Болгарлар

Балканда яшәүче, Болгарияның төп халкы турында Болгарлар (славяннар) битен карагыз.

Болгарлар

Болгарлар Викиҗыентыкта

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Көнчыгыш Рим (Византия) тарафлы оппонентларны җиңүче Болгар гаскәриләре, X гасыр.

Болгарлар (шулай ук Булгарлар, Прото-Болгарлар, Һунно-Болгарлар) — VII гасырда Кара диңгез белән Каспий диңгезе тирәсендәге Понтик далаларында, соңрак шулай ук Идел буйларында яшәгән ярым-күчмә халык. Этник яктан болгарлар — үзләренә скифо-сармат (ингл.) һәм сармато-алан (ингл.) элементларны алган огур телле (ингл.) төркиләр. Протоболгарларның мәдәни үзенчәлекләрендә сармат элементлары сарматлашкан төркиләр яки төркиләшкән сарматларга бәйле булулары турында бәхәсләр тулысынча чишелмәгән. Евразия далалары (ингл.) аркылы көнбатышка таба хәрәкәтләре заманында күп башка этник төркемнәрне үзләренә алганнары билгеле.

Чыгышлары буенча Әфганстан һәм Таҗикстан җирләреннән булган дип саналучы тарихи халык, бүген Болгариядә яшәүче болгарлары (славяннар), Россия Федерацияседә яшәүче балкарлар, карачайлар, Идел-Урал татарлары һәм чуашларның уртак борынгы бабалары.

Тарихи язуларында мөстәкыйль автохтон этнос буларак б.э.к. II гасыр белән XIII гасыр арасында телгә алыналар, Европа җирләрендә һуннар тарафыннан булдырылган Һун империясенең халыклары арасында яшәүләре билгеле. Телләренең алтай яки көнчыгыш иранлы телләр төркеменә кергәнлеге бәхәсләшә, бүгенге иң якын яшәгән тел — чуаш теле.

800 елда Дунай буе Болгары һәм күршеләре.

Этимология

Болгар исеме күпчелек дөньякүләм танылган галимнәр тарафыннан төрки фигыль булга ("болгатырга") һәм аныннан чыгарылмасы булгак ("фетнә", "тәртипне бозу") сүздән килә дип уйланыла.

Башка гипотеза буенча, исемнәре бел гур (огурларның (ингл.) "биш кланы") төшенчәсенә килеп тоташа.

Булгар этнонимы этимологиясенә ачыклыкны танылган маҗар телче-галим Бернат Мункачи китерә: булгар — «биш огыр». Кытайларның елъязмаларында Булгар исеме 216 елда көньяк хуннуларда яңа «биш канат» сугыш тәртибе кертелүеннән соң кулланылышка керә.

Тарих

Беренче телгә алынулары

Борынгы Болгарлар (яки "протоболгарлар") Кара белән Каспий диңгезләре арасындагы далаларда б.э.к. 2 гасырдан башлап урнаша алулары мөмкин:

• Птолемей'ның География әсәренең латин телендәге кайбер версияләрендә Bulensii дип аталган халыкның Кара диңгезнең төньяк-көнбатыш яры тирәләрендәге территориядә яшәве күрсәтелә.
• Шул ук чорда бу территорияләрдә болгарлар исемле кабиләнең яшәве әрмән тарихчы Мовсес Хоренаци'дан (рус.) калган чыганаклардан да билгеле (III—IV гасыр чигенә кадәр яшәгән историограф Мар Абас Катина (рус.) эшләренә нигезләнеп язылган).

Болгарларның барлыгы турында иң борынгы язу — 354 елгы аноним латин телле хронограф (рус.): Кара диңгез һәм Каспий тирәсендә яшәүче халыклар һәм кабиләләр исемлегенең иң төбендә болгарлар (Vulgares) күрсәтелә.

Тарихи чыганакларда болгарлар турында соңгырак мәгълүмат Һун империясе таркалуыннан гына пәйда була. Бу вәзгыять болгарлар һуннар дип аталган кабиләләр берләшмәсенә кергән дип уйларга нигез бирә.

Болгарлар һәм һуннар

ru:Захарий Ритор үзенең «Чиркәү тарихы» хезмәтендә (VI гасыр уртасы) Каспий диңгезе тирәсендә Кавказдан төньяккарак яшәүче барлык кабиләләрне (алар арасына «бургар» дигән кертеп) һуннар дип билгели. Шул ук арада ru:Иордан (историк) болгар һәм һуннарны аера, аларның VI гасыр уртасында урнашуларын шулай тасвирлый (русча):

«Далее за ними [ акацирами ] тянутся над Понтийским морем места расселения булгар, которых весьма прославили несчастья, [совершившиеся] по грехам нашим. А там и гунны, как плодовитейшая поросль из всех самых сильных племен…».

Болгарлар кабиләләре Һуннарның империясе, Византия империясе, аварларның каһанлыгы, төрки чыгышлы хәзәрләрнең Хәзәр каһанлыгы дәүләтләре чикләрендә яши бирә, бер ил зәгыйфьләнә барганда үз башларын күтәреп торалар.

Бөек Болгар

Бөек Болгар дәүләтенең нигезләнүе һәм яшәеше 6 гасыр азагында-7 гасыр башында Константинопольда урнашкан Византия империясе императоры Ираклий I нең (ингл.) сараенда тәрбия алган һәм укыган болгарларның Дуло нәселеннән Кубрат исемле шәхесе, болгарларның башлыгы булгач — аның акыллы сәясәте белән бәйле.

Бөек Болгар 632 елда төзелеп, 668 елда хәзәрләр басымы астында таркала. Башкаласы Фанагориядә урнашкан иде.

Бөек Болгар варислары

Риваятьтә Кубратның үлеменнән соң балалары арасында бердәмлек булмау сәбәпле ул булдырган мөстәкыйль дәүләте таркала, соңыннан күршедәге төркиләрнең Хәзәр каһанлыгы дәүләтенең басымы астында юкка чыга. Тарихта балалары күп булуы билгеле, ләкин бишесенең генә исемнәре сакланган — Батбай, Котраг, Аспарух, Кубер һәм Әлчек.

• Кубрат ханның өлкән улы Батбай Төньяк Кавказда үз җирләрендә торып калган һәм хәзәрләргә буйсынган. Хәзәр каһанлыгы өлеше буларак, болгарларның бу токымнары 9 гасырда яһүдилекне кабул итәләр. Тора-бара аның җитәкчелегендәге болгарлар, ягъни кубан болгарлары, «кара болгарлар» дип атала башлаганнар. Бүген алар белән хәзерге карачайлар (карачалылар) һәм балкар халыкларын бәйлиләр.
• Аспарух онагурлар кабиләсе белән көнбатышка таба күченеп киткән: башта Дунай елгасы тамагына барып утырган, монда аңа элегрәк аерылып киткән болгар кабиләләре—кутригурлар һәм бу якларга күптән түгелрәк төпләнгән славяннар килеп кушылганнар. Болгарларның куәтле сугышчан оешмасы славяннарны да үз эченә алган, һәм алар тиздән, куәтле берлеккә тупланып, Византиянең 50 меңле гаскәрен, ягъни шул чордагы иң зур даими армияне тар-мар иткәннәр. Бу хәл 679 елда булган, ике елдан соң, 681 елда, көнбатышта яңа болгар дәүләте—башкаласы Плиска шәһәре булган Дунай Болгариясе (шулай ук Беренче Болгар патшалыгы буларак билгеле) барлыкка килгән.
• Котраглар кабиләсеннән Котраг дип йөртелгән өченче улы җитәкчелегендәге төркеме Кубрат үлгәннән соң Дон елгасының уң ярлары тирәсенә күченә, буена китеп, Идел буе Болгары дәүләтенә нигез сала. Ләкин фәндә андый ханзадәнең булмавы, ә котраглар кабиләсе генә яшәве турында да әйтелә. Шуның өстенә, археологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, Татарстан якларына болгарлар VII гасыр уртасындагы ук килеп чыкмаганнар әле. Азак буенда һәм шул тирә төбәкләрдә калган болгарлар хәзәр кабиләләре союзына кергәннәр һәм алар белән, аерата аланнар белән берлектә, югарыда әйтелгән Салты-Маяк археологик культурасын барлыкка китергәннәр һәм VIII йөз азагына тикле диярлек шунда яшәгәннәр.
• Әлчек белән Кубер җитәкләгән төркемнәр аварлар яшәгән Паннониягә (үзәк Европа, бүгенге Хорватия тирәсе) китәләр.
  • Кубер төркеме Дунай буе Болгары нигезләнү чорында Авар каһанлыгы тарихында эз калдыра, соңрак Византия империясе тарафына чыгып бүгенге Македония җирләрендә урнаша.
  • Әлчек төркеме Авар каһанлыгында җитәкчелек өчен көрәштә катнашуы, соңыннан франклар арасында сыену таләп итә, нәтиҗәдә Италияга качып Равенна шәһәре тирәсендә урнашырга мәҗбүр була.

Болгарлар Идел буена күчеп, бу тирәләрдә Идел буе Болгары дәүләтен 7 гасыр азагында-8 гасыр башында булдырганнары уйланыла. Башта Хәзәр каһанлыгына бәйлелектә яшәгән дәүләт, соңгысының X гасырның 60 нчы елларда юкка чыгу сәбәпле тулы бәйсезлеккә ирешә.

«18. Вниз по реке Волге, древние болгары, наполняли весь уезд Казанский и Сибирский. Сии наиболее язык татарским испортили. Ныне же по принятии крещения весьма их мало остается, ибо многие, не желая креститься, перешли к башкирам и в другие уезды поселились.».

«Потомки болгар, составляющих значительную часть населения Среднего Поволжья, по иронии судьбы называются именем "татары, а их язык "татарским", хотя это не более, чем камуфляж».

Җәмгыять

Протоболгарларның җирләнү урыннары

Мадара атлысы (ингл.), Болгариядa сакланылган болгарлар сәнгәтенең мәшһүр үрнәге, як. 710 ел.

Украина далаларында табылган археологик материал борынгы болгарларның мәдәнияте — ел фасылларына карап үз хайваннары өчен ашау өзләп күчүче Үзәк Азия күчмә халыкларына хас булуын күрсәтә. VII гасырдан башлап исә алар урнаша башлыйлар — үсемлекләр чәчү, тимерчелек, төзүчелек һәм агач эшкәртү һөнәрләрне үзләштерәләр.

Җәмгыять төзелеше

Болгарларның билгеләнгән клан системалары була, җитәкчелек нәсел буенча тапшырыла. Хәрби аристократия вәкилләре boyil (en:boyar) титулын йөртә. Түбәнрәк хәрби җитәкчеләр титулы — bagain була. Өстәмә буларак, дәрәҗәле затлар кече һәм олы боярларга бүленә. Соңгыларыннан торган Олы Боярлар Шурасы хан җитәкчелегендә җыелып, дәүләт өчен әһәммиятле карарларны кабул иткәннәр. Шундыйларның саннары алты белән ун ике арасында булган — ханнан соң ике иң тәэсирле шәхес (ичиргу бойил һәм кавхан, ягъни вице-хан) кергән. Соңгы ике пост нәсел буенча тапшырылмаган, административ кына булган. Боярлар шулай ук эчке һәм тышкыларга бүленгән, аларның башкала эчендә яки тышында яшәү буенча аерылган дип санала. Ханзадәгә канартикин статусы бирелгән. Болгар дворяннары тарафыннан кулланылган башка түбәрнәк статуслары арасында бойила таркан (ханның икенче улы дип уйланыла), кана бойила колобур (төп рухани), боритаркан (шәһәр башлыгы).

Кискен дәлилләр булмаганы сәбәпле, борынгы болгарларның җитәкчеләре хан титулын кулланганнары юрама дәрәҗәсендә генә кала бирә. Бер очракта болгарлар җитәкчесе Паганны (ингл.) патриарх Никефор (ингл.) үзенең требник язуларының (ингл.) 16 бүлегенең азагында "Καμπαγάνος" (Кампаганос) дип сүзгә ала. Бу чыганакның болгар телле басмасының мөхәррирләре үз аңлатмаларында "Kampaganos" хан Паган дип язганда ясалган хата икәнен билгелиләр. Таш язуларында очраган канасубиги сүзне кайбер тарихчылар 'хан' сүзенең архаик формасы кананы үзенә алган төзмә сүз дип уйлыйлар. Канасубиги фразасы өчен тәкъдим ителгән тәрҗемәләр арасында танылган борынгы төрки (ингл.) sü bašiнә параллель буларак 'гаскәр башлыгы' (реконструкцияләнгән төрки фразасы *sü begiнә таяна), һәм соңгы арада, 'Тәңредән (җитәкче)', Һинд-Европалы *su- һәм baga-, ягъни *su-baga (Болгар язуларында еш очраган ὁ ἐκ Θεοῦ ἄρχων, ho ek Theou archonның тиңдәше). Бу титуллар болгарларның христианлыкны кабул итүләренә кадәр дәвам итүе санала. Грек алфавитында һәм соңрак борынгы чиркәү славян телендә (ингл.) булган болгар язулары болгар җитәкчеләрен билгеләгәндә, аларга грек титулы архон яки славян (ингл.) титулы кенәз (ингл.) буенча мөрәҗәгать итәләр.

Дин

Политеист

Гарәп хронисты Аль-Балхи мәгълүматы буенча болгарларның төп илаһы «Эдфу» дип атала иде (русча):

«Интересно, что все народы имеют свое название создателя. Арабы его называют Аллах в единственном числе, а других богов называют Иллах; персы его называют Хормуз, Изед, Яздан. У Заратустры он называется Хормуз, но я также слышал и названия Ход-ехт и Ход-Борехт, что просто означает Тот Самый. Индийцы и народ Синда его называют Шита Вабит и Махадева. Тюркский народ его называет Бир Тенгри, что означает „Бог Единственный“. Христиане Сирии его называют Лаха Раба Куадусса. Евреи его именуют в своем языке Элохим Адонай или Яхия Ашер Яхия. Елохим означает „бог“ на их языке. Я слышал, что булгары называют Создателя именем Эдфу, а когда я их спрашивал, как они называют своего идола, они мне отвечали — Фа. Я также спрашивал коптов, каково их имя создателя. Они отвечали: Ахад Шанак».

Тикшеренүчеләр болгарларның Эдфу'ны (Едфу) Памир белән бәйли — җирле фарсы халыкларының Кояшка биргән исемнәре: ягноблылар — афтоба, пуштуннар — афтаба, шугнанлылар — офтоб, гиляннар — эфтеб, язгулемлар — офтоба, сарикольлар — офтаб. Шулай ук көн уртасындагы кояшка шул районнарда Адху һәм Едх дигәннәр иде. Шулай ук болгарларның Эдфу'ны иранлыларның Ходай һәм осетиннарның ru:Хуцау белән бәйләүче версия яши.

Пресиан язуларыннан беренчесе

Дунай буе Болгарының мәҗүси чорына караган грек алфавиты язуларына нигезләнеп, ышанулары монотеист булганына килергә мөмкин, чөнки Болгар монархлары үзләрен "Ходай билгеләгән җитәкчесе" атаган, Ходайны исә барны белүче һәм гадел дип тасвирлыйлар. Бүгенге Грецияның Филиппи җирлегендә 837 елдан бирле болгар патшасы Пресиан заманында ясалган язуларында:

Берсе гаделлекә ашкынганда, Ходай [аны] күрә. Берсе ялган сөйәгәндә, Ходай [аны] күрә. Болгарлар византиялыларга [ягъни Византия империясе сүзгә алына] күп яхшылык ясаганнар һәм Христианнар [аны] оныткан, ләкин Ходай [барысын] күрә".

Болгарияга караган документларда бу исем аз тапкыр очраган булса да, сүзгә алынган Ходайның төркиләрнең күк иясе Тәңре дип санала. Сирәк очраган документлардан берсе — төрле телләрдә иң югары илаһи көчне билгеләү өчен кулланылган исемнәрне күрсәтүче борынгы төрек документында болгариялылар телендә "Тангра" икәнен күрсәтә. Икенчесе — Мадара тирәсендә табылган таштагы нык бозылган грек язуы мәгънәсен Бешевлиев тарафыннан юравына нигезләнә: "(Канасубиг)и Ому(ртаг, җитәкче (Ходайдан), булды ... һәм (ходай) Тангра'га корбан (китерде) ... (Болгар титуллары дәвам ителә)." Бешевлиев уйлаганынча, Дунай буенда еш очраган руник билгесе ıYı (ягъни ) — "Тангра" өчен кулланыла, чөнки христианлыкка күчүләреннән соң бу кулланылыш очрамый башлый.

Моннан тыш, "Һуннар патшалыгы" дип киң билгеле булган Төньяк Дагстанда урнашкан Һуннарның башкаласы Вараһан (ягъни Бәләнҗәр/Бәләндҗәр (ингл.), "хәрби баш" [фатир]) халкы Тангри-ханга табына иде (Фарсылар (ингл.) аны en:Aspandiat дип йөрткәннәр). Рус тарихчысы М.И.Артамонов бу шәһәрнең халкы болгар булганын яза. Культта атларны корбан итү һәм табынуда изге агачларның зур ролен уйнавы белән билгеле.

Д. Димитров болгарлар иранлыларның дини ышанулары элементларын кабул иткәннәрен яза. Вараһандагы культта иран тәэсирләрен күрә, Зәрдөштлек ут гыйбадәтханәләре һәм en:Pliska, en:Preslav, һәм Madaraда урнашкан мәҗүси Болгар табыну урыннарына охшаш җирләре арасында уртаклыкны күрә. Архитектура тарафыннан охшашлыклар – җәйге кояш чыгышына таба юнәлтелгән, эшкәртелгән ташлардан ясалган бер-берсе эченә кертелгән ике квадрат. Шундый урыннарның берсен соңрак христиан чиркәвенә үзгәртелүе, шундый урыннарның элек тә дини функцияләрен үтәгәненә ишарә итүе дип уйланыла.

Руханиләрен болгарлар колобры дип атаганнар. Тикшеренүчеләр бу исемне аналогия буенча эфталито-аварлар белән бәйли, фикерләрен яклаучы византиялы Симокатта биргән мәгълүматны күрсәтәләр (ул руханиләрнең исемнәрен бо-колобры дип күрсәткән).

«…собственно же болгары волжские имели издревле закон браманов, из Индии через купечество принесенный, как и в Персии до принятия махометанства был. И оставшие болгарские народы довольно происхождением души из одного животного в другое удостоверивают».

Монотеизм

• Кара диңгез тирәсендә калып, Хәзәр каһанлыгы дәүләтендә яшә биргәннәре 9 гасырда яһүдилекне кабул итәләр.
• Дунай буе Болгары князе en:Boris I теләге буенча, 865 елда христианлыкны рәсми дәүләт дине буларак кабул ителә.
• 922 елда Идел буе Болгарында рәсми дәүләт дине буларак ислам кабул ителә, ләкин борынгы диндә яшәп калу һәм анарга кайтуга бәйле фетнәләр 1230 нчы елларда монгол яулары нәтиҗәсендә дәүләтнең суверенлыгы юкка чыгуына кадәр дәвам итәләр.

Тел

Болгарларның телләре турында бәхәс XX гасыр башыннан дәвам итә. Бүгенге көндәге берничә теорияләр бар, бер караш буенча. Болгар элиталарның хәзәр һәм чуаш телләре кебек үк төрки телләр гаиләсенең огур (ингл.) гаиләлегенә керүче телдә сөйләшкәннәр. Шул ук фикергә Al-Istakhri'ның "...болгарлар теле хәзәрләрнекенә нык охшаш" сүзләренә нигезләнеп алга сөреп була. Бу телләрнең дәүләт теле дәрәҗәсеннән төшүе 893 елда Дунай буе Болгарының христианлыкны кабул итү нәтиҗәсендә аксөякләрнең акрын славян телгә күчү, 959 елда Хәзәр каһанлыгының таркалышы һәм аның нәтиҗәсендә Идел буе Болгарында XI гасырдан башлап (соңрак иске татар теленә нигез салачак) кыпчак асыллы телләрнең киң таралуына һәм җирле халыкның көнкүреш һәм мәдәни тормышларында алдынгы урын алуларына бәйле.

VI—X гасырларда борынгы болгарларда ( Бөек Болгар, Хәзәр каһанлыгы, Дунай буе Болгары һәм Идел буе Болгары) кулланылган рун язуында сүзләр, орхон язмаларыннан аермалы буларак, сулдан уңга языла иде.

Сулдагы таблица Болгария фәннәр академиясенең (болг.) өлкән фәнни хезмәткәре Петер Добрев (болг.) туплаган борынгы болгарларның руннарын (болг.) күрсәтә.

1990 нче еллар дәвамында Болгарияның фәннәр академиясендә болгар телен иранлы телләр төркеменә (ингл.) бәйләүче гипотеза популяр булды. Тарафдарларның күпчелеге әлегә дә урта хәлнең булуын алга сөрә, ягъни төрки субстратка фарсы тәэсире булганын, башка болгарияле галимнәр бу "иранлы гипотезага" актив каршылык күрсәтәләр.

Этник төзелеш

Генетик мәгълүмат

Генетик тикшеренүләр (2002 һәм 2015 ел) буенча чуашларда һәм татарларда R1a-һапплотөркемнәре өлеше тиң диярлек (31,6%, 34,1%), ләкин кельтик-төрки R1b (3,8%, 8,7%), фин-угыр һапплотөркеме N2 (10.1%, 4,8%) һәм балкан һапплотөркеме I (11,4%, 4%) бераз аерылып тора. Нинди һапплотөркемнәр борынгы болгарларга караганнар әлегә билгесез.

Һапплотөркем	Татарлар	Дунай болгарлары	Чуашлар
R1a	34,1	15	31,6
R1b	8,7	11	3,8
N2	4,8	0	10,1
I	4, 11,3	20	11,4, 7
J2	9,4	11	9,3

2003 елда үткәргән чуашларга багышланган чагыштырмалы генетик эзләнүләр нәтиҗәсендә Arnaiz-Villena галимнәр төркеме: болгарларның бүгенге көндәге Болгария һәм Чуашстан республикасы җирләренә килүләре нәтиҗәсендә яшәгән җирле халыкларның генетик фоны сизелерлек дәрәҗәдә үзгәрмәве сәбәпле болгарлар китергән генетик тәэсире түбән булганы күзәтелә дип йомгак ясый.

Шулай ук карагыз

• Борынгы болгар теле
• Кубрат хан
• Котраг
• Аспарух
• Дунай буе Болгары
• Идел буе Болгары
• Идел буе Болгары дәүләте төзелү
• Идел буе Болгары шәһәрләре
• Идел Болгары тышкы элемтәләре

Галерея

• 
• 
• 
• 

Чыганаклар

• Angelov, Dimitŭr [Димитър Ангелов]. 1971. Образуване на българската народност. Sofia: Nauka i Izkustvo, “Vekove”.
• Arnaiz-Villena, A., et al. 2003. HLA genes in the Chuvashian population from European Russia: Admixture of central European and Mediterranean populations. Human Biology, June 2003.
• Beshevliev, Vesselin [Веселин Бешевлиев]. 1979. Първобългарски надписи. Sofia: Bulgarian Academy of Sciences (BAS).
• Beshevliev, Vesselin [Веселин Бешевлиев]. 1981. Proto-Bulgarian Epigraphic Monuments. The original is also available online (Bolğarça): Прабългарски епиграфски паметници. Sofia: Издателство на Отечествения фронт.
• Curta, Florin. 2006. Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250. Cambridge Univ. Press. Series: Cambridge Medieval Textbooks.
• Dimitrov, Dimityr. 1987. History of the Proto-Bulgarians north and west of the Black Sea. Translated from the Bulgarian, Prabylgarite po severnoto i zapadnoto Chernomorie; Varna. The original is also available online (Bolğarça) here [4].
• Dobrev, Ivan [Иван Добрев]. (2005?) Златното Съкровище на Българските Ханове от Атила до Симеон (анотация) 2009 елның 30 апрель көнендә архивланган.. Sofia: Rakovski Military Academy [Военна Академия "Г. С. Раковски"]. Compare same title and author except without the анотация (anotacija — annotations): Sofia, Riva, 2005.
• Dobrev, Petăr. 2001. Nepoznatata drevna Bălgarija (The Unknown Ancient Bulgaria). Sofia: Ivan Vazov Publishers. ISBN 954-604-121-1.
• Encyclopædia Britannica Online. Bulgars.
• Hupchick, Dennis P. 2001. The Balkans: From Constantinople to Communism. Palgrave. ISBN 0-312-21736-6.
• (2004) «Unravelling migrations in the steppe: Mitochondrial DNA sequences from ancient Central Asians». Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 271 (1542): 941–7. DOI:10.1098/rspb.2004.2698. PMID 15255049.
• Maenchen-Helfen. Otto. 1973. The World of the Huns. Univ. of California Press.
• Manasses (or Manassia, Manasi), Constantine. 1992 [c. 1187 in Byzantine Greek]. Khronikata na Konstantin Manasi: Zorata na bulgarskata epika. (Bulgarian translation of the Byzantine Greek.) Universitetsko izd-vo "Sv. Kliment Okhridski"
• Калып:Mk icon Mikulčić, Ivan [Иван Микулчиќ]. 1996. Средновековни градови и тврдини во Македониjа. Skopje: Makedonska Civilizacija. (In Macedonian.)
• Petrov, Petǎr [Петър Петров]. 1981. Образуване на българската държава. Sofia: Nauka i Izkustvo.
• Runciman, Steven. 1930. A history of the First Bulgarian Empire. London: G. Bell & Sons.
• Sedlar, Jean W. 1994. East Central Europe in the Middle Ages, 1000-1500. University of Washington Press.
• Shishmanov, Ivan [Шишманов, Иван]. 1900. Критичен преглед на въпроса за произхода на прабългарите от езиково гледище и етимологиите на името българин.
• Siegert, Heinz. 1985. Osteuropa—Vom Ursprung bis Moskaus Aufstieg. Panorama der Weltgeschichte, vol. II. Heinrich Pleticha (ed.). Bertelsmann-Lexikon-Verlag.
• Stepanov, Tsvetelin. 2001. The Bulgar title KANAΣYBIΓI: reconstructing the notions of divine kingship in Bulgaria, AD 822–836(үле сылтама). Early Medieval Europe, March 2001, 10(1): 1-19. Abstract.
• Tokarev, Sergei A et al. 1980. Mify narodov mira (Myths of the world's peoples).
• Zakiev, Mirfatyh [Закиев, Мирфатых]. 2003. Origin of Turks and Tatars. Part II: Origin of Tatars. English translation of Russian language work, Происхождение тюрков и татар.
• Zlatarski, V. N. [Васил Н. Златарски]. 1970 [1918]. История на българската държава през средните векове. Sofia: 2nd edition (II изд.) 1970 by Nauka i Izkustvo; 1st edition (I изд.) 1918.
• Curta, Florin, ed., with the assistance of Roman Kovalev. 2008. The other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars, and Cumans. BRILL.
• Viktor Aleksandrovich Shnirelʹman, Who gets the past?: competition for ancestors among non-Russian intellectuals in Russia, Woodrow Wilson Center Press, 1996, ISBN 0-8018-5221-8, ISBN 978-0-8018-5221-3. (Chapter The Rivalry for the Bulgar Legacy at Google Books).