Апас районы
һәм
| Апас районы | |
| Байрак | |
.png) | .gif) |
| Нигезләнү датасы | 10 август 1930 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Апас |
| Административ-территориаль берәмлек | Татарстан һәм Татарстан АССР |
| Халык саны | 19 093 (2021)[1] |
| Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 62 метр |
| Мәйдан | 1047,5 км² |
| Рәсми веб-сайт | apastovo.tatarstan.ru |
.svg) | |
 | |
 Апас районы Викиҗыентыкта | |
Апас районы (рус. Апастовский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул төбәкнең көньяк-көнбатышында урнашкан. Район территориясе бер шәһәр һәм 21 авыл җирлегенә берләшкән 72 торак пунктны үз эченә ала. 2020 ел башына халык саны 19512 кеше тәшкил итә. Административ үзәк — Апас шәһәр тибындагы поселогы.[2][3][4]
География
үзгәртүАлтын Урданың, Казан ханлыгының һәм Казан губернасының «Җәбалстаны», яки тарихи «Тау ягы»нда урнашкан. Республиканың Буа, Тәтеш, Кама Тамагы, Югары Ослан, Кайбыч районнары, шулай ук Чуашстанның Ялчык районы белән чиктәш.[5][6]
Көнбатыш өлеше Токмово тектоник своды авышлыгында, калган өлеше — Казан-Киров бөгелешенең көньяк-көнбатыш бортында урнашкан. Рельефы – калкулыклы тигезлек (биеклеге – 140-200 м). Иң зур биеклек - 228 метр, территориянең көньяк өлешендә, Зөя һәм Үләмә елгалары арасында; иң азы — 55 метр — Зөя елгасы буенда, аның озынлыгы 161 км. Барлык су артерияләре аның бассейнына керә. Гомуми озынлыгы 30 км дан артык булган башка эре елгалар: Бола, Үләмә, Коры Үләмә, Бия, Чирмешән, Имәле. Урман массивының гомуми мәйданы - 8,9 мең га.[4][6] Туфрак караңгы-соры һәм урман, көлсу туфраклар. Район территориясендә акшар, доломит, балчык, ком, торф запаслары бар.
Герб һәм флаг
үзгәртүГерб һәм флагны эшләү белән Татарстан Республикасы президенты каршындагы Геральдика советы һәм Россия геральдистлар берлеге бергә шөгыльләнгән. Апас муниципаль район советының 2006 елның 30 сентябрендәге карары белән расланган. Герб һәм флагта районның төп икътисади, мәдәни һәм географик үзенчәлекләре сурәтләнгән. Башак һәм таҗ уңдырышлы җирләрне, ике шәүлегән — хезмәт сөючәнлек һәм рухи мәдәниятне, көмеш тасма — Зөя елгасын, кояш — җылылык һәм муллык символы. Гербтагы алтын төс уңыш, байлык, акыл, хөрмәт символы;көмеш - чисталык, камиллек, тынычлык, үзара аңлашу, кызыл — батырлык, көч, хезмәт сөючәнлек, матурлык һәм бәйрәм символы; яшел — табигать, сәламәтлек, яшьлек, тормыш үсеше символы.[7][8]
Апас районы флагы герб нигезендә эшләнгән. Киңлеге 2:3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт, ул алтын башаклар белән кызыл һәм яшел өлешкә бүленгән, кош сурәтләрен үз эченә алмый.[9][10]
Тарихы
үзгәртү
Апас районы территориясендә 120 таш, тимер һәм бронза гасырлар, шулай ук Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорларында археологик һәйкәл бар.[9][6]
Район территориясе 1921 елга кадәр Казан губернасының Тәтеш өязенә керә, 1920 елдан 1927 елга кадәр — Тәтеш кантонына, 1930 елда Татарстан АССРның Буа кантонына карый. Район 1930 елның 10 августында Бөтенроссия Үзәк башкарма комитеты президиумы карары белән барлыкка килә.[11] Ул вакытта районга 50 авыл советы һәм гомуми халык саны 49 414 кеше булган 70 торак пункт керә. Башка күп кенә районнар кебек үк, район 1963 елның 1 февралендә бетерелә, ә җирләре Буа һәм Тәтеш районнары составына тапшырыла, аны 1964 елның 4 мартында торгызалар, ә 1991 елның 19 апрелендә составтан Кайбыч районы бүленеп чыга.[12][13][14]
Апас авылы XVII гасырдан Зөя ярындагы күл буендагы тораклык буларак билгеле. Аның килеп чыгышы турында берничә версия бар. Ул, мөгаен, авылдан чыккан кешеләр тарафыннан нигезләнгәндер. Икенче версия буенча, бистәгә Иске Әнәле авылыннан күченүчеләр нигез салган. Бу теория буенча, Апас Кече Әнәле дип аталган, һәм ул чакта ул 1647 елдан бирле билгеле. Шулай ук бистә якындагы дүрт торак пунктның кушылуы аркасында барлыкка килгән дигән фикер дә бар. Бу версияне XX гасыр документлары раслый, аларда Апас составына кергән Колсәет авылының үз мөстәкыйльлеген озак саклавы — Апас Колсәет авылы белән дигән язу бар.[15]
1998-2005 елларда Апас районы администрациясе башлыгы булып Ханифуллин Азат Сафин эшли. 2005 елда аны Заһидуллин Рәшит Нәҗиб улы алыштыра, ул бу вазифаны 2019 елга кадәр били.[16]. В 2005 году его сменил Загидуллин Рашид Назибович, который занимал эту должность до 2019-го[17] Хәзерге вакытта район белән Хисаметдинов Равил Фәрит улы идарә итә.[18]
Халкы
үзгәртүШәһәр шартларында (Апас штп) район халкының 25,58% ы яши.[12]
| 1959[19] | 1970[20] | 1979[21] | 1989[22] | 2002[23] | 2010[24] |
|---|---|---|---|---|---|
| 29 156 | 57 535 | 50 178 | 39 132 | 23 105 | 21 627 |
Милли составы
үзгәртүКүренекле кешеләре
үзгәртү
Апасның үзеннән һәм район авылларыннан зыялы шәхесләр күп чыккан. Апас туфрагы районның, республиканың һәм Россиянең горурлыгы булган өч Советлар Союзы Герое (Рем Абзалов, Салават Карымов), бер Сугышчан Дан орденнарының тулы кавалеры, биш Социалистик Хезмәт Герое, бер Хезмәт Даны орденнарының тулы кавалеры, унҗиде Ленин ордены кавалерлары биргән.
1887 елда Апас авылында мулла гаиләсендә тәнкыйтьче, әдәбият тарихчысы һәм тел галиме Җамал Вәлиди (Җамалетдин Җәләлетдин улы Вәлидов) туа. 1932 елда ул репрессияләнә.
Апаста 1891 елда прозаик Садри Җәлал (Садрислам Хәйретдин улы Вәлидов) туган, 1943 елда вафат булган.
Тел-әдәбият галимнәре, профессорлар: Мөхәммәт Хәйрулла улы Гайнуллин (Кызыл Тау, 1903—1985), Габдрахман Таһир улы Таһирҗанов (Морзалар, 1907—1983), Рәшит Әхәт улы Исламшин (Чирү-Бураш, 1939), Хәлил Хәлим улы Сәлимов (Дәвеш, 1947-2006); язучылар һәм шагыйрьләр: Габдулла Харис улы Харисов (Ябалак, 1893—1931), Мансур Кәрим улы Крыймов (Чирү-Бураш, 1898—1938), Рахман Ильяс (Габдрахман Вәкил улы Ильясов, Карамасар, 1908—1943), Гали Хуҗи улы Хуҗиев (Карамасар, 1912—1966), Әгъзам Камалетдин улы Камалетдинов (Үтәмеш, 1918—1943), язучы-драматург Хәбир Ибраһим (Ибраһимов) (Борнаш, 1958), ТАССР атказанган артисты Каюм Бариев (Дәүләки, 1898-1976), драматург-актер Әмир Аман улы Камалиев (Аманулла, Шыгай, 1960); композитор Рәшит Фәһим улы Кәлимуллин (Тәүгелде, 1957); җырчылар: Татарстанның халык артисты, Г. Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты Фәхри Хөсәен улы Насретдинов (Шәмбалыкчы, 1911 — 1986), Фердинанд Габдулла улы Сәләхов (Чирү-Бураш, 1955); Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры артистлары Мансур Әһлиулла улы Ибраһимов (Чатбаш, 1954), Илсөя Җиһангир кызы Төхфәтуллина (Дәвеш, 1967), Илдус Илгизәр улы Габдрахманов (Апас, 1967) Апас районының төрле авылларында туып үскәннәр.
- Василий Аверьянов (1936), механизатор, Хезмәт Даны орденының тулы кавалеры (1975, 1976, 1983).
- Илгизәр Гыйлфанов (1939), Россия Федерациясенең (1999) һәм Татарстанның атказанган укытучысы.
- Роберт Миңнегалиев (1972), «Казан Экспо» күргәзмә үзәге генераль директоры (2019 елдан).
- Илсур Сафин (11.08.1962, Югары Балтай), җырчы (баритон), ТР халык артисты .
- Рамис Сафин (1965, Урта Балтай) — «Сембер өлкәсе татар милли-мәдәни мохтарияте» иҗтимагый оешмасы башкарма комитеты рәисе, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Хәйдәр Сафин (1953, Көлкәш), музыкант―аккомпаниатор, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре (2013).
- Алсинә Закирова, Габдулла Кариев исемендәге Казан Татар дәүләт яшь тамашачы театры артисты (2013 елдан).
- Гөлчәчәк Гайфетдинова, Татарстанның атказанган артисты (2016).
- Гөлчирә Гафурова (1901, Борнаш―1967), журналист, «Азат хатын» журналына нигез салуда катнашучы.
- Рәфис Хәбибуллин (1963), эчке хезмәт генерал-лейтенанты (2014), ТР Рәисе ярдәмчесе (2014 елдан).
- Нургали Хәсәнов (Нургали Хәсән әл-Буави, 1852, Морзалар―1919), ишан, 1886—1919 елларда Буа мәдрәсәсе мөдәррисе.
- Фәһим Фәсхетдинов (1944―2015), рәссам―сынчы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (1996).
Муниципаль-территориаль бүленеше
үзгәртүАпас муниципаль районына 73 торак пункт керә, алар бер шәһәр һәм 21 авыл җирлегенә бүленгән.
Икътисады
үзгәртү Районда әзерләү-эшкәртү сәнәгать предприятиеләре өстенлек итә. 2019 ел нәтиҗәләре буенча, Апас районы социаль-икътисади үсеш рейтингында 39 нчы урынны һәм Татарстан Республикасының тулаем территориаль продуктында кече һәм урта бизнес өлеше буенча 27 нче урынны алып тора, бу 7,3 млрд сум тәшкил итә. Районда уртача айлык хезмәт хакы 26 мең сум.[26] 2010 елдан 2020 елга кадәр минималь куллану бюджетына айлык уртача хезмәт хакы чагыштырмасы 1,78 тапкырдан 2,03 тапкырга арткан, ә эшсезлек дәрәҗәсе 2013 елдан 2020 елга кадәр 0,68% тан 1,83% ка кадәр арткан. 2020 елның беренче яртыеллыгында районда җитештерелгән 205 млн. сумлык товар читкә озатылган (чагыштыру өчен, бу күрсәткеч — 2013 елда 415 млн. сум булган).[27]
Авыл хуҗалыгы
үзгәртүАвыл хуҗалыгы төбәк икътисадының нигезе. Басуларда бодай, арыш, арпа, солы, карабодай, борчак, шикәр чөгендере һәм бәрәңге үстерелә. Шулай ук ит-сөт терлекчелеге, дуңгызчылык, сарыкчылык һәм кошчылык үсеш алган. Район территориясендә «Свияга», «Табар», «Агроактив», «Рәхимов исемендәге», «Алга», «Ибраһимов һәм Ко», «РиФ», «Яңа юл», «Дружба», «Агрозит», «Радуга», «Каратун икмәк кабул итү предприятиесе», «Кайнар икмәк», «Тәмле икмәк» авыл хуҗалыгы предприятиеләре, шулай ук 17 крестьян фермер хуҗалыгы урнашкан. Районның эре инвесторы «Ак Барс Холдинг»ы. 2019 ел нәтиҗәләре буенча Апас районы аграр комплексының тулаем продукциясе 2 млрд.[28][29] сумга якын тәшкил иткән. 2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулаем продукциясе 505 млн. сум тәшкил иткән. 2013 елда бу күрсәткеч 1,3 млрд. га якын тәшкил иткән.[27]
Инвестицион потенциал
үзгәртүТатарстан Республикасының социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча, 2020 елның гыйнвар-июнь айларында төп капиталга инвестицияләр 460 563 мең сум яки Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,2% тәшкил иткән. 2020 елда инвестицияләр юнәлеше буенча авыл хуҗалыгы, ау һәм балык тоту үсеше алда бара - 81,5 млн. сум.[30] Республика Дәүләт статистикасы федераль хезмәте хисапына караганда, 2019 елда 278 млн. сум инвестиция җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлек субъектларыннан керемнәрдән тыш), 2018 елда - 460 млн. сум.[30][31]
Транспорт
үзгәртүАпас Казаннан 109 км ераклыкта «Казан — Ульяновск» автомобиль юлында, Каратун тимер юл станциясеннән 11 км көньяк-көнчыгышка таба урнашкан. Район территориясе буенча район үзәге янында Р-241 «Казан — Буа — Ульяновск» автоюлы, башка мөһим юллардан «Олы Кайбыч — Апас — Тәтеш», «Шонгаты — Кама Тамагы» уза. Район үзәгеннән көнбатыштарак «Зөя — Ульяновск» тимер юл линиясе уза. Районда (Казаннан) станцияләр һәм тукталыш пунктлары: 55 км (т.п.), Ключи (разъезд), Каратун (ст.), Килдураз (ст.) урнашкан.[32]
2018 елның көзендә Россия хөкүмәте Мәскәү - Түбән Новгород - Казан тиз йөрешле автомобиль юлы төзелешен хуплаган. Татарстан территориясендә Кайбыч, Апас, Югары Ослан, Кама Тамагы, Лаеш, Питрәч районнары аша узачак «Европа — Көнбатыш Кытай» автомагистрале халыкара транспорт коридорының бер өлеше булачак. Төзелеш 2024 елда тәмамланырга тиеш.[28]
Экология
үзгәртү
Районның аеруча саклана торган табигать территорияләре 1275,9 га били, бу районның гомуми мәйданының 1,3% ын тәшкил итә. Бу территориядә региональ әһәмияттәге табигать һәйкәлләре: «Гран-Тау», «Маршалл яз йолдызы үсү урыны», «Петров почмагы», «Зөя үзәне», Зөя һәм Үләмә елгалары урнашкан. Татарстанның Кызыл китабына кертелгән хайваннар: бөркет-кәрлә, үләксә кошы, каракыш, ягылбай, урман күгәрчене, колаклы ябалак, урал соры ябалагы, соры ябалак, мәче башлы ябалак, яшел тукраннар очрый, имезүчеләр: ак түшле керпе, гади сукыр тычкан, гади коңгырт тештел, ак һәм соры куяннар, гади тиен, гади кондыз, гади әрлән, ондатр, бүре, гади төлке, урман сусары, ас, америка чәшкесе, бурсык, Ауропа бурсыгы, селәүсән, кабан, поши очрый.[32][6]
Социаль өлкә
үзгәртү
Районда 22 гомуми белем бирү мәктәбе, аграр көллият, 37 мәктәпкәчә балалар учреждениесе, ике балалар-яшүсмерләр спорт мәктәбе, ике филиалы булган балалар сәнгать мәктәбе, «Сәләт» балалар иҗаты үзәге һәм «Свияга» балалар сәламәтләндерү үзәге эшли. Спорт инфраструктурасы 97 спорт корылмасы бар, алар арасында боз сарае, универсаль спорт мәйданчыклары, спорт заллары, тирлар, хоккей тартмалары, футбол кырлары һәм башкалар бар. Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, 25 авыл мәдәният йорты һәм 35 клуб, 29 китапханә, дүрт музей, «Микродиск» халык киностудиясе һәм «Йолдызлар» халык театры эшли. 1932 елдан башлап «Йолдыз» район газетасы татар һәм рус телләрендә нәшер ителә. 2008 елда җирле «Апас хәбәрләре» телекомпаниясе ачылган. 51 мәчет эшли.[4] Районда Апас туган якны өйрәнү музее, Сара Садыйкова музее (Тутай), Фәхри Насретдинов һәм Бану Вәлиева музее (Шәмбалыкчы), Шәүкәт Галиев музее (Бакырчы) бар.
Мәдәни мирас объектлары
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень (PDF). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Апастово. Институт Татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ (2015). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Апастово: следы каменного века, села Казанского ханства и хозяева из «Ак Барс Холдинга». Реальное Время (2017-10-15). әлеге чыганактан 2022-03-12 архивланды. 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Археология и древняя история Апастовского района. Археологическая карта (2018-11-13). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Зиганшин, 2015
- ↑ Апастовский муниципальный район. Официальный Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-05-15 архивланды. 2020-11-20 тикшерелгән.
- ↑ Апастовский район. Справка. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ 9,0 9,1 Герб Апастовского муниципального района. Сетевое издание «Геральдика.ру» (2006-12-11). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Флаг Апастовского района. Геральдика.ру (2006). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ История района. Апастовский муниципальный район (2019-12-17). әлеге чыганактан 2021-01-14 архивланды. 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ 12,0 12,1 Апастовский район. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Лев Жаржевский (2017-03-17). Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам. Интернет-газета «Реальное время». әлеге чыганактан 2020-10-22 архивланды. 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель, 1999
- ↑ Апастово. Tatarica. Татарская энциклопедия (2020). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Руководители Республики Татарстан. Государственный комитет РТ по архивному делу (2020). әлеге чыганактан 2021-04-12 архивланды. 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Назначен новый глава администрации Апастовского района РТ. Татар-Информ (2005-07-25). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Главой Апастовского района стал Равиль Хисамутдинов. ТатЦентр (2019-09-25). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 25,15 25,16 25,17 25,18 25,19 25,20 25,21 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Премьер-министр Татарстана Алексей Песошин: Сельское хозяйство является стратегически важной отраслью экономики Апастовского района. INFOLine (2020-02-27). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ 27,0 27,1 Рейтинг муниципальных образований. Министерство экономики Республики Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2021-03-01 архивланды. 2020-11-15 тикшерелгән.
- ↑ 28,0 28,1 Апастовский район. Инвестиционный портал Республики Татарстан (2019-06-13). 2020-11-13 тикшерелгән.
- ↑ Сельское хозяйство занимает важное место в экономике Апастовского района. Министерство сельского хозяйства и продовольствия РТ (2020-02-26). 2020-11-13 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ 30,0 30,1 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
- ↑ 32,0 32,1 Апастовский район. Татцентр.ру (2020). 2020-11-13 тикшерелгән.
Әдәбият
үзгәртү- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Фолиант, 2015.
- Национальный архив Республики Татарстан: Путеводитель. 2 издание. — Гасыр, 1999. — 615 б. — ISBN 5-93001-003-1.