Wikipedia

Ирландия

Ирландия (ирл. Éire, Poblacht na hÉireann; ингл. Ireland, Republic of Ireland) – Көнбатыш Европада урнашкан дәүләт. Ирландия утрауның күпчелегендә урын ала. Мәйданы – 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала – Дублин шәһәре (1,4 млн. кеше яши). БМОга 1955 елдан керә.

Ирландия
Flag of Ireland.svg
Байрак
Coat of arms of Ireland.svg
Илтамга
Шигарь Jump into Ireland Edit this on Wikidata
Башкала Дублин
Халык саны 5 123 536 (Җанисәп, апрель 2022) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 29 декабрь 1937 Edit this on Wikidata
Сәгать кушагы UTC±00:00
Рәсми тел ирлан теле, инглиз теле
География
Мәйдан 69,797 км²
Координатлар 53°N 8°W Edit this on Wikidata
Сәясәт
Дәүләт башлыгы Майкл Һиггинс
Хөкүмәт башлыгы Лео Варадкар
Карта
Икътисад
Акча берәмлеге евро
Туу күрсәткече 1.96 (2014)[1]
КПҮИ 0.945 (2021)[2]
Яшәү озынлыгы 81.60732 ел (2016)[3]
Пинсә яше 66 яшь
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
  • 112
    • Электр аергычы төре BS 1363[4]
    Автомобил хәрәкәте ягы сул
    Челтәр көчәнеше 230 вольт[4]
    Телефон коды +353
    ISO 3166-1 коды IE
    ХОК коды IRL
    Интернет домены .ie

    Европа берлегенә керә.

    ИсемҮзгәртү

    1937нче елда кабул ителгән Конституциягә күрә дәүләтнең исеме Éire, инглизчә әйткәндә Ireland. 1949нчы елда Ирландия Җөмһүрияте исеме кабул ителде, бу исем бары тик Description of the State буларак, ягъни дәүләтне сурәтләү буларак кабул ителде. Исеме "Ирландия" булып калды. Бу бөтен утрауга претензия белән бәйле. Ләкин рәсми һәм рәсми булмаган сорауларда Ирландия Җөмһүрияте сүзе кулланыла.

    Географик мәгълүматҮзгәртү

     
    Ирландия космостан

    Ирландия Европа утраулары арасында мәйданы буенча өченче урында тора. 6° 20'–10° 20' көнбатыш озынлыгы һәм 51° 25'–55° 23' төньяк киңлеге арасында урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы 300 км, ә төньяктан көньякка исә 450 км.

    Мәйдан – 70.280 км².

    Бөекбритания белән чикләр озынлыгы – 360 км.

    СәясәтҮзгәртү

    Ирландия – парламент көчле булган җөмһүрият.

    Хәзерге Конституция 1937нче елның 1 июлендә плебисцит нәтиҗәсендә кабул ителгән.

    Президент халык тарафыннан җиде елга сайлана. Президентның парламентның аскы бүлмәсен чакыру һәм җибәрү хокукы бар, ул хәрби көчләрнең башлыгы, кануннарны җәмәгатьчелеккә президент чыгара. Президент шулай ук мәхкәмә башлыкларын һәм башка югары урындагы кешеләрне сайлый.

     
    Кэрри графлыгы

    Премьер-министр – хөкүмәтнең башлыгы. Аны парламент тәкъдим итә һәм президент раслый.

    Ирландия парламенты ике өлештән тора: сенат һәм вәкилләр палатасы.

    Вәкилләр палатасында 160-170 кеше. Бу парламент өлешен бөтен халык сайлый. Сенат 60 кешедән тора. 11 кешене премьер-министр сайлый, 6 кеше Милли һәм Дублин университеты тарафыннан сайлана, 43 кеше махсус исемлек буенча сайлана. Ике палатаның эшләү вакыты – 7 елга кадәр.

    Ирландиянең сәяси партияләре:

    • Лейбористлар партиясе – 1912нче елда барлыкка килгән.
    • Прогрессив Демократлар партиясе – 1985нче елда барлыкка килгән.
    • Фианна Фойл (Уңышлык солдатлары) – 1926нчы елда барлыкка килгән.
    • Финэ гэл (Бердәм Ирландия) – 1933нче елда барлыкка килгән.
    • Шинн фейн (Үзебез) – 1905нче елда барлыкка килгән.

    Административ бүленүҮзгәртү

     
    Ирландия харитасы

    Административ рәвештә Ирландия 4 провинциягә һәм 26 графлыкка бүленә.

    Ирландия
    1. Дублин
    2. Уиклоу
    3. Уэксфорд
    4. Карлоу
    5. Килдэр
    6. Мит
    7. Лаут
    8. Монахан
    9. Каван
    10. Лонгфорд
    11. Уэстмит
    12. Оффали
    13. Лиишь
    14. Килкенни
    15. Уотерфорд
    16. Корк
    17. Керри
    18. Лимерик
    19. Типперэри
    20. Клэр
    21. Голуэй
    22. Мейо
    23. Роскоммон
    24. Слайго
    25. Литрим
    26. Донегол
    		 Төньяк Ирландия
    1. Ферман
    2. Тирон
    3. Лондондерри
    4. Антрим
    5. Даун
    6. Арма

     

    ХалыкҮзгәртү

    Ирландия халкы – кельтлар. 2006нчы елның җанисәбе буенча Ирландия халкы саны 4,24 млн кеше. 10 процент – башка дәүләтләрдән милләтләр.

    Халкының 58 % шәһәрләрдә яши.

    Ирланд телеҮзгәртү

    Ирландия хөкүмәте инглиз теленнән ирланд теленә күчү эшен алып бара.

    2005 елның апрелендә кабул ителгән канун буенча урамдагы топографик исемнәр ирланд телендә булырга тиеш. Теле- һәм радио-тапшыруларда ирланд теле кулланыла. Ләкин ирланд теле бик үк популяр түгел: 2002 елда узган сораштыру нәтиҗәсендә, 1,57 млн кеше ирландча сөйләшә ала, дип санала.
    Тарихи-лингвистик шәрехләмә
    Ирланд телен башка телләрдән үзенчәлекле орфография, сүз башындагы тартык авазларның мутациясе, җөмләләрдә VSO (фигыль+ия+иярчен кисәкләр) тибындагы сүз тәртибе, ике бәйлек фигыле һәм төрләнә торган бәйлекләр кебек грамматик күренешләр аерып тора. Борынгы ирланд теленә шулай ук үтә катлаулы фигыль системасы да хас булган.
    Әйтергә кирәк, Ирландия утравы католик чиркәү йогынтысына эләккәннән соңгы мең ярым ел эчендә ирланд теленә өч тапкыр тирәнтен реформага дучар ителгән. Шул сәбәпле борынгы тел бөтенләй танымаслык булып үзгәргән. Беренче реформа V-VI гасырларда ук үткәрелсә дә, борынгы ирланд теле 900 нче елларга кадәр сакланып калган. X гасырда формалашкан урта ирланд теле XVII йөзьеллык азагына кадәр актив кулланышта булган. Бу чорда ирланд теле нык гадиләштерелгән – башлыча Скандинавиядән бәреп кергән норманнар йогынтысында. Шуннан соң яңа ирланд теле чоры башланган. Ул бүген дә инглиз теленең көчле басымы астында дәвам итә. Ирланд теле беренче аралашу теле буларак юкка чыгып бара. Кайбер фаразлар буенча, аны камил белүчеләр саны хәзер 65 меңләп кенә инде.
    Хәзерге заманда ирланд язуында гадәти латин хәрефләре файдаланыла, әлифба ирланд телендә Cló Rómhánach (“латин шрифты”) дип атала. Элегрәк махсус “гэль шрифты” – Cló Gaelach та булган, XX гасыр уртасына кадәр ирланд телендәге китаплар нәкъ шул “утрау готикасы” шрифтында басыла иде. Бүген Cló Gaelach бизәү максатларында гына кулланыла.
    Огамик язу исә тагын да борынгырак. Аның б.э.ның IV-VI гасырларында киң таралган булуы төгәл билгеле, әмма барлыкка килү чоры тарих төпкеленә кереп югала. Һәм сузык, һәм тартык авазларны белдерүче огам хәрефләре туры сызык өстенә  сызыкчалар һәм нокталар куеп языла. Огамик әлифбаның башлыча ташка уеп язылган үрнәкләре генә сакланып калган.
    Орфография
    Биш кыска сузык авазның (a, e, i, o, u) озын әйтелешле пары бар (á, é, í, ó, ú). Латин әлифбасының 13 хәрефе ялгыз тартык авазларны белдерү өчен кулланыла (b, c, d, f, g, h, l, m, n, p, r, s, t), калган хәрефләр алынма һәм чит ил сүзләрендә генә очрый (j, k, q, v, w, x, y, z): мәсәлән, jíp (джип); Jab (Иов), x-ghathú (рентген).
    Ирланд орфографиясенең төп принцибы “caol le caol agus leathan le leathan” дип атала (тар – тар белән, киң киң белән бергә). “Тар сузыклар” дип, ирланд грамматикасында алгы рәт сузыклары i, í, e, é атала, арткы һәм, гомумән, алгы булмаган сузыклар (a, á, o, ó, u, ú) “киң авазлар” рәтенә керә. Бу кагыйдә буенча, нечкә (палатальләшкән) тартыкларның ике ягында да бары тик “тар сузыклар” гына языла, ә калын (палатальләшмәгән) тартыклар “киң сузыклар” чолганышында була.
    Шулай итеп, сузык авазларны белгертүче хәрефләрнең күбесе чынбарлыкта, сузык авазларның үзеннән бигрәк, алар тирәсендәге тартыкларның калын яки нечкә әйтелешен чагылдыра. Мәсәлән, ea парында беренче сузык беркайчан да диярлек әйтелми, бары тик аннан алдагы тартыкның палатальләшкән булуын гына белгертә, мәсәлән,: Peadar [pjadər] (кеше исеме, инглизчәсе – Peter). Бу ясалмалык еш кына буталчык хәлләргә китерә: әйтик, anois (хәзер) сүзен теоретик яктан [əniʃ] дип тә, [ənoʃ] дип тә укырга мөмкин, ләкин аның беренче әйтелеше генә дөрес.
    Әлбәттә, мондый орфография диалектларга хас булган фонетик күренешләрнең күбесен язуда чагылдыра алмый.
    Хәзерге заман әдәби телендә түбәндәге монофтонглар кулланыла:
    ·                í [i:] — rí [r’i:] “король”
    ·                i [i] — mil [m’il’] “бал” (мёд)
    ·                é [e:] — gé [g’e:] “каз”
    ·                e [e] — te [t’e] “кайнар”
    ·                á [a:] — lá [la:] “көн”
    ·                a [a] — cat [kat] “мәче”
    ·                ó [o:] — ceol [k’o:l] “музыка”
    ·                o [o] — loch [lox] “күл”
    ·                ú [u:] — cú [ku:] “эт”
    ·                u [u] — muc [muk] “дуңгыз”
    Ирланд телендә басым гадәттә сүзнең беренче иҗегенә төшә. Басымсыз иҗекләрдә күп кенә сузык авазлар [ə] дип әйтелә: anocht [ə'noxt] “бүген кич”, inniu [ə'n’u:] “бүген”, cúigear [ku:g'ər] “бишәү”. Аңлашыла ки, озын сузык авазлар үз әйтелешен һәрвакыт саклап кала һәм гади сөйләм телендә дә “йотылмый”.
    Ирланд телендә төрләнешле бәйлекләрнең кулланылуы – шактый кызыклы күренеш. Әйтик, “ag” бәйлеге инглиз теленә “by” һәм “from” бәйлекләре аша тәрҗемә ителә ала. Ия булуны, биләп торуны, хуҗа булуны белгерткәндә “ag” бәйлеге сан, зат һәм җенес (род) буенча төрләнә ала, аңа теге яки бу синтетик кушымча өстәлә, ләкин зат алмашлыгы төшереп калдырыла. Бу очракта  “tá” фигыле (инг. “have”, тат. “ия булырга”) үзгәрешсез кала. Бу конструкцияне тәрҗемә итү өчен, татарча “бар” сүзе дә җитеп тора. Мисаллар:
    Tá leabhar agam. – Минем китабым бар. – Cүзгә-сүз: “Have + a book + by-me”.
    Tá deoch agat. – Синең эчемлегең бар. – “Have + a drink + by-you (sing.)”.
    Tá ríomhaire aige. – Аның (ир-атның) санагы бар. – “Have + a computer + by-he”.
    Tá páiste aici. – Аның (хатын-кызның) баласы бар. “Have + a baby + by-she”.
    Tá carr againn. – Безнең машинабыз бар. – “Have + a car + by-we”.
    Tá teach agaibh. – Сезнең өегез бар. – “Have + a house + by-you (pl.)”.
    Tá airgead acu. – Аларның акчасы бар. – “Have + money + by-they”.

    ТарихҮзгәртү

    Беренче кешеләр Ирландиядә мезолит вакытында яшәделәр.

    432нче елда Патрик Әүлия ирландлар арасында христианлык таратты.

    1801нче елда Ирландия Бөекбритания өлеше булды.

    ИкътисадҮзгәртү

    • Тулаем милли продукт – $177,2 млрд.
    • ТМП кеше башына – $43 600.
    • Акча беремлеге – Евро.

    Тулаем милли продуктның үсеше бик зур (1996 – 2000 елларда – 9%).

    Кыйммәтлек буенча Ирландия башкаласы – Дублин 2006 елда 16нчы урын алды.

    МәдәниятҮзгәртү

    Ирландидә безнең эра алдыннан яшәгән кешеләрдән (мезолит, неолит чорлары) шушы чор мәдәнияте һәйкәлләре калды. Бу таш һәйкәлләр һәм таштан эшләнгән фортлар. Тимер чоры вакытында кельтлар килүе белән, мәдәният яңарышны кичерә. Vнче гасырда Патрик әүлия ярдәме белән Ирландия христиан динен кабул итте.

    БәйрәмнәрҮзгәртү

    Төп мәкалә: Ирландия бәйрәмнәре.

    Ирландиянең иң мөһим милли бәйрәме – Патрик әүлия көне.

    СпортҮзгәртү

    Ирландларның милли спорт төрләре арасында кёрлинг һәм гэл футболы исемле уеннар бар.

    МузыкаҮзгәртү

    Ирландия музыкантлары Европада инде XIIнче гасырда мәгълүм булганнар. Алар арасында иң данлыклысы арфада уйнаучы сукыр Турлаф O’Каролан (Turlough O`Carolan). Аның музыкасын хәзер дә бөтен дөньяда уйныйлар. Ә 18нче гасырда Фейш фестивале барлыкка килә. Фестивальнең максаты – флейтада уйнауны саклау.

    Китапханәләр һәм музейларҮзгәртү

    ДинҮзгәртү

    2006 елгы халык санын алу:Үзгәртү

    Дин Тарафдарлар саны
    Католиклык 3,681,446
    Ирландия чиркәве 125,585
    Мөселманнар 32,539
    Пресвитерианнар 23,546
    Православие 20,798
    Методистлар 12,160
    Апостол чиркәве 8,116
    Буддизм 6,516
    Һинд дине (ш. и. Кришна аңы) 6,082
    Лютеранлык 5,279
    Евангелистлар 5,276
    Иегова шаһитләре 6,291
    Баптизм 3,338
    Яһүд дине 1,930
    Викка 25
    Пантеизм 1,691
    Агностицизм 1,515
    Атеистлар 929
    Мормоннар 1,237
    Квакерлар 882
    Иске католиклык 540
    Бәһаи 504
    Башка христиан агымнары 29,206
    Башка диннәр 8,576
    Дини булмаганнар 186,318[5]
    Диннәрен билгеләмәгәннәр 70,322
    Барлыгы 4,239,848

    Моны да карагызҮзгәртү

    СылтамаларҮзгәртү

    ДәүләтҮзгәртү

    Сәяси төркемнәрҮзгәртү

    ММЧҮзгәртү

    Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә.
    1. ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    2. ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
    3. ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    4. ↑ 4,0 4,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
    5. ↑ В Ирландии за последние 6 лет почти вдвое выросло количество атеистов
    Чыганагы — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ирландия&oldid=3819296