Иж-Бубый
Иж-Бубый – Татарстан Республикасының Әгерҗе районындагы авыл. «Иж-Бубый авыл җирлеге» муниципаль берәмлегенең административ үзәге[3]. Авылның исеме "Иж" һәм "Бубый" елга атамаларыннан гыйбарәт. 1640 елдан мари авылы буларак билгеле булган. XIX гасыр ахырында – XX гасыр башында авыл мәдрәсәсе танылган Бөтенроссия яңа ысуллы җәдид мөселман мәгариф үзәге. Авылда төбәк әһәмиятендәге мәдәни мирас объектлары бар. 1920 елда халык саны 1530 кешегә җиткән, 2021 елда ул 709 кеше тәшкил иткән.
| Иж-Бубый | |
| Дәүләт |
 Россия |
|---|---|
| Нәрсәнең башкаласы | Иж-Бобьинское сельское поселение[d][1] |
| Административ-территориаль берәмлек | Иж-Бобьинское сельское поселение[d][1], Әгерҗе районы һәм Сарапул өязе |
| Сәгать поясы | UTC+03:00 |
| Халык саны | 709 (2021)[2] |
| Почта индексы | 422202 |
 | |
Җәгърафия
үзгәртүУрнашу
үзгәртүЫлыслы-яфраклы (катнаш) урманнар [4], Көнчыгыш Кама алды өлкәсендә, Бубый елгасында урнашкан. Төбәк үзәгеннән 5 км көньякта - Әгерҗе шәһәре[5] . Диңгез өслегеннән биеклек – 80 м [6] .
Климат
үзгәртүАвыл IIB климат өлкәсендә урнашкан. Aвылның уртача еллык температурасы 3,9 °C тәшкил итә. Еллык уртача явым-төшем – 547,2 мм. Авылда көнбатыш һәм көньяк-көнбатыш юнәлешләреннән җилләр өстенлек итә. Җилнең уртача еллык тизлеге 2,5 м / сек [7] . Коппен климат классификациясе буенча, авыл климаты Dfb - җылы җәй белән дымлы континенталь дип билгеләнә [8] .
Тарих һәм килеп чыгышы
үзгәртүАтаманың килеп чыгышы
үзгәртүАвыл исеме Иж һәм Бубый елга атамаларыннан гыйбарәт [9] . 1640 елдан Мари бистәсе буларак билгеле. XVII гасыр азагында монда татарлар урнашканнар[5].
Тарихы
үзгәртүXVIII - XIX гасырның беренче яртысында җирле халык дәүләт крестьяннары сыйныфына керәләр [5] . 1782 елда авыл йөзләгән ясак Мари Маматкул Маматовның ясаклы йөз мари өлешендә булган. 1797-нче елга кадәр авыл Илинка вулысына кергән һәм 19 чукындырылган чумдырылмаган мари кешеләреннән торган [10] .
Электән киң таралган авыл хуҗалыклыгы һәм терлекчелеккә өстәп, умартачылык һәм сәүдә дә яшәүчеләрнең гомуми һөнәрләреннән саналган. Авыл кешеләре Мәскәүдә, Мәкәрҗә ярминкәсендә, Ырымбур, Пермь, Екатеринбург, Себер һәм Үзәк Азиядә сәүдә иткәннәр. Зур сәүдәгәрләр Әминевлар, Арслановлар, М. Әхмәтҗанов, Гыйзәтуллиннар, Гөбәйдуллиннар, Җәләлетдиновлар, Исмагыйлевләр, Саттаровлар һәм Төхфәтуллиннар иде [5] . XIX гасыр ахырында авылда ике кымыс шифаханәсе, ике су тегермәне, ике кирпеч заводы һәм унике кибет бар иде. Кымыс шифаханәсенең берсе 1921 елга кадәр эшләгән, аның хуҗасы 1917 елга кадәр сәүдәгәр Г.Гөбәйдуллин булган [5] .
XVIII гасыр уртасында беренче мәчетләре салына. 1831 ел мәгълүматлары буенча, 1811 елда нигезләнгән Финанс министрлыгының мәхәллә укуханәсендә 35 укучы белем ала[5]. 1850-елларның икенче яртысында авылда берничә мәдрәсә бинасы төзелә. 1875 елда сәүдәгәр М.Әхмәтҗанов акчасына тагын ике бина төзелә. 1881 елда имам Г. Нигъмәтуллин мәчет каршында мәдрәсәгә нигез сала. 1895 елдан аның уллары Габдулла һәм Гөбәйдулла Буби (Нигъмәтуллиннар) мәдрәсәдә укыта башлый, мәдрәсә танылган Бөтенроссия яңа ысуллы җәдид мөселман мәгариф үзәге[5], көчле укытучылар әзерләү үзәкләренең берсе буларак таныла. 1908-1911 елларда мәдрәсәдә ел саен 500 гә якын шәкерт укый[11]. Анда булачак мөхәррир һәм нәшер Якуб Хәлили, мәгърифәтче-журналист, археограф Зәйнәб Максудова, шагыйрь Д. Гөбәйди, язучы Н. Думави, татар фикер иясе һәм мәгърифәтчесе, галим-энциклопедист Д. Вәлиди, язучы С. Җәләл укыткан һәм укыган[5]. 1895 елда абыйлы-энеле Нигъмәтуллиннар апалары җитәкчелегендә Мөхлисә Бубый кызлар өчен ысуллы җәдид мәктәбе эшли башлый, ул 1901 елда алты еллыкка әверелә. 1909 елда хатын-кызлар мәктәбендә 120 укучы була. Бу хатын-кызлар өчен беренче дөньяви бирүче мәктәп була[11]. 1905 елдан анда рус телен укыталар. 1905 елда өяз җирлеге хисабына авылда ир-атлар өчен бер сыйныфлы мәктәп (1907 елда ике сыйныфлы[5]), ә 1907 елда хатын-кызлар бер сыйныфлы рус-татар укуханәсе ачыла (1912 елда ябылган). Укуханә хатын-кызлар мәдрәсәсенең бер өлеше була һәм хатын-кызлар мәктәпләре һәм мәдрәсәләре өчен укытучылар чыгарган беренче белем бирү үзәге була. 1911 елда ир-атлар мәдрәсәсе ябыла, аның барлык укытучылары һәм җитәкчеләре кулга алына һәм сепаратизм вә панисламизм таратуда шикләнелеп Сарапул төрмәсенә илтелә[11], Мөхлисә Бубый Троицк каласына күченә[5].
1917 елдан башлап беренче дәрәҗәдәге мәктәп (1917-1919 һәм 1924-1927 елларда), аннары икенче дәрәҗәдәге мәктәп оеша(1919-1924 һәм 1927-1928 елларда), аннан соң мәктәп урта белем бирү мәктәбенә әверелә (1993 елдан ул Бубыйлар исемен йөртә). 1931-1937 елларда авыл электрлаштырыла, клуб, балалар бакчасы, коллектив фермерлар өчен ял итү үзәге төзелә. 1944 елда элеккеге мәчет бинасында балалар туберкулезга каршы санаторий оештырыла, 2004 елда ул Пәнҗәр авылына күчерелә, һәм мәчет бинасы мөселман җәмгыятенә кайтарыла [5] .
1928 елда авылда берничә авыл хуҗалыгы артельләре барлыкка килде, алар 1929 елда "ИЗИЛ" коллектив фермасын, 1930 елда - Каганович исемендәге колхозны булдырдылар. 1957 елда колхоз "Искра" исемен ала, 1992 елда "Ялкын" дип үзгәртелә. 2006 елда коллектив ферма "Ак Барс Әгерҗе" оешмасына керә [5] .
Берәмлекләргә керүе
үзгәртү1797 елда авыл Ильинка вулысына керә. 1825 елда Ильинка вулысының бер өлеше, шул исәптән Иж-Бубый авылы, Сарапул районының яңа төзелгән Пургин вулысына кертелде [10] . 1921 елның гыйнварына кадәр авыл Вятка өлкәсенең Сарапул районының бер өлеше Әгерҗе вулысында иде. 1921 елның гыйнварында ул Алабуга районының бер өлеше булды, 1921 елның июненнән - Алабуга кантоны, 1921 елның декабреннән - Әгерҗе кантонында, 1924 елдан - ТАССРның Алабуга кантонында. Республикада кантон бүленешен бетерү белән бәйле 1927 елның 14 февралендә ул Әгерҗе өлкәсенә керә [5] . Административ-территориаль бүлекне реформалаштыру нәтиҗәсендә, 1963 елның 1 февралендә ул Алабуга авыл районына кертелә. 1964 елның 4 мартында, ниһаять, Әгерҗе өлкәсенә кайта [5] .
Халык
үзгәртү1716 һәм 1762 еллардагы җанисәптә ирләр генә саналган [5] . 2021 ел башында авылда 709 кеше яшәгән [7] . Авылдагылар күбесенчә татарлар [5] . 2002 елгы җанисәп нәтиҗәләре буенча, татарлар милли халыкның 87% тәшкил итә [12] .
Демография
үзгәртү| Халык саны | |||||||||||
| 1716 | 1762 | 1859 | 1890 | 1920 | 1926 | 1938 | 1958 | 1970 | 1989 | 2002 | 2010 |
| 104 | 130 | 1131 | 1326 | 1530 | 1326 | 1062 | 1106 | 827 | 646 | 668 | |
Климат
үзгәртү| Тәүлек буена һаваның уртача температурасы | ||||||||||||
| Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| -11.4 °C | -11.1 °C | -5.7 °C | 3.6 °C | 12.4 °C | 18 °C | 19.8 °C | 16.7 °C | 11.2 °C | 3.5 °C | -5.6 °C | -10.7 °C | 3.4 °C |
Климат уртача континенталь. Кёппен-Гейгер климатлар классификациясе буенча климатның коды: Dfb[13]. Уртача еллык һава температурасы 3.4 °C.[14]
Икътисад
үзгәртүАвылдагы авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре кыр үсемлекләре һәм терлекчелек белән шөгыльләнә [5] . Җирлектә һәм авыл янында җиһаз җитештерү оешмасы һәм өч терлекчелек фермасы бар [7] . Резидентлар нигездә крестьян фермаларында һәм "Ак Барс - Әгерҗе" авыл хуҗалыгы оешмасында эшкә урнашалар [5] .
Транспорт
үзгәртүРегиональ әһәмияткә ия җәмәгать юлы 16К-0005 “Әгерҗе - Пәнҗәр ” авыл аша уза [15] . Авыл янында Иж-Бубый станциясе һәм Горький тимер юлында 10-нчы км тукталышы бар [7] . Җәмәгать транспорты шәһәрара һәм шәһәр яны автобус маршрутлары белән күрсәтелә: "Әгерҗе - Пәнҗәр", "Әгерҗе - Исәнбай - Иске Эсләк", "Әгерҗе - Сарсак-Омга - Тәбәрле", "Әгерҗе - Әзи - Күләгәш" [7] .
Инфраструктура
үзгәртүАвылда урта мәктәп 1939 елдан бирле эшли [16] . Фельдшер-акушерлык пункты [17], почта бүлеге [18], гомуми мәйданы 4,136 гектар булган ике зират бар [7] . Авылның унбер урамы һәм өч аллеясы бар [19] . Авылның гомуми мәйданы - 123,557 гектар, торак - 14,53 мең квадрат метр. м. Авыл газлаштырылган һәм электрлаштырылган. Су белән тәэмин итү җир асты чыганакларыннан артезиан кое һәм су манаралары ярдәмендә бирелә. Үзәкләштерелгән канализация системасы юк. Халык септик яки казып чистартылган чокырлар куллана. Аерым һәм җәмәгать биналарын җылыту газ белән эшләүче җирле җылылык чыганакларыннан башкарыла. Телефон һәм кәрәзле элемтә (ике кәрәзле база станциясе), җирдәге һәм санлы тапшырулар, һәм Интернет эшли [7] .
Мәдәният һәм дин
үзгәртүМәдәният
үзгәртүАвылда XIX гасыр ахыры мигъмар һәйкәлләре бар [5] :
- М.Әхмәтҗанов кибете һәм абзар бинасы
- 1895 елда (башка чыганаклар буенча, 1892-нче елда [20] ) сәүдәгәр М.Әхмәтҗанов исәбенә төзелгән мәчет Буби мәдрәсәсенең бер өлеше булган [20]
- Г. Гөбәйдуллинның кунакханә бинасы, хәзерге көндә мәчет
- А.Моратов кибете бинасы.
Авылның мәдәни мирасы региональ әһәмияткә ия [7] [21] :
- ХХ гасыр башы мәчете
- ХХ гасыр башындагы сәүдә биналарын үз эченә алган йорт (ансамбль)
- татар мәгърифәтчеләре һәм укытучылары Габдулла һәм Гөбәйдулла Бубый яшәгән йорт, 1895-1912 еллар
- мәгърифәтче Габдулла Бубый кабере, 1871-1922
- сәүдәгәр Мөхәммәтҗан Әхмәтҗановның XX гасыр башы бинасы (югалган). Эклектик стильдә классик элементлары һәм халык төзүчелек өслүбендәге авыл татар сәүдә йортының мисалы [20] . 1980-нче елларга кадәр анда мәктәп бар иде [5] .
Авылда мәдәни мирас объектлары да билгеләнде [7] [22] :
- К.Габдрахманов кабере - Советлар Берлеге каһарманы, 1882-1953 еллар
- X. Әхмәтҗанов кабере - сәүдәгәр, хәйрияче, 1927 ел
- Пугачевлылар кабере, 1774 ел
- Гражданнар сугышы каһарманы И.П. Молчанов кабере , 1888-1919 еллар.
Авылда, 1989 елдан, мәктәп тарихы музее бар, 2011 елдан - авыл тарихы музее [23], 1952 елдан - ихата, уку залы, 1974 елдан - авыл китапханәсе [24], 1934 елдан - авыл мәдәният үзәге [5] (1976 елгы бина [25] ). Фильм күрсәтүләр урнаштыру бүлмәсе бар [5] . "Илһам", "Карусель", "Хыял" театраль төркемнәре бар" [26] . Г. Тукайның яраткан һәм үз шигырендә җырлап телгә алган З. Мәүлүдова авылда яшәгән һәм укыган [20] .
Дин
үзгәртүАвылда җирле мөселман дини оешмасы бар - Татарстан Республикасы мөселманнарының рухи идарәсенең авыл мәхәлләсе урнашкан [27] . Ике мәчет бар [5] .
Күренекле туганнар
үзгәртүАвылда түбәндәге кешеләр туган [5] :
- Гобәйдулла Балтанов (1892-1930), ТАССР халык мәгарифе халык комиссары урынбасары.
- Гобәйдулла Бубый (1866-1938) - татар укытучысы, сәүдәгәр, җәмәгать эшлеклесе.
- Габдулла Бубый
- Мөхлисә Бубый (1869-1937) - татар җәмәгатьчелеге һәм мөселман дин әһеле, халык тәрбиячесе
- Ягъкуб Хәлили (1877-1938), нәшир, мөхәррир.
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ 1,0 1,1 ОКТМО
- ↑ Генеральный план Ижбобьинского сельского поселения
- ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года N 14-ЗРТ
- ↑ Приказ Минприроды России от 18 августа 2014 N 367
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 Иж-Бобья в Татарской энциклопедии
- ↑ Иж-Бобья на geonames.org
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Генеральный план Ижбобьинского сельского поселения
- ↑ Климат Иж-Бобьи
- ↑ Иж-Бобья в Каталоге топонимов РТ
- ↑ 10,0 10,1 Пислегин, Чураков, 2020
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Помелов, 2019
- ↑ База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России»
- ↑ World Map of the Köppen-Geiger climate classification, Institute for Veterinary Public Health, University of Veterinary Medicine Vienna
- ↑ NASA Surface meteorology and Solar Energy Data Set, RETScreen International
- ↑ Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 27 октября 2023 года N 1362
- ↑ Иж-Бобьинская средняя общеобразовательная школа имени Братьев Буби
- ↑ Иж-Бобьинский фельдшерско-акушерский пункт
- ↑ Почтовое отделение № 422202
- ↑ Иж-Бобья на КЛАДР РФ
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Кадыров, 2015
- ↑ Объекты культурного наследия Республики Татарстан
- ↑ Выявленные объекты культурного наследия Республики Татарстан
- ↑ Музей истории с. Иж-Бобья
- ↑ Иж-Бобьинская сельская библиотека
- ↑ Иж-Бобьинский сельский дом культуры
- ↑ Электронный каталог творческих коллективов Республики Татарстан
- ↑ Приход села Иж-Бобья ДУМ РТ
Әдәбият
үзгәртү- Помелов В. Б. Особенности просвещения татарского народа в конце XIX - начале XX веков // Вестник Марийского государственного университета. Серия «Исторические науки. Юридические науки». — 2019. — № 3 (19).
- Пислегин Николай Викторович, Чураков Владимир Сергеевич. Марийцы Удмуртии по переписям XVIII — середины XIX века // Историко-культурное наследие народов Урало-Поволжья. — 2020. — № 1 (8).
- Кадыров Б. Г. Сохраняя наследие... : Калып:Lg : справочник / Б. Г. Кадыров, под ред. А. В. Тимирясовой. — Институт экономики, управления и права (г. Казань). — Казань : Познание, 2015. — 134 с. — (Сокровищница Татарстана). — ISBN 978-5-8399-0524-5.
Сылтамалар
үзгәртү- Иж-Бобья // Tatarica. Татарская энциклопедия : некоммерческий, научно-образовательный, культурно-просветительский проект. — Дата обращения: 05.02.2024.
- Иж-Бобья / ИЯЛИ им Г. Ибрагимова АН РТ // Каталог топонимов Республики Татарстан. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Приход села Иж-Бобья ДУМ РТ // list-org.com. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 27 октября 2023 года N 1362 // docs.cntd.ru : электронный фонд правовых и нормативно-технических документов. — Дата обращения: 10.03.2024.
- Иж-Бобья на КЛАДР РФ // КЛАДР РФ. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Почтовое отделение № 422202 / АО Почта России // pochta.ru. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Электронный каталог творческих коллективов Республики Татарстан // tatcultresurs.ru : гуманитарный просветительский проект, посвящённый культуре Республики Татарстан. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Генеральный план Ижбобьинского сельского поселения / Федеральная государственная информационная система территориального планирования (ФГИС ТП) // fgistp.economy.gov.ru. — Дата обращения: 06.02.2024.
- Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года N 14-ЗРТ // docs.cntd.ru : электронный фонд правовых и нормативно-технических документов. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Иж-Бобья на geonames.org // geonames.org. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Климат Иж-Бобьи // ru.climate-data.org. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Выявленные объекты культурного наследия Республики Татарстан / Комитет Республики Татарстан по охране объектов культурного наследия // okn.tatarstan.ru. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Объекты культурного наследия Республики Татарстан / Комитет Республики Татарстан по охране объектов культурного наследия // okn.tatarstan.ru. — Дата обращения: 11.03.2024.
- Иж-Бобьинская средняя общеобразовательная школа имени Братьев Буби // edu.tatar.ru. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Музей истории с. Иж-Бобья / Министерство культуры РФ // Культура.РФ : гуманитарный просветительский проект. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Иж-Бобьинская сельская библиотека / Министерство культуры РФ // Культура.РФ : гуманитарный просветительский проект. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Иж-Бобьинский сельский дом культуры / Министерство культуры РФ // Культура.РФ : гуманитарный просветительский проект. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Иж-Бобьинский фельдшерско-акушерский пункт / ГАУЗ «Агрызская центральная районная больница» // agryzcrb.tatarstan.ru. — Дата обращения: 07.02.2024.
- Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- Приказ Минприроды России от 18 августа 2014 N 367 // docs.cntd.ru : электронный фонд правовых и нормативно-технических документов. — Дата обращения: 08.11.2023.