Авыргазы районы
Авыргазы районы — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Толбазы авылы.
 Байрак
.svg) Герб
| |
| Башкала | Толбазы |
|---|---|
| Халык исәбе | 36 970 (2010, Җанисәп, даими яшәүче халык)  |
| Нигезләнгән | 20 август 1930 |
| Вакыт зонасы | UTC+05:00 |
| География | |
| АТБ | Башкортстан |
| Мәйдан | 2,014 км² |
| ДДӨБ | 205 метр |
| Координатлар | 54.0058°N 55.8942°E |
 | |
Тарихи белешмәҮзгәртү
Авыргазы районы 1930 елны оеша. Аның үзәге Яңа Карамалы авылында була, шуңа күрә район да Яңа-Карамалы районы дип атала.
1932 елны район Авыргазы елгасы исеме белән атала башлый, ә 1940 елда үзәк Толбазыга күчә. 1956 елда элекке Бозаяз районының 8 авыл советы Авыргазы районына күчә. Үз чиратында 1962 елда Авыргазы районы зурайтылган Кырмыскалы районы составы керә. Бу хәл 1963 елга кадәр дәвам итә.
Географик сыйфатламаҮзгәртү
Авыргазы районы Башкортстанның үзәк бер өлешендә, Уфадан Ырынбур тракты буенча 86 км көньяккарак, Стәрлетамактан 35 км төньяккарак урнашкан.
Төньяктан Кырмыскалы, көнбатышта – Дәүләкән, Әлшәй, көньякта – Стәрлетамак һәм көнчыгышта Гафури районнары белән чиктәш. Көнбатыштан-көнчыгышка 54 км-га, төньяктан-көньякка 52 км-га сузылган. Авыргазы районының тулы мәйданы 2014 км². Район үзәге Толбазы авылы ике зур шоссе (Уфа-Ырынбур; Дәүләкән-Красноусол) юлы чатында урнашкан.
Район чикләреннән Агыйдел белән Өршәк агып тора. Башка елгалар: Авыргазы, Торсагали, Күзьелга, Үзән һ.б. – аларның кушылдыклары.
Районда 96 күл бар. Иң зур күлләр – Нагадак күле, Сөләйман күле, Мүклекүл, Артамак, Барское, Чобарат, Балыклыкүл, Зиреклекүл һ.б. Аларның иң зуры – Нагадак күле. Аның мәйданы – 50 га, тирәнлеге 36 м җитә.
Авыргазы районы урман-дала ягына карый. Урманнар районның 18% җирен алып тора.
ДемографияҮзгәртү
| 1939[1][2] | 1959[3][2] | 1970[4][2] | 1979[5][2] | 1989[6][2] | 2002[7][2] | 2010[8][9] | 1 гый 2019[10] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 56 966 | ↘51 989 | ↗55 076 | ↘47 327 | ↘38 962 | ↗38 996 | ↘36 970 | ↘32 366 |
Табигый казылмаларҮзгәртү
Авыргазы районында ерганаклар, елгалар һәм күлләр ярлары буенча кызыл балчык һәм ком катламнары чыга. Халык бу казылмаларны хуҗалык максатында файдалана. Сугыш вакытында һәм сугыштан соң бу материалдан кирпеч сугалар.
Кәбәчтән ерак түгел Сахан карьеры – зур ком ятмасы булып тора. Стәрлетамак силикат кирпеч заводы бу карьер комын 1960нчы еллардан бирле ташый.
Нугадак белән Морадым авыллары тирәсендә бурташ карьерлары бар. Авыргазы ярлары буенча гипс ятмалары чыга. Кешеләр аны йортлар салганда яки каралты-курага нигез салганда файдалана. Өшкәтле ерганагы һәм Наумкино авылы тирәсендә зәгыйфь көрән күмер ятмалары очрый.
1970нче еллардан Степановка авылы янында нефть чыгарыла башлый. Болотино, Тукай, Исмәгыйль һәм Толбазы тирәсендә чыгарылган кара алтын торбалар буенча Степановка НППсына куыла, ахырга – Салават шәһәренә.
Икътисад ягыҮзгәртү
Авыл хуҗалыгыҮзгәртү
Район икътисады авыл хуҗалыгына бәйле. Аграр өлкәдә 20 эре хуҗалык, 56 игенче-фермер хуҗалыгы, 14 меңнән артык шәхси хуҗалык бар. Район җиренең яртысын басулар алып тора.
СәнәгатьҮзгәртү
Төп сәнәгать предприятиесе – «Ажемак» кирпеч заводы, Толбазы төзелеш материаллары комбинаты, асфальтобетон заводы, дивар блоклары заводы «Кызыл-Таш».
Танылган кешеләрҮзгәртү
- Әбүбәкер Диваев (1855-1933), Тукай – мәгърифәтче
- Галимҗан Ибраһимов (1887-1938), Солтанморат – татар әдәбияты классигы
- Сөнгатулла Бикбулат (1886-1954), Балыклыкүл — татар галиме, язучы, укытучы
- Гыйбад Алпаров (1891-1936) – тел галиме, профессор
- Якуп Чанышев (1892-1987), Тукай – генерал-лейтенант
- Әмин Зөбәеров (1891-1964), Ишле— РСФСР халык артисты
- Муса Йосыпов (1896, Әпсәләм-1937) — 30 нчы елларда Татар педагогия институты, Татар академия театры директоры.
- Үзбәк Гыймадиев (1920-1987), Яңа Карамалы — татар әдәбият галиме, Кызыл таңның баш мөхәррире.
- Рамазан Байтимеров (1923-1989), Исмәгыйль – шагыйрь, Рөстәм Яхин музыкасына язылган «Туган ягым» җырына сүзләр авторы
- Бәхти Гайсин (1930-1991), Кешәнле – музыкант-композитор
- Салават Рәхмәтулла (1942―2021), Солтанморат – шагыйрь.
- Фәнүзә Нәдершина (1936, Морадым) — әдәбият галиме, Салават Юлаев премиясе (1987).
- Рәшит Назаров (1944-2006), Торымбәт — шагыйрь, С.Юлаев премиясе (2004), Г. Ибраһимов премиясе (1996).
- Идрис Газиев (1960), Корманай — җырчы.
- Әнвәр Кәримов (1921-1961), Ибрай — хәрби очучы-сынаучы.
- Зифа Нагаева (1956, Иске Итекәй), автор-башкаручы. БР атказанган мәдәният хезмәткәре (2003), ТР атказанган сәнгать эшлеклесе (2011).
- Даниэль Карпов (1945), биология фәннәре докторы (2007). БАССР атказанган укытучысы (1991).
МәгарифҮзгәртү
Район буенча барлыгы 45 мәктәп бар. Шуларның 44ендә 4044 башкорт булмаган бала башкорт телен өйрәнә. Башкорт телендә 406 бала укый.
МатбугатҮзгәртү
Район газетасы 1931 елда «Җиңү өчен» исеме белән татар телендә чыга башлый. 1933 елда районда күпләп яшәгән чуашлар өчен газета милли телләрендә чыгарыла. 1956 елда газета урысча чыгарыла башлый. 1965 елдан «Ватан өчен» («Путь Родины», «Сершыв суле»), 2006 елдан «Авыргазы хәбәрчесе» («Аургазинский вестник», «Аургаза хыпарси») буларак дөнья күрә.
Моны да карагызҮзгәртү
- Авыргазы районының Галимҗан Ибраһимов исемендәге премиясе
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.