Әгерҗе районы
Әгерҗе районы (рус. Агрызский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың төньяк-көнчыгышында урнашкан, Удмуртия белән чиктәш. Административ үзәге — Әгерҗе шәһәре, Казаннан 304 км көнчыгышка таба һәм Ижаудан көньякка 36 км ераклыкта урнашкан.
| Әгерҗе районы | |
| Байрак | |
.png) | .png) |
| Нигезләнү датасы | 1924 |
|---|---|
 | |
| Дәүләт |
 Россия |
| Башкала | Әгерҗе |
| Административ-территориаль берәмлек | Татарстан һәм Татарстан АССР |
| Сәгать поясы | UTC+03:00 |
| Халык саны | 34 692 (2023)[1] |
| Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 136 метр |
| Мәйдан | 1796,6 км² |
| Рәсми веб-сайт | agryz.tatarstan.ru |
.svg) | |
 | |
 Әгерҗе районы Викиҗыентыкта | |
Татар авылы беренче мәртәбә 1646 елда телгә алына. Пугачев восстаниесе басылганнан соң, 1775 елда Әгерҗе Нократ губернасының Сарапул өязе составына керә. 1914-1915 елларда авыл яныннан Казан-Урал тимер юлы салына. Станциягә нигез салынганнан соң Әгерҗе төбәкнең иң эре транспорт төене булып китә. Әгерҗе районы беренче тапкыр 1924 елда оеша. 1963 елда аның территориясенә Алабуга авыл хуҗалыгы районына кертелә, әмма бер елдан Әгерҗе районы элеккеге чикләрдә яңадан торгызыла. 2020 елга районның мәйданы 1796,62 м2 тәшкил иткән.[2][3][4]
2020 елның сентябрендә Татарстан Республикасы Транспорт һәм юл хуҗалыгы министры киңәшмәсендә Әгерҗе халыкара дәрәҗәдәге яңа транспорт-логистика үзәген урнаштыру мәйданчыгы итеп сайланды. Әгерҗе станциясе Кытайга һәм башка илләргә йөкләр экспортлау өчен терминал булыр дип планлаштырылды. Үзәк проектын Бөтенроссия тимер юл транспорты фәнни-тикшеренү институты эшләде[5].
Үзәге – Әгерҗе шәһәре.
География
үзгәртүӘгерҗе районы көнбатыш, төньяк — көнчыгышта Удмурт Республикасы (Алнаш, Можга, Кече Пурга, Кыяс, Сарапул, Каракүл районнары) белән чиктәш, көньякта Түбән Кама сусаклагычы акваториясе буенча Татарстанның Минзәлә, Тукай һәм Менделеевск районнары белән чиктәш.[4].
Район Сарапул калкулыгының көньягында, Иж елгасы үзәнендә урнашкан. Белгечләр бәяләвенчә, район климаты Татарстанның барлык төбәкләре арасында иң дымлы һәм салкын климатлы. Биредә җәй кыска, ә яз яңгырлы. Район территориясендә берничә җирле табигать һәйкәле, шулай ук «Кичкетаң» табигать тыюлыгы һәм Әгерҗе дәүләт аучылык тыюлыгы урнашкан. Төбәкнең иң зур табигать һәйкәлләренең берсе Девәтернә һәм Сосново авылларыннан ерак түгел урнашкан «Кырыкмас елгасы тугае». Табигать комплексы мең гектардан артык мәйданны били һәм субтаига урманнарыннан, үсемлек һәм хайван төрләреннән тора. Кырыкмас елгасында 29 төр балык бар, һәм су тугайларында кошларның 75 төре яши. 1984 елда 30 мең гектардан артык мәйданда Әгерҗе дәүләт аучылык тыюлыгы кондыз һәм чукрак санын арттыру өчен оештырыла. Хәзер тыюлык урманнарында аулау һәм аулау чикләнгән хайваннарның уннарча төре бар. Район территориясендә 30 га якын археологик һәйкәл урнашкан, аларның күбесе иртә тимер гасырга карый. Биш археологик объект дәүләт тарафыннан саклана:
- Красный бор каберлеге
- Зуев каберлеге
- Малиновка Зур һәм Кече шәһәрчеге
- Мунов II шәһәрчеге.[4].
Күп кенә күрсәткечләр буенча районда экологик хәл канәгатьләнерлек дип бәяләнә. Шул ук вакытта күрше Удмуртиядә 2015 елда атмосферага пычраткыч матдәләр чыгару 148 млн. тонна тәшкил иткән.[6][7].
Флаг һәм герб
үзгәртүӘгерҗе муниципаль районының хәзерге гербы һәм флагы 2006 елның августында раслана. Геральдик билгеләр Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Геральдика советның авторлар коллективы тарафыннан эшләнде һәм Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертелде. Герб Кызыл йөз белән бизәлгән ак аттагы җайдак сурәтләнгән Яшел кырдан гыйбарәт.«Сыек зәңгәр очлык өстендәге яшел җирлектә — көмеш баш киеме (кәләпүш), шундый ук металл күлмәк, чалбар, кара җиңсез өс киеме (кәзәки) һәм итекләр кигән, җете кызыл дирбияле көмеш атка атланган, сул кулы белән тезген тоткан, уң кулын алга сузган җайдак; аның уң ягында өстә — сигез нурлы көмеш йолдыз, йолдызның кыек нурлары кыскарак, түбәнге нурлары башкаларыннан озынрак; йолдыздан уңга таба алтын канат җәелгән».
Татар милли киемнәре кигән җайдак — символик рәвештә бу жирлеккә нигез салучы Әгерҗе турында сөйли. Җайдакның алга сузылган кулы Әгерҗе районы халкының якты киләчәккә омтылышын чагылдыра, ә калканның югары өлешендәге сигез почмаклы йолдыз — «җилләр розасы» — районда яшәүче барлык халыкларның уртак максатка ирешү өчен көчләрен берләшүен аңлата. Алтын канат — тимер юл транспорты символы (Әгерҗе станциясе — Татарстан Республикасының иң эре тимер юл төйнәлеше). Әгерҗе районының көньяктан Түбән Кама сусаклагычы сулары белән юылуы герб очлыгындагы сыек зәңгәр җирлек белән күрсәтелә. Районда авыл хуҗалыгы тармагы символик рәвештә герб калканының яшел җирлегендә чагыла. Көмеш төс — яктылык, ачык күңеллелек, татулык, сафлык; алтын төс уңыш, муллык, тотрыклылык, абруй һәм акыл билгесе; кара — чиксезлек, зирәклек, тыйнаклык; яшел — яз, сәламәтлек, табигать, уңдырышлылык; кызыл — кыюлык, көч һәм матурлык, бәйрәм; сыек зәңгәр — күтәренке омтылышлар, намус, дан, тугрылык, үлемсезлек символы.[8]
Флаг герб нигезендә эшләнгән. Анда ак төс ачыклык һәм татулашуны символлаштыра, кызыл төс - батырлыкны, кара төс - мәңгелек һәм зирәклекне, яшел төс - сәламәтлек һәм табигатьне, ә зәңгәр төс - намусны һәм үлемсезлекне гәүдәләндерә. Флаг үләмле 2:3 төсле тукыма.[9]. Флаг был разработан на основе герба. В нём белый цвет символизирует ясность и примирение, красный — мужество, чёрный — вечность и мудрость, зелёный — здоровье и природу, а голубой — честь и бессмертие. В основе флага — цветное полотнище с отношением ширины к длине 2:3[10].
Этимология
үзгәртүӘгерҗе районы шул ук исемдәге торак пунктүз исемен йөртә (хәзер - административ үзәк). Халык арасында таралган риваятькә караганда, ул район гербында чагылыш тапкан, исеме абыйлы-энеле Эгерже исеме белән аталган. Казан ханлыгын басып алганнан соң, бу төбәккә татар күченүен җитәкләгән Әгерҗе, Ägerce. Шулай ук топоним елга атамасыннан булырга мөмкин дигән версия дә бар.[11].
Тарих
үзгәртүБарлыкка килү
үзгәртүЗур булмаган татар авылы Әгерҗе беренче тапкыр 1646 елгы чыганакларда татар морзалары Яушевлар биләмәләре эчендә булуы телгә алына. 1774 елда бу урыннардан ерак түгел Емельян Пугачёв гаскәрләре уза, ә Восстание басылганнан соң Әгерҗе Нократ губернасының Сарапул өязе составына керә. 1881 елда җирле имам Әгерҗе мәдрәсәсен ача, анда күп кенә танылган татар мәдәният эшлеклеләре һәм мәгърифәтчеләре: язучылар Даут Гобәйди, Нәҗип Думави, тарихчы Җамал Вәлиди, археограф Зәйнәб Максудова һәм башкалар укыган һәм эшләгән. 1901 елда авылда татар хатын-кызлар мәктәбе ачыла. XX гасыр башына торышлы Әгерҗедә 667 йорт, шулай ук мәктәп һәм өч мәчет исәпләнә. Бистәнең үсеше 1914 елда Казан-Екатеринбург тимер юлы һәм Әгерҗе станциясе белән бәйле була.[12].
Большевикларга каршы Ижевск-Воткин восстаниесе вакытында Әгерҗе баш күтәрүчеләр контролендә була һәм бары тик 1918 елның көзендә генә азат ителә. 1921 елда Татарстан АССР составында Әгерҗе кантоны оештырыла, ә Әгерҗе шәһәр статусын ала. Шул ук елда Татарстанда көчле ачлык башлана. Тарихчылар исәпләве буенча, гомумән алганда, ачлыктан ике миллионга якын кеше зыян күргән. 1922 елның гыйнварыннан март аена кадәр Әгерҗедә ачлыктан һәм тифтан 738 кеше үлгән. Шул ук елның июнендә Әгерҗедә 134 йорт яки гомуми торак фондының 18 %ын, мәчет, мунча һәм келәтләрне юк иткән көчле янгын булган. Шул вакытта шәһәрдә 300 пот чамасы икмәк янып беткән. Кеше корбаннары турында чыганаклар юк.[13].
Әгерҗе һәм якын-тирә территорияләрның еш кына чикләрне һәм административ киртәләре үзгәрә. 1924 елда Әгерҗе кантоны район итеп үзгәртелә һәм Алабуга картон башкарма комитетына кертелә. Районга 29 меңнән артык халкы булган 25 авыл советы һәм 105 торак пункт керә. 1960 елның 28 октябрендә Әгерҗе районы составына бетерелгән Пәнҗәр районының бөтен территориясе диярлек тапшырыла. 1963 елның 1 февралендә Административ-территориаль бүленеш реформасы барышында Әгерҗе Алабуга авыл хуҗалыгы районына кертелә, ләкин 1964 елның 4 мартында районнарның авыл хуҗалыгы һәм сәнәгатькә бүленүе бетерелү сәбәпле, элеккеге чикләрдә яңадан торгызыла.[14].
Хәзерге заман
үзгәртү«Әгерҗе муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитеты район Советына, район башлыгына һәм район халкына контролендә. 2020 елның октябреннән башкарма комитет башлыгы вазифасын Артур Элфатович Акбашев алып тора[15]. Район башлыгы (2023 елга кадәр) ― Вәлиев Азат Рөстәм улы[16], 2023 елның 20 сентябреннән ― Ленар Фәрит улы Нургаянов [17][18].
Халык
үзгәртү2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча, татарлар-58,1 %, руслар-25,2 %, марилар — 8%, удмуртлар — 6,4%. 2018 елга мең кешегә туучылар саны 8,5 % тәшкил итте, үлүчеләр саны — 13,8 %. 2019 елда ике күрсәткеч тә 7,9% ка кадәр һәм 13,2% ка кадәр кимегән. Шулай итеп, 2019 елда халыкның табигый кимү коэффициенты 5,3% тәшкил итә.[19].
 |
 |
| 1959[20] | 1970[21] | 1979[22] | 1989[23] | 2002[24] | 2010[25] |
|---|---|---|---|---|---|
| 32 750 | 50 455 | 44 994 | 39 336 | 36 848 | 36 626 |
Милли состав
үзгәртү| Милләт | 1939 | 1970[26] | 1979[26] | 1989[26] | 2002[27] | 2010[28] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| татарлар | 61,5% | 60,7% | 61,0% | 59,5% | 59,0% | 58,1% |
| руслар | 29,3% | 25,7% | 24,1% | 25,0% | 24,0% | 25,2% |
| чирмешләр | 5,5% | ? | ? | 7,3% | 8,2% | 8,0% |
| арлар | 2,8% | ? | ? | 6,4% | 6,6% | 6,4% |
Муниципаль-территориаль төзелеш
үзгәртүӘгерҗе муниципаль районында 1 шәһәр һәм 21 авыл җирлеге һәм алар составындагы 72 торак пункт бар.[29].
| № | Муниципальное образование | Административ үзәк | Торак пунклар населённых саны | Халкы | Мәйданы, км² | Милли составы (2010) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Шәһәр җирлеге | ||||||
| 1 | Әгерҗе | Әгерҗе | 1 |
| татарлар-53%, руслар-36% | |
| Авыл җирлекләре | ||||||
| 2 | Әзи авыл җирлеге | Әзи | 4 | ↘543[31] | руслар-46%, чирмешләр-44% | |
| 3 | Бимә авыл җирлеге | Бимә | 4 | ↗1009[31] | чирмешләр-99% | |
| 4 | Девәтернә авыл җирлеге | Девәтернә | 4 | ↘632[31] | татарлар-97% | |
| 5 | Иж-Бубый авыл җирлеге | Иж-Бубый | 2 | ↘968[31] | татарлар-85%, руслар-9% | |
| 6 | Исәнбай авыл җирлеге | Исәнбай | 1 | ↗921[31] | татарлар-98% | |
| 7 | Кадрәк авыл җирлеге | Кадрәк | 1 | ↘462[31] | чирмешләр-96% | |
| 8 | Кадыбаш авыл җирлеге | Кадыбаш | 3 | ↘561[31] | татарлар-97% | |
| 9 | Кичкетаң авыл җирлеге | Кичкетаң | 4 | ↘931[31] | татарлар-82%, арлар-15% | |
| 10 | Пәнҗәр авыл җирлеге | Пәнҗәр | 2 | ↘1376[31] | руслар-65%, татарлар-21% | |
| 11 | Кырынды авыл җирлеге | Кырынды | 4 | ↘755[31] | татарлар-88%, руслар-10% | |
| 12 | Кодаш авыл җирлеге | Кодаш | 5 | ↘473[31] | татарлар-86%, арлар-6% | |
| 13 | Күлегаш авыл җирлеге | Күләгәш (авыл) | 4 | ↗458[31] | чирмешләр-96% | |
| 14 | Көчек авыл җирлеге | Көчек | 3 | ↘1028[31] | татарлар-62%, арлар-34% | |
| 15 | Яңа Авыл авыл җирлеге | Яңа Авыл | 6 | ↘482[31] | татарлар-92%, руслар-9% | |
| 16 | Салагыш авыл җирлеге | Салагыш | 5 | ↘979[31] | татарлар-95% | |
| 17 | Сарсак-Умга авыл җирлеге | Сарсак-Умга | 4 | ↘606[31] | арлар-74%, руслар-16% | |
| 18 | Иске Эсләк авыл җирлеге | Иске Эсләк | 2 | ↘610[31] | татарлар-97% | |
| 19 | Иске Чыкалды авыл җирлеге | Иске Чыкалды | 2 | ↘315[31] | руслар-89%, татарлар-7% | |
| 20 | Тәбәрле авыл җирлеге | Тәбәрле | 4 | ↘685[31] | татарлар-96% | |
| 21 | Тирсә авыл җирлеге | Тирсә | 5 | ↘2088[31] | татарлар-82%, руслар-9% | |
| 22 | Шаршады авыл җирлеге | Шаршады | 2 | ↘401[31] | татарлар-90%, руслар-7% |
Икътисад
үзгәртү
Хәзерге торышы
үзгәртү
Урал тимер юл тармагы салынганнан һәм XX гасыр башында сортлау станциясе төзелгәннән соң тимер юл Әгерҗенең мөһим предприятиесе булып тора. Икътисадчылар билгеләп үткәнчә, административ үзәктә яшәүчеләрнең өчтән бер өлеше Россия тимер юллары структураларында эшли һәм район бюджетына салым керемнәренең яртысын бирә. 2020 елга Әгерҗе Россиянең 50 төп сортлау станциясе исемлегенә керә. Тәүлек эчендә станция 10 меңгә кадәр вагон кабул итә һәм өч меңгә якын сортировкалана. Әгерҗе тимер юл узелы составында ремонт һәм эксплуатация депосы, юл машина станциясе, элемтә үзәкләре һәм башка бүлекләр бар.[32] 2020 елның сентябрендә Татарстан Республикасы Транспорт һәм юл хуҗалыгы министры киңәшмәсендә Әгерҗе халыкара дәрәҗәдәге яңа транспорт-логистика үзәген урнаштыру мәйданчыгы итеп сайланды. Әгерҗе станциясе Кытайга һәм башка Азия илләренә йөкләр экспортлау өчен терминал булыр дип планлаштырыла. Үзәк проекты бөтенроссия проектын эшли.[5]
Әгерҗе районы икътисадында авыл хуҗалыгы әйдәп баручы роль уйный — аның өлешенә тулай территориаль продукт күләменең дүрттән бер өлеше туры килә. Авыл хуҗалыгы җирләре 100 мең гектардан артык, ягъни район территориясенең 60% ын каплый. Биредә арыш, арпа, бодай, бәрәңге үстерелә. Регионның мөһим тармагы-ит-сөт терлекчелеге һәм умартачылык. Крайның иң эре инвесторы «Нәүрүз», «Агрофирма-Әгерҗе» (элекке «Ак Барс-Әгерҗе»), терлекчелек фермаларын һәм авыл хуҗалыгы техникасы паркын ремонтлауга һәм төзүгә акча керткән "Нәүрүз", "Агрофирма-Әгерҗе" компанияләре. Төбәкнең башка мөһим авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Әгерҗе-Агрохимсервис», «Наҗар», «С.-Омга», шулай ук шәхси фермер хуҗалыклары бар. Эшкәртү сәнәгатенең нигезе «Әгерҗе МК» ит комбинаты һәм «Болгар» икмәк-кондитер комбинаты.[33].[34] Районның азык-төлек сәнәгате җитештерә торган төп продуктлар: эре мөгезле терлек ите, дуңгыз ите, икмәк һәм икмәк әзерләү, алкогольсез эчемлекләр һәм сөт продукциясе. Икътисадчылар билгеләп үткәнчә, районның фермерларны, эшкәртүчеләрне һәм сәүдә предприятиеләрен берләштерә алырлык агросәнәгать кластеры булдыруга потенциалы бар.
Районда төзелеш чималыннан ком, балчык запаслары зур. Җирле төзелеш һәм сәнәгать оешмалары: «Стройград», «Мирстрой», «Стройгигант» һәм башкалар.[14]
Инвестиция потенциалы
үзгәртү2020 елның гыйнвар-октябрь айлары өчен социаль-икътисадый үсеш күрсәткечләре буенча Әгерҗе муниципаль районы республикада егерме икенче урында тора. Дәүләт статистикасы федераль хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда Әгерҗе районы 5,3 млрд. нан артык инвестицияләр җәлеп иткән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бу узган елдагыдан 4 млрд. ка күбрәк. Татарстан Республикасының Социаль-икътисадый мониторинг комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе буенча регионның төп капиталына инвестицияләр 4,2 млрд.сум тәшкил итә, ягъни республикада инвестицияләрнең гомуми күләменнән 2%. Иң күп акча машиналарга, җиһазларга һәм дәүләт инвентарьларына юнәлдерелгән[35]. 2020 елның беренче яртыеллыгында Әгерҗе районында 11 мең квадрат метрдан артык торак файдалануга тапшырылган. Мәйданның күп өлеше халык белән һәм 800 м2 — предприятие белән эшли[36]. В первом полугодии 2020 года в Агрызском районе ввели в эксплуатацию более 11 тысяч м² жилья. Большая часть площади занята населением и только 800 м² — предприятиями[36].. 2015 елда ачылган «Әгерҗе-Үсеш» сәнәгать мәйданчыгы төбәк икътисадын үстерүдә зур роль уйный. Аның эшчәнлегенең төп юнәлеше — ит һәм ит продукциясе җитештерү. Яңа цехлар һәм мәйданнар куллануга тапшырылганнан соң, комбинатның җыелма кереме 2018 елда 1,3 млрд сумнан артып киткән (1,5 млрд — 2019 елда), ә җирле бюджетка салым түләүләре күләме ике тапкыр арткан[50]. 2019 елда район территориясендә тагын бер «Добролюбово авылы» («Деревня Добролюбово») сәнәгать мәйданчыгы оештырыла, ул ачылган вакытта мәйданчыкта ике резидент — «Элис» сөт продукциясе һәм "Добролюбово" катнаш азык җитештерүчеләр эшләде[37][38].
«Стратегия 2030» социаль-икътисади республика проекты нигезендә, киләсе унъеллыкның район фокусы ныклы агросәнәгать комплексы булдыруга, халыкның табигый кимүен киметүгә, район буенча уртача хезмәт хакын арттыруга юнәлдереләчәк. Кече һәм урта бизнеска ярдәм итү программаларын үстерү өстенлекле юнәлеш булып тора. 2018 елга тулаем төбәк продукты күләмендә кече эшмәкәрлек өлеше 27 % тәшкил иткән, шул ук вакытта кече һәм урта бизнес субъектларының гомуми саныннан 42% ы кулланучылар базарында эшли[38].
Транспорт
үзгәртүРайон үзәге Әгерҗе шәһәре — Удмуртияне Татарстан һәм Урал белән тоташтыручы эре тимер юл төене. «Әгерҗе» станциясе» Мәскәү — Казан — Екатеринбург, «Әгерҗе — Ижевск» һәм «Әгерҗе — Яр Чаллы — Акбаш» тимер юл линияләре киселешендә урнашкан. Станцияләр һәм тукталыш пунктлары яки платформалар районда:
- Мәскәү — Екатеринбург линиясе: Әгерҗе (ст.), Әгерҗе II.
- Әгерҗе — Ижевск линиясе: Депо (платформа)
- Әгерҗе — Акбаш линиясе: Иж-Бубый (ст.), 10 км (платформа), 17 км (платформа), 20 км (платформа), Тирсә (ст.), 29 км (платформа), 38 км (платформа), Мукшур (ст.).[4]
Автомобиль юллары челтәре начар үсешкән, Иж елгасыннан көнчыгышка таба территория республикада иң авыр һәм юл челтәреннән ерау булып тора. "Әгерҗе-Кырынды-Менделеевск" районның төп автоюлы. Район чикләре янында М7 «Алабуга — Ижевск — Пермь» автомобиль юлы (ярты км-га якын) зур булмаган участок салынган.
Пәнҗәр авылында Кама пристане ачылды. Җәй көне Салауш һәм Благодать (Удмуртия) авыллары арасында Иж елгасы тамагы аша паром кичүе бар.[3]
Социаль өлкә
үзгәртү
Әгерҗе муниципаль районында амбулатор ярдәмне Әгерҗе үзәк район хастаханәсе күрсәтә, анда поликлиника, бүлекчәләр белән стационар, ашыгыч ярдәм, өч табиб амбулаториясе һәм 34 фельдшер-акушерлык пункты эшли.[39] 2020/21 уку елына районда 20 гомуми белем бирү мәктәбе эшли, аларда 4010 укучы белем алды. Алты район мәктәбе татар телендә белем бирүне тәкъдим итә, дүрт мәктәп мари теле һәм тагын икесе удмурт теле белән эшли. Районда мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен 11 учреждение, дүрт мәктәп-балалар бакчасы һәм 11 мәктәпкәчә төркем ачылды. Биредә шулай ук өстәмә белем бирү учреждениеләре эшли: балалар сәнгать мәктәбе (50 елдан артык эшли), «Олимп» бассейны булган спорт-сәламәтләндерү үзәге, «Спутник» Боз сарае булган спорт мәктәбе һәм башкалар.[14][40]
Мәдәни-ял итү өлкәсе 39 учреждениене, шул исәптән алты музейны үз эченә ала. 1997 елдан биредә 8 меңнән артык экспонат саклана торган Әгерҗе районының тарих һәм мәдәни мирас музее, шулай ук аның ике филиалы — Таҗи Гыйззәт, Салауш авылы тарихы, Тәбәрле авылы тарихы һәм Иж-Бубый авылы тарихы музее эшли[41]. Әгерҗе үзәк китапханәсенең 25 филиалы бар һәм фондка 285 мең данәдән артык китап һәм башка басмалар бар.[42]
Район территориясендә 28 мәчет һәм дүрт чиркәү урнашкан. 1931 елдан районда «Әгерҗе хәбәрләре» газетасы татар һәм рус телләрендә чыга[17]. 2005 елда урындагы радиотапшырулар редакциясе төзелә.
Мәдәни мирас
үзгәртүРайонда мәдәни мирас объектлары:
- Татар мәгърифәтчеләре Нигматуллиннар — Бубин (Буби) (1905 елда төзелгән, Иж-Бубый авылы)
- 1895 елда сәүдәгәр М. Әхмәтҗанов акчасына төзелгән гамәлдәге мәчет, Иж-Бубый авылы)
- Сәүдәгәр М. Әхмәтҗановның XIX гасыр азагы (хуҗалык корылмалары, Иж-Бубый авылы сакланып кала)
- 1886 елгы сәүдә корылмалары булган торак йорт, Иж-Бубый авылы)
- Габдулла Бубый кабере (1871-1922, Иж-Бубый авылы)
- Петропавловск чиркәве (1871 елда төзелгән, Кырынды авылы)
- Х. Саттаров йорты (XX гасыр башы, Көчек авылы)
- Саклау мәчете (1906-1912 әзер төзелгән, Саклау авылы)
- Волость идарәсе бинасы (XX гасыр башы, Исәнбай авылы)
Билгеле мәдәни мирас объектлары:
- 1916 елда төзелгән су башнясы 1962 елдан файдаланылмый)
- 1941-1945 еллардагы яралардан Әгерҗе шәһәренең эвакоспиталендә вафат булган Совет солдатлары (Иске татар зираты) кабере
- Әгерҗедә Владимир Азинга һәйкәл (1967 елда куелган))
- Кызыл армиячеләрнең туганнар кабере (1967 ел, Әгерҗе)
- Локомотив депо бинасы (1919 ел, Әгерҗе)
- 2000 елда Әгерҗедә паровозга куелган һәйкәл
- Котдус Абдрахманов кабере (1882-1962, Иж-Бубый авылы)
- Сәүдәгәр М. Әхмәтҗановның кабере (1843-1925, Иж-Бубый авылы)
- Татар шагыйре Даут Гобәйди кабере (1873-1919, Кадрәк авылы)
- Гоголевлар йорты (XIX гасыр азагы — XX гасыр башында Кызыл Бор авылында ике бина)
- Никольский чиркәве (1875 ел, Иске Чекалда авылы)
- Хәмит Рәхимнең кабере (1899-1939, Туба авылы) һәм тәрәзә билгеләре булган башка объектлар.
Авыл хуҗалыгы
үзгәртүРайонда арыш, бодай, солы, карабодай игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары: ит-сөт терлекләре, дуңгызчылык.
Сәламәтлек саклау
үзгәртүХалыкка медицина хезмәтен район үзәк хастаханәсе күрсәтә. Ул – 147 урынлы күппрофильле учреждение. Анда хирургия, терапия, балалар, гинекология, йогышлы авырулар, акушер бүлекләре эшли, реанимация койкалары, көндезге стационер, ашыгыч медицина ярдәме бүлекчәләре бар.
Үзәк хастаханә көнгә 300 кешене кабул итә ала. Анда авырулар 22 белгечлек буенча кабул ителәләр.
Пәнҗәр участок хастаханәсе 27 урынга исәпләнгән, көндез дәвалана торган 15 урынлы 3 табиблык амбулаториясе эшли.
Районда 45 фельдшерлык-акушерлык пункты эшли.
Тимер юл хастаханәсендә көндезге стационар, поликлиника, 10 урынлы көндез дәвалану бүлеге эшли.
Район сәламәтлек саклау учреждениеләрендә 54 табиб, 288 урта медицина хезмәткәре эшли. Күп табибларга "Татарстан Республикасының атказанган табибы" исеме бирелгән.
Мәдәният
үзгәртүРайонда 83 мәдәният учреждениесе бар. Шул исәптән: 45 клуб учреждениесе, 34 китапханә, 2 тарих музее, балалар музыка мәктәбе, дәүләт кино учреждениесе, "Әгерҗе" радиосы. Аларда 330 кеше эшли. Реконструкциядән уздырылып ачылганнан соң район Мәдәният сараенда Татарстан сәхнә йолдызлары концертлары, район мәдәни чаралары, бәйрәмнәр уза.
Мәдәят сарае каршында "Ритмы детства" республика конкурсы дипломанты – "Самоцветы" хореография ансамбле, "Эль" вокаль-инструменталь ансамбле, "Народные мелодии" республика конкурсы дипломанты – "Жемчужина" рус халык җырлары ансамбле, "НИКА" яшь тамашачы театры, "Надежда" театр студиясе, Ф.Туишев исемендәге республика гармунчылар конкурсы лауреаты – баянчылар ансамбле эшли.
Танылган шәхесләр
үзгәртү- Әдия Ситдыйкова (1913, Мордыби-2000, Уфа) - рәссам, БАССР халык рәссамы, Салават Юлаев премиясе лауреаты (1990).
- Ирек Шәрипов (1969, Кырынды), V чакырылыш ТР Дәүләт шурасы депутаты, ТР халыкларының Дуслык йорты директоры.
- Рамил Тураев (1956, Рыс), ТР кан күчерү станциясе баш табибы, ТР атказанган табибы (2000).
- Гасыйм Мансуров (1894, Тирсә-1955) – Татарстан АССР ХКШ рәисе урынбасары (1924).
- Шәехгаттар Иманаев (1875, Тирсә-1939) — татарлардан чыккан икенче адвокат, журнал һәм газета мөхәррире.
- Сабир Шәрипов (Дәүләтшин) (1882, Барҗы-1942) — инкыйлабчы, язучы.
- Флера Хөрмәтова (1942, Мукшур) — баянчы, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Ринат Баттал (1948, Ырыс), язучы.
- Чыңгыз Мусин (1934, Тирсә - 2016, Мордыби), шагыйрь.
- Ләбиб Айтуганов (1964, Нарат - 1964, Казан), танылган җырлар авторы.
- Роза Камалетдинова (Мулланурова, 1946, Яңавыл), журналист, язучы, ТР атказанган мәдәният хезмәткәре.
- Эльвира Әхмәтова (1978), ТР Министрлар Кабинетының ЗАГС идарәсе башлыгы (2024 елның 14 ноябреннән).
Моны да карагыз
үзгәртүИскәрмәләр
үзгәртү- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) — Росстат, 2023.
- ↑ История Агрызского района. Приволжье и Поволжье. 2020-12-02 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ 3,0 3,1 Агрызский район. TatCenter. 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Экологический гид, 2015
- ↑ 5,0 5,1 В Агрызе планируется создать транспортно-логистический центр. Бизнес Online (2020-09-09). 2020-11-29 тикшерелгән.
- ↑ Агрызский район. Союз малых городов Российской Федерации. 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ Ия Боронина (2017-02-14). Экологическая обстановка в Удмуртии и её влияние а рынок недвижимости. Циан. 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ Татарика
- ↑ Герб Агрызского района. Геральдика.ру (2006-08-01). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Флаг Агрызского района. Геральдика.ру (2006-08-01). 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Аниса Тимиргазина (2017-11-28). Город Агрыз. Информационно-аналитическое издание “Посреди России”. 2020-11-22 тикшерелгән.
- ↑ Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин (2016-09-04). Агрызский район: подбрюшье Ижевска, центр пугачевских событий и родина мусульманских просветителей. Реальное время. әлеге чыганактан 2021-04-15 архивланды. 2020-11-29 тикшерелгән.
- ↑ Файзуллин, 2017
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Агрызский район. Tatarica. Татарская энциклопедия. 2020-11-29 тикшерелгән.
- ↑ Акбашев Артур Эльфатович. TatCenter. 2020-12-02 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ Глава Агрызского муниципального района. әлеге чыганактан 2020-11-10 архивланды. 2020-11-10 тикшерелгән.
- ↑ Әгерҗе районы башлыгы итеп Ленар Нургаяновны сайладылар. Татар-информ, 20.09.2023
- ↑ Әгерҗе районы башлыгы итеп Ленар Нургаянов билгеләнде. Әгерҗе хәбәрләре, 20.09.2023
- ↑ Коэффициенты естественного движения населения в городских округах и муниципальных районах Республики Татарстан. Комитет Республики Татарстан по социально-экономическому мониторингу (2020-05-12). 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus10_reg1.php
- ↑ 26,0 26,1 26,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2017-11-11, retrieved 2013-10-05
- ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-11-21, retrieved 2013-10-05
- ↑ Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования "Агрызский муниципальный район" и муниципальных образований в его составе (с изменениями на 25 июля 2008 года). Электронный фонд правовой и нормативно-технической документации (2008-07-25). 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ Муниципальное образование «Город Агрыз» > Данные не обнаружены. Возможно страница переименовывалась. Проверьте справочник
- ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 31,16 31,17 31,18 31,19 31,20 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
- ↑ Железнодорожное братство. Элита Татарстана (2018-04-12). әлеге чыганактан 2020-07-16 архивланды. 2020-11-29 тикшерелгән.
- ↑ Пищевая промышленность в Агрызе. Food Suppliers. 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Потенциал муниципалитетов. Агрызский район. Invest.Tatarstan. 2020-11-28 тикшерелгән.
- ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
- ↑ 36,0 36,1 Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
- ↑ Алексей Двинский (2018-04-17). С видом на будущее. Элита Татарстана. әлеге чыганактан 2020-09-28 архивланды. 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ 38,0 38,1 Баженова, 2019
- ↑ Агрызская центральная больница. Портал здравоохранения Республики Татарстан. 2020-11-23 тикшерелгән.(үле сылтама)
- ↑ Муниципальное казенное учреждение "Управление образования Агрызского муниципального района Республики Татарстан". Электронное образование в Республике Татарстан. әлеге чыганактан 2020-11-27 архивланды. 2020-12-02 тикшерелгән.
- ↑ Музей истории и культурного наследия Агрызского муниципального района. Музеи России (2018-09-06). 2020-11-23 тикшерелгән.
- ↑ Постановление об утверждении муниципальной программы «Развитие культуры в Агрызском муниципальном районе Республики Татарстан на 2019-2021 годы». Официальный портал правовой информации Республики Татарстан (2019-10-08). әлеге чыганактан 2022-03-14 архивланды. 2020-12-02 тикшерелгән.
Чыганаклар
үзгәртү- Баженова О. А. Проект программы поддержки МСП в Агрызском районе Республики Татарстан на 2019-2023 гг.. — № 1(31). — С. 127—144.
- Галлямова А. Г., Кабирова А. Ш., Иванов А. А., Гайнетдинов Р. Б., Миннуллин И. Р., Алмазова Л. И. . — Казань, 2014.
- Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. [1]. — Казань: Фолиант, 2015.
- Файзуллин С. А. Из истории города Агрыза Татарской АССР: разрушительный июньский пожар 1922 года // Вестник Вятского государственного университета. — № 12. — С. 43—45.
 |
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә. |