмешән авыл җирлеге: Чирмешән (үзәк), Казанка, Түбән Чыгтай авыллары, Кече Чыгтай поселогы;
  18. Шешминка авыл җирлеге: Шешминка (үзәк), Андреевка, Павловка авыллары, Нагай поселогы
 
Чирмешән туган як тарихы музее

Матбугат

үзгәртү

Районда татар һәм рус телләрендә «Безнең Чирмешән» (Наш Черемшан) газетасы чыга.

Район җирлегендә туган күренекле кешеләр

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Экологический гид, 2015
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Амирханов Р. Х. (2003). Закамские засечные линии — восточные границы России (Альметьевский район по второй половине XVII-первой половине XVIII веков). Тюрко-Татарский Мир. 2020-11-16 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 Поспелов, 2002
  5. ↑ Герб Черемшанского района. Геральдика.ру (2005-03-22). 2020-11-17 тикшерелгән.
  6. ↑ Флаг Черемшанского района. Геральдика.ру (2005-03-22). 2020-11-17 тикшерелгән.
  7. ↑ Ногманов, 2019
  8. ↑ Фролов, 1987
  9. ↑ Ярослав Пилипчук (2017-06-07). Татаро-башкиры в Пугачевском восстании: неожиданный итог двухлетней войны на истребление. Реальное время. әлеге чыганактан 2021-02-28 архивланды. 2020-11-16 тикшерелгән.
  10. ↑ 10,0 10,1 История Татарстана, 2014
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Светлана Арсентьева (2011-07-01). История села Черемшан (Чирмешэн). Приволжье и Поволжье. 2020-11-16 тикшерелгән.(үле сылтама)
  12. ↑ Шайдуллин Илфат Нагимуллович. TatCenter. әлеге чыганактан 2020-09-23 архивланды. 2020-11-23 тикшерелгән.
  13. ↑ Давлетшин Фердинат Мидхатович. TatCenter. әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-23 тикшерелгән.
  14. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  15. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  16. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
  19. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  21. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-10-29 
  22. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-29 
  23. ↑ 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Черемшанский район. Invest Tatarstan (2019-06-25). 2020-11-17 тикшерелгән.
  25. ↑ 25,0 25,1 Возможности развития черемшанских МСП обсудили в ходе балансовой комиссии. Министерство экономики Республики Татарстан (2020-02-05). 2020-11-17 тикшерелгән.(үле сылтама)
  26. ↑ Кадыр Гумеров (2020-05-12). В Черемшанском районе в обществе «БИО АГРО» в день засевают по тысячу гектаров. 2020-12-27 тикшерелгән.
  27. ↑ Кадыр Гумеров (2020-09-07). В хозяйстве «Аккиреево» Черемшанского района уборку завершили. 2020-12-27 тикшерелгән.
  28. ↑ Черемшанский район. TatCenter. 2020-11-17 тикшерелгән.
  29. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
  30. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
  31. ↑ Постановление об утверждении муниципальной комплексной программы “Развитие системы образования Черемшанского муниципального района на 2020-2022 годы”. Официальный портал правовой информации Республики Татарстан (2019-11-01). әлеге чыганактан 2022-01-24 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
  32. ↑ ГАУЗ "Черемшанская ЦРБ". Портал здравоохранения Республики Татарстан. 2020-11-17 тикшерелгән.(үле сылтама)
  33. ↑ Черемшанский район. Бренды родного края. әлеге чыганактан 2020-10-11 архивланды. 2020-11-17 тикшерелгән.
  34. ↑ Конференция по истории Черемшанского района. Всемирный конгресс татар (2017-10-27). 2020-11-18 тикшерелгән.
  35. ↑ Черемшанский Мемориальный центр. Музеи России. 2020-11-18 тикшерелгән.
  36. ↑ Историко-краеведческий музей Черемшанского района. Музеи Республики Татарстан. әлеге чыганактан 2019-09-11 архивланды. 2020-11-18 тикшерелгән.
  37. ↑ Ирина Демина (2018-09-28). Почему Черемшанский район – настоящий сундук сокровищ для туристов. Общественно-политическое издание “Татарстан”. 2020-11-07 тикшерелгән.

Сылтамалар

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чирмешән_районы&oldid=4334230