Кырмыскалы районы
һәм
| Кырмыскалы районы | |
| баш. Ҡырмыҫҡалы районы | |
| Байрак[d] | |
 | .png) |
| Нигезләнү датасы | 20 август 1930 |
|---|---|
_-_panoramio.jpg) | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Кырмыскалы |
| Административ-территориаль берәмлек | Башкортстан |
| Сәгать поясы | YEKT[d] һәм UTC+05:00 |
| Халык саны | 49 285 (1 гыйнвар 2019)[1] |
| Нәрсә белән чиктәш | Иглин районы |
| Мәйдан | 1750,88 км²[2] |
| Почта индексы | 4530ХХ |
| Рәсми веб-сайт | admkarm.ru |
.svg) | |
| Җирле телефон коды | 34765 |
 | |
 Кырмыскалы районы Викиҗыентыкта | |
Кырмыскалы районы (рус. Кармаскалинсᴋий район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Кырмыскалы авылы.
1930 елның 20 августында Үзәк башкарма ᴋәмититының карары белән барлыкка килгән.
78 торак урыны 13 авыл шурасына бүленгән.
Җәгъpафия
үзгәртүКырмыскалы муниципаль районы җɵмһүрᴎятның үзәк өлешендә, Агыйделнең сул ярында. Агыйдел суы аша Иглин, Гафури һәм Архангель районнары белән чиктәш. Көньяктан Авыргазы районы белән, көньяк-көнбатыштан – Дәүләкән, көнбатышта – Уфа һәм Чишмә районнары белән чиктәш. Мәйданы 1730 дүрᴛᴋел километр тәшкил итә.
175088 га тулаем мәйданның авыл хуҗалыгы җирләре 124,3 меңен алып торалар, шул исәптән иген җирләре – 78 мең га.
Район биләмәсенең 17,5 проценты (30,7 мең га) урманнар. Урманнарда имән, усак, юкә агачлары үсә.[3]
Халык
үзгәртүХалыкның уртача яше – 33,2. Иң эре торак урыннары: Кырмыскалы (2009 елда 9,1 мең кеше яши), Прибельсᴋ эшчеләр бистәсе (4,9 мең), Олыкүл (4,71 мең), Кабак (3,07 мең), Константиновка (1,67 мең), Сахай (1,57 мең), Бозаяз (1,54 мең), Яңа Кыешкы (1,28 мең).
| Год | башкортлар кеше |
башкортлар % |
татарлар кеше |
татарлар % |
руслар кеше |
руслар % |
Барлыгы %кеше |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1970 | 12 289 | 21.3% | 25 863 | 44.8% | 57 743 | ||
| 1989 | 10 471 | 22,9% | 21 756 | 47,6% | 45 680 | ||
| 2002 | 23 296 | 42,68% | 15 811 | 28,97% | 8 767 | 16.06% | 54 585 |
| 2010 | 20 236 | 39,6 % | 16 318 | 31,9 % | 8 418 | 16,5 % | 51 504 |
Таблицада күрсәтелмәгәннәрдән 2002 елда районда чуашлар (5 238), мукшылар (586) һәм украиннар (295) яши.
Демография
үзгәртү| 1939[6][7] | 1959[8][7] | 1970[9][7] | 1979[10][7] | 1989[11][7] | 2002[12][7] | 2008[13] | 2009[14] | 2010[15] | 2012[16] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 47 644 | ↗55 443 | ↗57 183 | ↘49 849 | ↘45 680 | ↗54 585 | ↘52 191 | ↗52 194 | ↘51 504 | ↘50 877 |
| 2013[17] | 2014[18] | 2015[19] | 2016[20] | 2017[21] | 1 гый 2018[22] | 1 гый 2019[1] | 2021[23] | ||
| ↘50 620 | ↘50 176 | ↗50 190 | ↗50 276 | ↗50 319 | ↘49 792 | ↘49 285 | ↗52 715 |
Районның танылган кешеләре
үзгәртү- Канзафар Усаев - Е. Пугачев җитәкчелегендәге хәрәкәт юлбашчыларының берсе. Полк атаманы
- Мөхәммәтсәлим Өметбаев - шагыйрь һәм публицист, тарихчы һәм этнограф, филолог, телче һәм тәрҗемәче, педагог һәм җәмәгать эшлеклесе
- Мирсәет Солтангалиев - атаклы совет сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе
- Миңлегали Шайморатов – генаерал-майор, гражданнар һәм Бөек Ватан сугышы каһарманы
- Гайшә Рахманкулова — беренче татар хатын-кыз профессиональ рәссам
- Сабирҗан Кунакбаев – селекционер
- Рифгать Әбдиев — уйлап табучы, кибернетик, фән дyктыpы, пpафисьıр.
- Хәмит Сәмихов — татар язучысы
- Җәмил Әбделмәнов — җырчы.
- Гайсә Хөсәенов - әдәбият галиме.
- Фәнил Әсәнов - язучы
- Фәрит Исәнгулов - язучы
- Рәшит Низамов - язучы, журналист
- Барый Ногманов - язучы
- Ирек Кинҗәбулатов - язучы
- Дилә Булгакова — татар шагыйрәсе.
- Тимергали Килмөхәммәтов - БДУ пpафисьıры
- Роберт Баемов - БДУ пpафисьıры, язучы.
- Рамил Чурагулов, татар шагыйре, популәр җырлар aвтыpы
- Нәҗип Хәмитов, хәрби,
- Рафаэль Салихов - артист.
- Расих Ханнанов (1931—2020), язучы һәм журналист, БАССР-ның атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Радик Богданов (1939, Спирт заводы бистәсе — 2009), баш табиб. БАССР атказанган табибы (1976).
Икътисад
үзгәртүСәнәгать
үзгәртүРайон икътисадында төп урынны сәнәгать били. 2009 елда җитештерелгән продукциянең 58% аңа туры килгән. 2009 елда 1,3 млрд сумлык продукция сатылган. 2010 елда – 1,8 тапкыр күбрәк: 2 млрд сумлык. Районда 5 сәнәгать предпприятиесе эшли. Җир асты байлыкларын чыгару тармагында ҖЧҖ «Башстройресурс» (Кабак); эшкәртүче сәнәгать тармагында ҖЧҖ “Карлыман шикәре” (Прибельсᴋи бистәсе), ҖЧҖ “Башкорт кирпече” (Кабак) кәcəбәләре эшлиләр. Соңгы икесе сәнәгать продукциясенең яртысын җитештерә. Алар район буенча гына түгел, җɵмһүрᴎят күләмендә зур әһәмияткә ия. “Карлыман-шикәр” – җɵмһүрᴎятда бердәнбер сөттән озак сакланучы консервалар ясаучы. “Башкорт кирпече” җɵмһүрᴎятданың 30% силикат кирпечен җитешетерә.
Карлыман-шикәрдә 906 кеше эшли, 2009 елны 16 млн сумлык табыш белән тамалаган.
Җитештерү көчләре Кабакта урнашкан «Башкорт кирпече»ндә 225 кеше эшли.
Авыл хуҗалыгы
үзгәртүРайонда 18 эре хуҗалык һәм 88 фермерлык хуҗалыгы эшли. Шәхси хуҗалыклар 17 меңләп исәпләнә.
Районда 50,4 мең баш эре мөгезле терлек исәпләнә, шул исәптән 14,8 меңе (29,4%) – хуҗалыкларда, 33,7 меңе (66,8%) — шәхси хуҗалыкларда, 1,9 мең баш – фермер хуҗалыкларында.
Районның машина-трактор паркын 608 трактор (эре хуҗалыкларда – 513), 35 иген комбайны, тагын 24 – чөгендер җыю, 10 – терлек азыгы җыю комбайны.; барлыгы 176 йөк машинасы. Техниканың тулаем тузганлыгы – 70%. 2009 елда 62,9 млн сумлык 48 яңа техника берәмлеге алынган.
Иң мөһим авыл хуҗалыгы культурасы – шикәр чөгендере. 2009 елда 190 мең тонна уңыш алынган, уртача уңдырышлыгы – 309 ц./га.
Атҗитәрдә ҖЧҖ “Аккош” кошчылык фабрикасы эшли башлаган (8 мең баш каз). ҖЧҖ “Кырмыскалы кошы” 2010 елда 12 мең бройлер чебеш һәм 40 мең каз бәбкәсе саткан.
2009 елда авыл хуҗалыгында 747,7 млн сумлык продукция, товар һәм хезмәтләр җитештерелгән. Дәүләттән 45,2 млн сумлык субсидия алынган.[24]
Транспорт
үзгәртүРайон географик яктан уңышлы урынлашкан. Аның аша Федерация һәм җɵмһүрᴎят әһәмиятендәге транспорт артерияләре уза: Куйбышев тимер юлының Уфа – Күмертау – Ырынбур сызыгы, Урал арты белән тоташтыручы Карлыман – Белорецк сызыгы; Уфа – Ырынбур, Булгаково – Белорет автоᴍобᴎᴫь юллары. Елгачылыкта яхшы гына үсә. Кабак белән Кыешкыда пристань эшли.
Районда 6 тимер юл станциясе урнашкан.
Мәгариф
үзгәртү17 мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен белем бирү оешмасы, 35 мәктәп.
Матбугат
үзгәртүРусча һәм татарча район гәҗит чыгарыла, 2006 елдан «Кармаскалинская новь» 2011 елның 17 август көнендә архивланган. һәм «Үзән» исемнәре белән. 2007 елдан «Даира» исеме белән башкортча аерым гәҗит чыга башлаган.
Чыганаклар
үзгәртүРәсми сайт (рус.)
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst80/DBInet.cgi?pl=8006001
- ↑ Район турында (рус.), archived from the original on 2012-03-12, retrieved 2011-07-06
- ↑ Давлетшина З.М. Татарское население Башкортостана: этнодемографическое исследование. Ɵфə: Гилем, 2001. ISBN 5-7501-0235-1
- ↑ Население Башкортостана: XIX—XXI века: статистичесᴋи сборник/ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан.- Ɵфə:Китап, 2008.- 448 с.:ил.
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
- ↑ https://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ Комплексная программа социально-экономического развития муниципального района Кармаскалинсᴋи район на 2011-2015 годы(үле сылтама).