Кырым Республикасы

Кырым Җөмһүрияте
	Байрак Илтамга
Башкала	Акмәсҗит
Халык саны	1 896 393 (1 гыйнвар 2022)
Нигезләнгән	18 март 2014
Сәгать кушагы	Мәскәү вакыты, UTC+03:00
Рәсми тел	рус теле, украин теле, кырымтатар теле
География
ИҖБ	Россия
Мәйдан	26,081 км²
Координатлар	44.9481°N 34.1042°E
Телефон коды	365
Сәясәт
Дәүләт башлыгы	Сергей Аксёнов
Хөкүмәт башлыгы	Сергей Аксёнов
Икътисад
Акча берәмлеге	Россия сумы, гривна
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары

Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Кырым (мәгънәләр) битенә күчегез.

Кырым Автономияле Җөмһүрияте белән бутамагыз.

Кырым Җөмһүрияте (рус. Республика Крым, укр. Республіка Крим, кырымтат. Qırım Cumhuriyeti, Къырым Джумхуриети), КҖ (укр. РК, кырымтат. QC, КъДж) — Кырым ярымутравының күпчелек өлешен биләп торган, Россия Федерациясе составындагы Җөмһүрият (федерация субъекты). Рәсми дәүләт телләре: русча, украинча, кырымтатарча.

2014 елның 16-18 мартында — Россиядән башка илләр тарафыннан танылмаган бәйсез дәүләт ^[1]. 2014 елның 18 мартында Россия Федерациясе составына Кырым Җөмһүриятен кабул итү турында килешү имзаланды ^[2]. 2014 елның 16 мартына кадәр Украина составындагы автономияле җөмһүрият.

Территориясе составына Акъяр шәһәр советына буйсынган ярымутрауның көньяк-көнчыгышы керми^[3]. Акъяр федерация әһәмиятендәге шәһәр буларак Россия Федерациясенә керә.

Әмма рәсми рәвештә күпчелек илләр Кырымны Украина территориясе дип саный.^[4]

Географиясе

Төп мәкалә: Кырым

Кырым ярымутравы географик яктан Украина көньягында урнашкан ярымутрау.

Кара һәм Азак диңгезләре тарафыннан юыла. Ярымутрау көньягында Кырым таулары урын били. Иң зур ноктасы — 1545 м биеклеге булган Роман-Кош тавы.

Төньяк өлешендә Кырым кыйтга белән Перекоп күчеше белән тоташкан. Ярымутрау көньягында Керич ярымутравы, көнбатышында Тарханкут ярымутравы урнашалар.

Кырымда 257 елга ага. Иң озыннары — Салгир, Альма, Билбәк. Шулай ук ярымутрауда 50 дән артык тозлы күл бар.

Герб

Кырымтатарларның байрагы һәм гербында — Тарак тамгасы сурәтләнә. Борынгы заманда Кырым Бөек Татарстанга кергән һәм Һоланд тарихчысы Карл Алярд буенча Бөек Татарстан патшасының аждаһа яки грифон, һәм кара ябалак белән байраклары булган^[5]. Кайбер чыганаклар буенча^[6] бүгенге Кырымның рәсми байрагында Бөек Татарстанның грифоны сурәтләнә.

Тарихы

Кырымда юнан колонияләре

Б.э.к. 4–5 гасырларда бу территорияләрдә скифлар яшәгән.
Б.э.к. 5 гасырда биредә грек дәүләтләре оеша башлый.
VI гасырдан алып — 1223 елга кадәр территория Византия составында була.
7–9 гасырларда Кырым Хәзәр каһанлыгы йогынтысы астында була.
1223–1441 елларда әлеге территорияләр Алтын Урда тарафыннан идарә ителә.
1783 елга кадәр Кырым белән Кырым ханнары идарә итә.
1783–1991 елларда Россия һәм соңрак Cəʙᴎт Социалистик Җɵᴍhүpᴎᴙтләр Беpᴫеᴦе территориясе өлеше була.
1853-1856 — Кырым сугышы
1921 елның 18 октябрендә Кырым Автономияле Совет Социалистик Республикасы оеша.
1941-44 елларда Фашистик Алмания тарафыннан басып алына.
1944 елның 18 маенда кырым татарлары, 26 июнендә греклар, болгарлар, әрмәннәр ярымутраудан депортацияләнә.

Төп мәкалә: Кырым татарлары сөргене

1945 елда Кырым Автономиясе бетерелеп Кырым өлкәсе оеша.
1954 елда Хрущев Кырымны РСФСР составыннан Украина ССРсы составына тапшыра.
1991 елның 12 февралендә Кырым АССРсы оештырыла.
1992 елның 5 маенда Кырым суверен дәүләт статусын ала.
1995 елның 17 мартынды мөстәкыйллеге алына.
1998 елның 21 октябрендә Кырым Республикасы Конституциясе кабул ителә.
2014 елның 1 мартында Россия Федерация Советы чираттан тыш утырышында Украинага Россия Хәрби көчләрен кертү турындагы карар кабул итә.
2014 елның 6 мартында Кырым Югары Советы Кырым Республикасының Россия Федерациясе составына субъект буларак керү турында карар кабул итә.^[7]
11 мартта Кырым хөкүмәте Автономия статусын Җөмһүрият статусына үзгәрткән^[8].
2014 елның 16 мартында Кырым статусы турында референдум үткәрелгән.^[9]
2014 елның 17 мартында Кырым парламенты Кырым Җөмһүриятенең бәйсезлеген игълан итә^[1]. Кырым статусы турында референдум нәтиҗәләре буенча Кырым хакимияте үзен Россиядән аның составына алуны сорый.
2014 елның 18 мартында Россия Федерациясе составына Кырым Җөмһүриятен кабул итү турында килешү имзаланды.
2014 елның 21 мартында рәсми рәвештә Россия Федерациясе эченә керә.

Кырым Кораллы көчләре

Кырымның Кораллы Көчләре – илнең (территориянең) иминлеген саклаучы хәрби дәүләт оешмасы. Кырым территориясендә Россиянең Кара диңгез флотының төп базалары урнаша. Иң зур хәрби-диңгез базасы — Акъяр шәһәрендә урнаша.

Халкы

Кырымда милли состав

Кырым халык саны 1969,8 мең кешене тәшкил итә (2008 ел). Иң зур шәһәрләр — Акъяр, Акмәсҗит, Керич.

2001 ел Халык санын алу нәтиҗәләренә күрә халыкның 58,3 % — руслар, 24,3 % — украиннар, 12,1 % — кырым татарлары, 1,4 % — беларуслар, 0,5 % — татарлар тәшкил итә^[10].

Диннәр

Хан мәчете, Бакчасарай каласы.

Кырым Республикасында 50 диндәге һәм дини юнәлешләрдәге 1362 дини оешма теркәлгән. 1330дан артык дини җәмгыять оешмасы, 9 дини уку йорты эшләп килә. 690 бина дини оешмалар карамагында яки милке булып тора^[11].

1991 елдан башлап республикада 166 дини бина корылган, шул исәптән 80 мәчет тә.

Кырымның традицион диннәре булып украиннарның, әрмәннәрнең, грекларның, болгарның һәм русларның күпчелеге тоткан православие, кырым татарларының, татарларның, төрекләрнең күпчелеге тоткан сөнни-ислам дине, яһүд дине, караимчылык, католикчылык, әрмән апостол христианлыгы тора.

Иң зур шәһәрләре

Телләре

2001 елгы бөтен Украина җан исәбе алу буенча 11,4 % халыкның туган теле булып кырымтатар теле, 10,1% халыкның украин теле, 77% халыкның туган теле булып рус теле саналган^[12].

Кырым АҖендә дәүләт һәм рәсми телләр дигән төшенчәләр юк. Де-факто рәсми телләр буларак күбрәк украин һәм рус телләре кулланышта йөри. Кырым Конституциясенең 10нчы статьясы буенча, «Кырым Автономияле Республикасы җирендә украин теле белән бергә рус, кырымтатар һәм башка милли телләрнең дә үсеше тәэмин ителергә тиеш».

Кырым мәдәнияте

Кырымда кайчандыр яшәгән һәрбер халык аның мәдәниятендә үз йөзен калдырган. Милли архитектурада «кырым юнәлеше» үскән. Кырымда, аеруча, башка территорияләрдә тыелган архитектура таралыш тапкан.

Монда борынгы грек, итальян, төрек, татар, әрмән архитектура корылмаларын күреп була. Кырым Россия составына кергәч, шулай ук, рус стиле дә тарала.

Театрлар

Кырымтатар академия музыкаль драма театры

Истәлекле урыннары

Гурзуф һәм Аю тау

Карлыгач оясы

Тимерче-җәйләү тавы буендагы Фуна ныгытмасы.
Алушта шәһәрендә Алустон ныгытмасы.
Аю-таудагы урта гасыр кирмән калдыклары.
Генуэз диварлары җимерекләре (Гурзуф).
Ай-тодордагы Харакас рим ныгытмасы җимерекләре.
Таврик Херсонес шәһәре калдыклары (Акъяр).
XV гасырдан калган Чембало ныгытмасы манаралары (Балаклава).
Каламит ныгытмасы (Акъяр буенда).
Мәгарә калалары: 13–15 гасыр: Мангуп, Сөйрән ныгытмасы, Иске-Кирмән; Челтер, Шулдан, Челтер-Коба (Бакчасарай янында); Кыз-Кирмән, Тепе-Кирмән, Чуфут-Кала; Бакла; Качи-Кальон монастыре(Бакчасарай яны).
16–18 гасырлар: Бакчасарайдагы Хан сарае.
Судак янындагы 15 манарасы һәм диварлары сакланып калган Генуэз ныгытмасы.
Асандра, Кутлак, Чобан-Кале ныгытмалары.
Кефедәге Генуэз ныгытмасы.
Иске Кырымдагы чиркәү-монастырьлар.
Үзбәк хан мәчете (1314 елгы) һәм 14 гасыр мәдрәсәсе, Иске Кырымдагы Коршын-Җәми мәчете (10–12 гасырлар).
Караим кенасслары ( Кизләү).

Фән

Кырымда Украинаның эре фәнни океанографик (Акъяр, Керич), эколого-биологик (Кара-тау вулканнар массивы), тарихии-археологик, курортологик, аграр, хәрби, авиацион, медицина, шәрабчелек үзәкләр урнашкан.

Университетлар — Таврий милли университеты, С. И. Георгиевский ис. Кырым дәүләт медицина университеты, аграр, Акъяр милли техника университеты. Кырымның көньягында Украинадагы иң зур Кырым астрофизик обсерваториясе һәм аның филиалы булган Симеиз обсерваториясе урнашкан.

Икътисады

Төп юнәлешләре — сәнәгать, авыл хуҗалыгы һәм туризм. Кырымда 530лап эре һәм урта предприятия оешмалары урнашкан.

2014 елга Кырым ярымутравы Россиянең Краснодар төбәге белән тоташачак күпер төзелү планлаштырыла^[13].

Авыл хуҗалыгының төп тармаклары: бакчачылык, йөземчелек, игенчелек һәм чәчәкләр үстерү.

Республиканың чыгым бюдҗеты — 2 млрд 460,1 млн грн, ә керем бюдҗеты — 2 млрд 491,1 млн грн^[14].

Икътисадының территориаль структурасы

Икътисади микрорайон	Составы	Сәнәгать специализациясе	Авыл хуҗалыгы специализациясе
Төньяк-көнбатыш	Красноперекопск районы Акшәех районы Җурчы районы Әрмәни базар шәһәр округы Красноперекопск шәһәр округы	химия азык-төлек	игенчелек бакчачылык йөземчелек ит-сөт терлекчелеге
Көнбатыш	Сак районы Акмәчет районы Кизләү шәһәр округы Сак шәһәр округы	химия җиңел азык-төлек төзү материаллары ясау	игенчелек бакчачылык йөземчелек ит-сөт терлекчелеге кошчылык рекреацион хуҗалык
Төньяк	Җанкөй районы Ислам-Төрек районы Курман районы Сәетләр районы Эчке районы Җанкөй шәһәр округы	машина төзү азык-төлек җиңел төзү индустриясе	игенчелек бакчачылык йөземчелек ит-сөт терлекчелеге
Үзәк	Бакчасарай районы Карасубазар районы Акмәсҗит районы Акмәсҗит шәһәр округы	машина төзү азык-төлек җиңел төзү индустриясе	игенчелек бакчачылык йөземчелек терлекчелек
Көньяк-көнбатыш	Акъяр шәһәр округы	машина төзү азык	рекреацион хуҗалык игенчелек бакчачылык йөземчелек
Көньяк яр буе	Алушта шәһәр округы Ялта шәһәр округы	азык-төлек җиңел	рекреацион хуҗалык йөземчелек
Көньяк-көнчыгыш	Судак шәһәр округы Кефе шәһәр округы	азык-төлек җиңел	бакчачылык йөземчелек рекреацион хуҗалык тәмәкечелек
Көнчыгыш	Җиде кое районы Керич шәһәр округы	таулы-металлургия машина төзү азык-төлек	игенчелек ит-сөт терлекчелеге

Туризм

Кырымда икътисадның төп тармакларының берсе булып туризм тора. Биредә туризм 19 йөзнең икенче яртысында үсә башлый. Юллар, аеруча тимер юллар, төзелеше үсеш тапкач бирегә Россия Империясеннән бик күп туристлар ял итәргә килә башлый. Биредә бик күп ял сарайлары, җәйге бакчалар, йортлар корыла башлый. Аеруча зур үсешкә Кырым Ленин декретларыннан соң ирешә. Кырым Бөтенсоюз сәламәтләндерү үзәгенә әйләнә. Ә инде 1991 елдан соң туризм башка юнәлеш ала: туристлар санаторийларга караганда өстенлекне комда, диңгез ярында ял итүгә, актив ялга бирә башлый.

Кырымда бик күп ял йортлары, санаторийлар, лагерлар (мәсәлән, Артек) урнашкан. Иң популяр ял урыннары — Ялта һәм Алушта, Судак, Акъяр , Кизләү. Акъяр, төрле сугышлар күргән кала буларак, иң популяр урын булып санала.

Сәяси системасы

Кырым Җөмһүрияте — Россия Федерациясе тәркибендәге хокукый дәүләт.^[15] КҖ Конституциясе 2014 елның 11 апрелендә кабул ителгән. Иң югары вазыйфаи зат — КҖ башлыгы, ул КҖ Дәүләт Шурасы тарафыннан 5 еллык мөддәткә сайлана; ул ике мөддәттән артык сайлана алмый.

Иң югары һәм бердәнбер канун чыгару органы — КҖ Дәүләт Шурасы. Ул халык тарафыннан гомуми тиң һәм яшерен тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Иң югары башкарма хакимият органы — КҖ Минстрлар Шурасы, аның башында я КҖ башлыгы, я Дәүләт Шурасы ризалыгыннан билгеләнгән Министрлар Шурасы Рәисе.

Административ-территорияль бүленеше

Төп мәкалә: Кырым административ бүленеше

Кырым Республикасы 25 административ-территориаль бүленештән тора: авыл халкы өстенлек иткән 14 район һәм шәһәрләргә буйсынган 11 территория.

Кырым

Херсон өлкәсе

Акъяр

Русия→

Азак диңгезе

Кара диңгез

Красноперекопск
районы

Шәһәр шуралары өчен герблар һәм үзәкләре күрсәтелгән

Фотосурәтләр

Кырым табигате
Кара диңгез
Иске тау
Карасан
Александр III пулаты
Карлыгач оясы
Воронцовский пулаты

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 http://www.business-gazeta.ru/article/99655/
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2015-04-18, retrieved 2014-03-20
↑ Судьба Крыма в указах и постановлениях, archived from the original on 2008-01-16, retrieved 2014-03-20
↑ Publications, Europa (2019). The territories of the Russian Federation 2019. (20th ed.). London. ISBN 978-0-429-05792-2. OCLC 1091626001 . https://books.google.com/books?id=qQWQDwAAQBAJ&pg=PT134. "Акъяр шәһәр һәм Кырым Республикасыннан торган Кырым ярымутравы территорияләре 2014-нче елның мартында Россия тарафыннан аннексияләнгәннән соң, Украина өлеше булып халыкара дәрәҗәдә танылды. (The territories of the Crimean peninsula, comprising Sevastopol City and the Republic of Crimea, remained internationally recognized as constituting part of Ukraine, following their annexation by Russia in March 2014.)"
↑ Karlus Alard "King of Tataria". Published in Russian as early as in 1709.
↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2015-07-09, retrieved 2015-07-15
↑ Кырым парламенты Россиягә кушылу турында карар кабул итте
↑ Крым из автономии стал республикой – статус региона сегодня изменят на всех сайтах местных органов власти
↑ Парламент Крыма принял постановление «О проведении общекрымского референдума»
↑ [1]
↑ [2]
↑ Результаты всеукраинской переписи населения (2001) — Языковой состав населения Автономной Республики Крым
↑ «Медведев и Янукович договорились о строительстве моста через Керченский пролив» — Lenta.ru (25.04.2010)
↑ kafanews.com Крымский парламент утвердил бюджет АРК на 2009 год
↑ КҖ Конституциясе. 1-нче маддә.

Commons

Викиҗыентыкта бу тема буенча

медиафайллар тупланмасы

[business-gazeta.ru-1] 1,0 ^1,1 http://www.business-gazeta.ru/article/99655/

[2] архив күчермәсе, archived from the original on 2015-04-18, retrieved 2014-03-20

[3] Судьба Крыма в указах и постановлениях, archived from the original on 2008-01-16, retrieved 2014-03-20

[4] Publications, Europa (2019). The territories of the Russian Federation 2019. (20th ed.). London. ISBN 978-0-429-05792-2. OCLC 1091626001 . https://books.google.com/books?id=qQWQDwAAQBAJ&pg=PT134. "Акъяр шәһәр һәм Кырым Республикасыннан торган Кырым ярымутравы территорияләре 2014-нче елның мартында Россия тарафыннан аннексияләнгәннән соң, Украина өлеше булып халыкара дәрәҗәдә танылды. (The territories of the Crimean peninsula, comprising Sevastopol City and the Republic of Crimea, remained internationally recognized as constituting part of Ukraine, following their annexation by Russia in March 2014.)"

[5] Karlus Alard "King of Tataria". Published in Russian as early as in 1709.

[6] архив күчермәсе, archived from the original on 2015-07-09, retrieved 2015-07-15

[7] Кырым парламенты Россиягә кушылу турында карар кабул итте

[8] Крым из автономии стал республикой – статус региона сегодня изменят на всех сайтах местных органов власти

[9] Парламент Крыма принял постановление «О проведении общекрымского референдума»

[10] [1]

[11] [2]

[12] Результаты всеукраинской переписи населения (2001) — Языковой состав населения Автономной Республики Крым

[13] «Медведев и Янукович договорились о строительстве моста через Керченский пролив» — Lenta.ru (25.04.2010)

[14] ws.com Крымский парламент утвердил бюджет АРК на 2009 год

[15] КҖ Конституциясе. 1-нче маддә.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Урын	Шәһәр	Халык саны	Урын	Шәһәр	Халык саны
1	Акмәсҗит	338 319	11	Әрмәни Базар	22 286
2	Керич	144 626	12	Белогорск	18 252
3	Кизләү	107 040	13	Судак	15 532
4	Ялта	78 200	14	Хафуз	14 975
5	Кәфә	69040	15	Сарабуз	12 711
6	Җанкөй	35693	16	Бөек Онлар	11 572
7	Красноперекопск	29 672	17	Гресовский	11 391
8	Алушта	28 295	18	Гаспра	11 384
9	Бакчасарай	26 651	19	Щёлкино	11 169
10	Сак	23 391	20	Акмәчет	11 092
	Чыганак