Wikipedia

Аксубай районы

(Аксубай муниципаль районы битеннән юнәлтелде)

Аксубай районы (рус. Аксубаевский район, чуаш. Аксу районĕ) — Татарстан Республикасысоставындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Ул республиканың көньягында, Кама аръягы икътисади районында урнашкан. Административ үзәге - Аксубай шәһәр тибындагы поселогы. Республикада чуваш халкы татар һәм руслардан күпчелекне тәшкил иткән бердәнбер район.

Аксубай районы
Байрак
Нигезләнү датасы 10 июль 1930
Сурәт
Дәүләт  Россия
Башкала Аксубай
Административ-территориаль берәмлек Татарстан һәм Татарстан АССР
Халык саны 28 897 (1 гыйнвар 2018)[1]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 102 метр
Мәйдан 1440,1 км²
Рәсми веб-сайт aksubayevo.tatarstan.ru
Харита сурәте
Позиционная карта
Карта
 Аксубай районы Викиҗыентыкта

Аксубай муниципаль районы икътисадның авыл хуҗалыгы секторы өстенлек иткән районнар төркеменә керә. Җитештерү секторы азык-төлек сәнәгате һәм төзелеш материаллары предприятиеләре, шулай ук эшкәртү производствосындагы кайбер кече предприятиеләр белән тәкъдим ителгән.[2] Районда алты нефть ятмасы ачылган, ләкин күпчелек очракта бу авыр чыгарыла торган, югары күкертле нефть.[3]

Географиясе үзгәртү

Аксубай муниципаль районы Казаннан 180 км, Нурлат тимер юл станциясеннән 58 км һәм Чистай шәһәре пристаненнан 85 км ераклыкта? төбәк әһәмиятендәге автомобиль магистралендә урнашкан. Ресурс белән җитәрлек тәэмин ителеш (руда булмаган файдалы казылмалар, урман, җир ресурслары) бар.[4]

2015 елга район мәйданы 1439,2 км2 тәшкил иткән. Республиканың Чистай, Яңа Чишмә, Чирмешән, Нурлат һәм Алексеевск районнары белән чиктәш. Үзәге Аксубай шәһәр тибындагы поселогы (революциягә кадәрге чыганакларда, җирле чиркәү исеме буенча, Троицкий буларак телгә алына).[5]

Район климаты уртача континенталь. Ул җылы җәй (июль — 18,6 °С) һәм тотрыклы кар катламы булган уртача салкын кыш белән характерлана.[6]

Район Идел аръягы түбәнлегенең көнчыгышында, кече елгаларның аз урнашкан үзәнендә урнашкан. Рельефның биеклеге уртача 160-180 метр; иң түбәне 74 м (Олы Сөлчә елгасы буе), иң биеге — 223 м (Олы Чирмешән һәм Чишмә елгалары арасында). Территориянең зур өлеше Кече Сөлчә һәм Кече Чирмешән, Зур Сөлчәнең уң кушылдыклары арасында урнашкан.[5]

Герб һәм флаг үзгәртү

Герб 2005 елның 20 декабрендә расланган һәм Россиянең Дәүләт геральдика регистрына кертелгән. Ул районның мәдәни, тарихи һәм икътисади үзенчәлекләрен чагылдыра. Кояш тирәсендә урнашкан, канатлары белән бере берсенә кагылучы өч көмеш күгәрчен район территориясендә өч халыкның: чуашларның, татарларның һәм русларның тыныч һәм гармонияле яшәвен символлаштыра. Көмеш төс чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы. Алтын кояш Аксубай районын үзенчәлекле җир, бай гореф-гадәтләр буларак күрсәтә, анда яшәүчеләр ата-бабаларының истәлеген саклыйлар һәм ата-аналар турында кайгырталар. Кояш-уңдырышлылык, хакыйкать, риясызлык, дан символы. Өч төстәге кыр район икътисадының юнәлешләрен символлаштыра: нефть, игенчелек, терлекчелек. Бер үк вакытта алар еллык игенчелек циклын да күрсәтәләр. Алтын төс уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм акыл символы. Кызыл төс батырлык, көч, хезмәт, матурлык дигәнне аңлата.[7] Күк төс намус, рухият символы. Яшел төс табигать, сәламәтлек, тормыш үсеше, яңарыш символы. Флаг герб нигезендә эшләнгән, киңлеге 2: 3 булган турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт.[8]

Тарихы үзгәртү

 
Аксубай туган якны өйрәнү музее

Район территориясендәге беренче кешеләр елганың иң түбән яр буйларында урнашкан ачык җирлекләрдә яшәгәннәр, терлекчелек һәм игенчелек белән шөгыльләнгәннәр, алар үзләреннән соң басуларда күп санлы курганнар калдырганнар. Курганнарның берсе Аксубайга Чистай ягыннан, «Аксубай» һәм «Иске Кирәмәт» совхозлары чигендә урнашкан. Аксубай районы чикләрендә табылган борынгы кешеләрнең башка стоянкалары Заря һәм Акташ бистәләре янында урнашкан, аларның яше якынча 30 мең. Безнең эрага кадәрге II меңъеллык ахырындагы бура архитектурасы һәйкәлләренә Яңа Үзи каберлеге, Иске Тимошкино курганы, Түбән Баланды авылы һәм Беловка авылы керә.[9]

Татар Сөнчәлесе шәһәрчеге («Кыз тау») VII гасырга — һуннар басымы астында Европа халыкларының Азиядән европага күченеше чорына карый. Районда бу мәдәниятнең археологик һәйкәлләре өч урында. Районда имәнкискә кабиләләренә караган тимер игенчелек кораллары табыла. VIII гасыр ахырында районда болгар кабиләләре килеп төпләнә.[9]

Аксубай районы территориясе Идел буе Болгары составына, соңрак — Алтын Урда составына керә.[10] Аксубай районы Идел Буе Болгарының иң үзәгендә урнашкан. Әлеге дәүләтнең башкаласы булган Биләр, районнан 25-30 км ераклыкта урнашкан. Идел буе Болгары дәвере район тарихында иң күп кеше яши торган чор. Галимнәр һәм җирле туган якны өйрәнүчеләр әлеге район территориясендә 11 шәһәрчек, 67 тораклык, 1 каберлек, 5 кабер ташы эпиграфияләре һәм 1 төрле әйберләр хәзинәсен табалар.[9] Батый хан гаскәрләренең 1236 елда килүе төбәктә халык таралышы структурасын үзгәрткән мөһим этап була. Шул вакыттан тораклыклар саны кими. Алтын Урда чорында районда шәһәрчекләрнең һәм торакларның аз өлеше генә урнашкан. Нык икътисади нигез һәм хәрби көч булган шәһәрләр генә торгызылган. Галимнәр фикеренчә, ике болгар чорына Барено-Рус, Яңа Мокшино Савгач шәһәрлекләре керә.

XIV гасыр ахыры — XV гасыр башы Алтын Урданың таркалу процессында торак пунктлар саны кимегәндә борылыш чоры була. 1361 елда Тимур гаскәрләре һәм ешайган ушкуйниклар бәрелешеннән соң (1370, 1396, 1431 еллар) халыкның төп өлеше иминрәк төбәкләргә — Кама алды һәм Идел алды регионнарына күченгән. Элек Идел буе Болгары перифериясе дип саналган бу территорияләрдән күпләп халык күченү нәтиҗәсендә яңа дәүләт булган Казан ханлыгының үзәк өлешенә әверелгәннәр.[11]

X гасырдан башлап каберлекләрне археологик казу күбесенчә мөселман җирләү ысулы турында сөйли: каберләрдә кешеләр Мәккәгә, көньякка таба йөзе белән җирләнгән. Казан ханлыгын Рус дәүләтенә кушканнан соң, Иван Грозный хакимияте астында, бөтен Кама аръягындагы рус булмаган халыкларны христианлаштыру башлана. Тарихчылар мәгълүматларына караганда, 1740 елдан алып 1764 елга кадәр генә дә 300 мең чуаш христиан диненә күчерелә.[12]

Аксубай районында Аксубай, Илдирәк һәм Янурыс авылларына нигез салган өч бертуган булган Аксубай, Илдирәк һәм Янурыс турында риваять сакланып калган. Аксубай авылына XVII гасырның икенче яртысында нигез салына. 1771-1773 елларда сакланып калган документларда Аксубай авылы Казан губернасы Чистай өязенең Иске Ибрай волостена керә. XVIII гасыр ахырында волость үзәге Иске Ибрайдан Аксубайга күчерелә — шул рәвешле Аксубай волосте оеша.[12]

Совет чоры үзгәртү

1920 елга кадәр район территориясе Казан губернасының Чистай өязенә, 1920-1930 елларда ТАССРның Чистай кантонына карый. Кантоннар 1930 елда бетерелә, Аксубай районы 1930 елның 10 августында оеша. Районның чикләре һәм административ бүленеше берничә тапкыр үзгәрә. Мәсәлән, 1963 елның 1 февралендә район бетерелә, аның территориясе Октябрь районына китә. Ләкин 1965 елның 12 гыйнварында аны яңадан торгызалар.[13]

1950 нче елларда республикада милли халыкларны руслаштыру һәм мәктәп аша рус телен көчләп тагу буенча актив сәясәт алып барыла, шуның аркасында 1956 нчы елда Аксубай авылында директив күрсәтмә буенча барлык чуаш педучилищеларын да ябалар. Чуаш телен һәм әдәбиятын укыту бары тик егерме елдан соң гына торгызыла.[14]

Авыл торак пунктларына килү һәм китү буенча адреслы кәгазьләрнең өзек талоннары мәгълүматлары буенча, узган елларда халыкның шактый өлеше шәһәргә күчәргә тырышуы күренә. Шул ук вакытта Аксубай районында халык саны кимү проценты республика буенча караганда югарырак булган.[15] Гомумән, бу начар социаль шартлар белән аңлатыла. Мәсәлән, районда табиб-педиатрлар белән тәэмин ителеш 1985 елда 10 мең кешегә 0,6-1 кеше тәшкил иткән (РСФСР да бу коэффициент 4,6 кеше тәшкил иткән).[16] Медицина мәгълүматлары буенча, ул вакытта халыкның яртысы диярлек (42 %) табибларның системалы күзәтүеннән башка калган, бу исә бер яшькә кадәрге балаларның үлемендә чагылыш тапкан.[15]

1945 елда төбәктә нефть табылган, һәр скважинаның җитештерүчәнлегенә бәя тәүлегенә 10-20 тонна булган.[17]

1991 елда СССР таркалганнан соң, Татарстан Россия составыннан чыгарга һәм бәйсезлек алырга омтыла. 1992 елда референдум үткәрелә, аның нәтиҗәләре буенча Татарстан Дәүләт суверенитетын игълан итә. Әмма төбәк Россия составында суверен республика хокукларында калырга карар итә. Шул ук вакытта Татарстан мөстәкыйль социаль-икътисади сәясәт алып бара башлаган, республика составында районнар зур бәйсезлек алган.[18]

Халык саны үзгәртү

Халык саны
2002[19]2005[20]2006[21]2007[22]2008[23]2009[24]
33 154↘32 740↘32 611↘32 405↘32 167→32 167
2010[25]2011[26]2012[27]2013[28]2014[29]2015[30]
↘32 161↘32 085↘31 496↘31 050↘30 628↘30 147

Район Татарстанда чуаш халкының максималь өлеше белән характерлана һәм халык саны буенча иң зур милләт татар һәм рус булмаган бердәнбер район булып тора. 2013 ел башына 44,3 % - чуашлар, 38,5 % — татарлар, 16,6 % — руслар һәм 0,6 % — башка милләт вәкилләре тәшкил иткән.

 
Этник карта
 
Дини карта

Милли составы үзгәртү

Милләт 1970[31] 1979[31] 1989[31] 2002[32] 2010[33]
чуашлар 45,1 % 44,4 % 44,0 %
татарлар 38,7 % 39,6 % 38,2 % 38,5 % 38,5 %
руслар 16,5 % 16,2 % 16,2 % 16,5 % 16,8 %

Районда туган күренекле кешеләр үзгәртү

Идарә-җир төзелеше үзгәртү

Аксубай муниципаль районында 1 шәһәр һәм 20 авыл җирлеге һәм аларның составындагы 79 торак пункт бар.[34] Шәһәр шартларында (Аксубай штп) район халкының 34,26% ы яши. 2008 елның маеннан башлап район башлыгы булып Татарстан Республикасының атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре, индустриаль бистәдә туган Камил Гилманов тора. Ул агроном-мелиоратор булып эшләгән, 2005 елдан 2008 елга кадәр «Вамин» филиалын — «Вамин Аксу» агрофирмасын җитәкли.[5][35]

  1. Аксубай шәһәр тибындагы поселогы
  2. Беловка авыл җирлеге
  3. Емелькино авыл җирлеге
  4. Карасу авыл җирлеге
  5. Кәкрекүл авыл җирлеге
  6. «МЮД» авыл җирлеге
  7. Яңа Аксубай авыл җирлеге
  8. Яңа Ибрай авыл җирлеге
  9. Яңа Кармәт авыл җирлеге
  10. Савруш авыл җирлеге
  11. Иске Ибрай авыл җирлеге
  12. Иске Илтерәк авыл җирлеге
  13. Иске Кармәт авыл җирлеге
  14. Иске Кыязлы авыл җирлеге
  15. Иске Татар Әдәмсуы авыл җирлеге
  16. Иске Тимошкино авыл җирлеге
  17. Иске Үзи авыл җирлеге
  18. Сөнчәле авыл җирлеге
  19. Трудолюбово авыл җирлеге
  20. Урмандәй авыл җирлеге
  21. Шәрбән авыл җирлеге

Икътисады үзгәртү

Аксубай районы Татарстанның муниципаль берәмлекләренең аутсайдерлары рәтендә.[35] Аксубай районының хуҗалык комплексы төрле факторлар йогынтысында урнашкан, алар арасында аның географик хәле һәм территорияне тарихи үзләштерү үзенчәлекләре дә бар. Регион Кама аръягы икътисади зонасы составына керә һәм Татарстан Республикасының көньяк өлешендә урнашкан. Икътисади яктан бу зона — нефть чыгаруга, төгәл машина төзелешенә, шулай ук авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерүгә һәм эшкәртүгә юнәлгән индустриаль-аграр район. Аксубай районы халкының җан башына туры килгән төп капиталга инвестицияләр күрсәткече Татарстанның Кама аръягы икътисади зонасы буенча иң түбән күрсәткечләрнең берсе булып тора, ул республика буенча уртача күрсәткечтән 4 тапкыр калыша.[36]

Сәнәгате үзгәртү

Районның файдалы табигый ресурслары — урман һәм җир ресурслары. Район территориясендә кирпеч балчыгы һәм нефть чыгарыла.[37] Җирле алты нефть чыганагы бар: Зирекле, Сөнчәле, Демкино, Мюдово, Ибрай, Ивино. Алар арасында «Нурлатнефть» («Татнефть»нең кызы), «Ритэк», «Татех», «Татнефтепром» (1999 елдан бирле эшли), 16 ятманы эшкәртә, 2018 елда «Милли икътисадның горурлыгы һәм өмете», «Ел компаниясе», «ТНГК-Развитие» республика икътисади премияләренә ия була.[38] «Татех» кече нефть компаниясе районда 20 елдан артык эшли.[39] Компания нефть чыгаруга бәйле экологик проблемаларны хәл итү өчен булдырылган. Ул нефтьнең җиңел фракцияләрен тоту технологиясен кулланган. «Татнефть» «Татеху»га ике ятма үзләштерүгә тапшырган — башта Зәй районында Онбийскоены, ә 1999 елда — Демкинскоены.[40] 2010 елда «Татнефть» Американың Texneft Inc компаниясеннән сатып алган[41].

Аксубай урманчылыгы тагын ике район — Яңа Чишмә һәм Чистай районнары территориясендә эшли. Аннан тыш, урман сәнәгате белән «Аксубай урман хуҗалыгы» шөгыльләнә.[42]

Авыл хуҗалыгы эшен һәм авыл хуҗалыгы чималын эшкәртү эшен «ПМК-Мелиорация», «Аксубай май заводы» эре эшкәртү предприятиесе тәэмин итә.[43] Төзелеш өлкәсендә «Аксустрой», УРСЖ эшли, керамзитобетон, арбалит блоклар, брусчатка җитештерү җайга салынган.[44] Район ел саен 11 мең квадрат метр торак файдалануга тапшыра.[44]

Авыл хуҗалыгы үзгәртү

2015 елга авыл хуҗалыгы җирләре 91,9 мең гектар били, шул исәптән сөрүлекләр — 84,5 мең га, әче туфраклар сөрелгән җирләрнең 60тан 80% ка кадәрен били, туфрак калий белән аз тәэмин ителгән.[45] Көзге арыш, сабан бодае, солы, борчак, арпа, шикәр чөгендере, көнбагыш, рапс, кукуруз, бәрәңге, люпин һәм соя игелә.[46][46] 2020 елда республикада җыелган 5400 мең тонна бөртекнең 122,9 тоннасы Аксубай районына туры килә.[47][48] Ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык үсеш алган. 2010 елда районда 1600 башка исәпләнгән сөт комплексы төзелгән.[49]

2015 елда районда 51 авыл хуҗалыгы предприятиесе эшләп килә. Иң эре авыл хуҗалыгы предприятиеләре арасында «Аксу Агро», «Аксубай» агрофирмасы, «Актай», «Колос», «Сөт Иле-Аксу», «Сөлчә» һәм тагын 45 крестьян — фермер хуҗалыгы бар, шуларның 30га якыны гаилә фермалары.[50][51]

«Актай» агрофирмасы башкалар арасында юртак атлар үрчетү белән шөгыльләнә. 2016 елда хуҗалык атлары ике Бөтенроссия рекорды куйган һәм берничә тапкыр Россиянең иң яхшы атлары исемлегенә кертелгән.[52] Иске Мокшино авылында «Самаренкин А.К.» крестьян-фермер хуҗалыгының гөмбә цехы урнашкан, аның мәйданы 1,5 мең кв.м, җитештерүчәнлеге 6 тоннага кадәр. Гөмбәдән тыш, хуҗалык мицелия субстратлары җитештерә, суган киптерү цехы эшли.[53]

Инвестицион потенциалы үзгәртү

Федераль дәүләт статистика хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда Аксубай районы 742,3 млн.сум инвестиция җәлеп иткән (бюджет акчаларыннан һәм кече бизнестан тыш), бер ел элек бу сумма 439,8 млн. сум тәшкил иткән була.[54] Татарстан Республикасының социаль-икътисади мониторинг комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе буенча регионның төп капиталына инвестицияләр 1,2 млрд. сум тәшкил иткән, ягъни республикадагы инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5%.[55] Урбанистлар Әлмәт шәһәренең һәм аның агломерациясенең көчле икътисади йогынтысын билгеләп үтә.[56]

Районда 2016 елда шәхси акчаларга төзелгән «Гарант» сәнәгать мәйданчыгы эшли. Парк 45 урынга исәпләнгән,[57] хәзер мәйданчыкта икмәк һәм он кондитер әйберләре пешерүче өч резидент бар, аннан тыш коймалар, түбәләр, йорт тышлау өчен профнастил әзерлиләр.[53]

Транспорт үзгәртү

Район территориясе буенча 16К-0098 «Чистай — Аксубай — Норлат» һәм 16К-0131 «Нурлат — Кузайкино (Р239)» автомобиль юллары уза.

Экология үзгәртү

Район урман-дала зонасының көньяк өлешендә урнашкан, аның өчен юкә-имән һәм юкә урманнары хас. Районның төньяк һәм төньяк-көнчыгыш өлешендә Кече Сөлчә елгасы бассейнында эрерәк урман массивлары саклана.[13] Кисү урыннарында киң яфраклы токымнар катнашында икенчел усак һәм каен урманнары барлыкка килгән. Көнчыгышта киң яфраклы-нарат урманы участогы бар. Район территориясенең гомуми урманлыгы 20,3-21% тәшкил итә. Тыюлык территориясенә Кирәмәт урманы һәм Биләр аучылык тыюлыгының 1967 елда аучылык-промысел фаунасын: поши, кабан, кыр кәҗәләре, урман тавыгы, суер, көртлек саклауны көчәйтү өчен оештырылган өлеше керә.[13] Хайваннар дөньясы урман һәм дала зонасында яшәүчеләр тарафыннан тәкъдим ителгән. Урманнарда төлке, поши, кабан, ак куян, соры куян, тиен, байбак, селәүсән, сусар һәм башкалар; сулыклар янында — кондыз, ондатра, чәшке; сулыкларда төрле балык төрләре яши. Районда 100дән артык төр кош, шул исәптән суер, көртлек, ләкләк, соры торна һәм башка кошлар оялый. Район территориясендә Алтай краеннан китерелгән мараллар яши.[58]

Аксубай районы территориясендә 1978 елгы өч табигать һәйкәле урнашкан: Олы Сөлчә, Кече Чирмешән һәм Кече Сөлчә елгалары.

  • Кече Чирмешән (озынлыгы 188,1 км, башы Яңа Чишмә районында, тамагы Ульяновск өлкәсендә) дулкынсыман тигезлекләрдә ага (үрләр-120-180 м), ермаклана, казан һәм татар ярусларының пермь токымнары өслегенә чыга, бассейнның аскы өлешендә табигый урманнар, авыл хуҗалыгы җирләре һәм су буе болыннары аралашкан.
  • Олы Сөлчә (озынлыгы 117,2 км, ибашы Чирмешән районының Әмир авылы янында, тамагы Нурлат районының Салдакай авылы янында) хуҗалык әһәмиятенә ия, авыл хуҗалыгы предприятиеләре тарафыннан кулланыла.
  • Кече Сөлчә (озынлыгы 66,2 км, башы Сөлчәбаш авылы янында, тамагы Караса авылы янында) урман белән капланган территория буенча уза.[13]

Районда Яңа Ибрай, Иске Мокшино, Беловка, Яңа Баланды һәм Черемушка авылларында төзекләндерелгән чишмәләр урнашкан.[59]

2011 елда «Ритэк» компаниясенең нефть үткәргече өзелү сәбәпле, 1,2 гектар сөрүлек әйләнештән чыгарылган, компаниягә барлыгы 110 мең сум штраф салынган.[60][61] 2018 елның маенда район халкы язгы су җибәрү вакытында буа өзелү аркасында Тарса елгасының нефть пычрануына зарланган. Росприроднадзор авария фактын рәсми рәвештә кире кага.[62] 2019 елда «Вамин-Татарстан» май ясау заводы Кече Сөлчә елгасына калдыкларын агыза, закон бозу очракларын берничә тапкыр ачыклана.[63]

Социаль өлкә үзгәртү

 
Хәсән Туфан музей-йорты (Иске Кармәт)
 
Газиз Кашапов бюсты (Яңа Үзи)

Районда мәгариф өлкәсендә 15 мәктәпкәчә учреждение, 11 башлангыч, 7 тулы булмаган урта, 14 урта гомуми белем бирү мәктәбе (шул исәптән өч гимназия), лицей, универсаль технологияләр техникумы (Аксубай универсаль технологияләр техникумы) эшли. Өстәмә белем бирү учреждениеләре мәктәптән тыш эшләр үзәге, балалар сәнгать мәктәбе, балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбе тарафыннан тәкъдим ителгән. Районда шулай ук балаларга Федоровка интернат-йорты, Аксубай мәрхәмәтлек йорты һәм «Хыял» балалар һәм яшүсмерләр өчен социаль приют ярдәм итә.[13]

Районның сәламәтлек саклау системасында үзәк район хастаханәсе һәм поликлиника, Иске Ибрай участок хастаханәсе, өч табиб амбулаториясе һәм 53 фельдшер-акушерлык пункты эшли. Спорт инфраструктурасына 77 спорт корылмасы керә, шул исәптән «Юность» универсаль спорт комплексы һәм «Дельфин» бассейны, ипподром, шахмат клубы һәм картинг-клуб бар.[13]

Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, 28 авыл мәдәният йорты һәм 25 клуб учреждениесе, үзәк, балалар һәм 38 массакүләм китапханә эшли. Районда өч музей бар: Аксубайның туган якны өйрәнү музее (1987 елда ачылган, 2500дән артык саклау берәмлеге, алар арасында этнография, көнкүреш, хезмәт кораллары, документлар, китаплар, фотографияләр һәм рәсем сәнгате),[13] Иске Кармәт авылында Хәсән Туфан музей-йорты (1990 елда ачылган, 2300дән артык саклау берәмлеге, архив документлары, Фоторәсемнәр, бер бүлмәдә ХХ гасыр башындагы крестьян йорты интерьерын үз эченә ала)[64] һәм Яңа Үзи авылында Газиз Кашапов исемендәге Музей (1992 елда ачылган), 775 саклау берәмлеге — кулъязмалар, фоторәсемнәр һәм язучының әсәрләре, шулай ук күпсанлы көнкүреш предметлары да бар.[13]

Күпмилләтле район халык театрлары һәм фольклор коллективлары тарафыннан тәкъдим ителгән.[13] Районда «Авыл таңнары» («Авыл таңнары», «Ял пурнасы») җирле газетасы рус, татар һәм чуаш телләрендә нәшер ителә.[14]

Дини оешмалар 28 эшче мәчет һәм алты чиркәү белән тәкъдим ителгән, аларның бер өлеше архитектура һәйкәлләре статусына ия.

Мәдәни мирас объектлары үзгәртү

  • Карасу авылында Әмирҗан мәчете
  • Яңа Ибрай авылында өч мәчет, шул исәптән архитектура һәйкәле — 1909 елда төзелгән Җәмигъ мәчете
  • Яңа Үзи авылында ике мәчет, шул исәптән 1911 елда төзелгән икенче Җәмигъ мәчете
  • Иске Ибрай авылында дүрт мәчет
  • Иске Кыязлы авылында өч мәчет (1905 елда төзелгән өченче Җәмигъ мәчете мәдрәсә бинасы һәм ике мәчет белән бергә юкка чыгарылган)
  • Татар Сөнчәлесе авылында «Морадулла» мәчете
  • Емелькино авылында апостол Андрей Первозванный чиркәве
  • Рус Кирәмәте авылындагы Казан-Богородица чиркәве 1887 елда Казан архитектор А. Е. Остовский проекты буенча алпавыт Н. А. Жукова акчасына төзелгән.
  • Иске Мокшино авылында Троицкий чиркәве
  • Иске Үзи авылында Иоанн Креститель чиркәве
  • Сөнчәле авылында Вознесенская чиркәве 1796 елда иске чиркәү нигезенә салынган.
  • Аксубайда мәчет һәм Тотемскийның Изге Феодосиясе хөрмәтенә чиркәү

1749 елда соңгысы урынында Аксубай Троицк чиркәве янындагы мәхәллә була, 1800 елда изге Феодосий Тотемский исеменә өстәп яңа бина төзелә, 55 елдан чиркәү янып бетә, аның урынында вакытлыча часовня төзелә, ә 1864 елда колокольня белән яңа агач чиркәү төзелә. 1891 елда бина авыл үзәген юк иткән чираттагы көчле янгын вакытында зыян күрә, 1898 елда алпавытчылар М. Новосельцев, В. Марковников, И. Жукова һәм гади халык акчасына 1914 елда төзелгән һәм изгеләндерелгән таш биш башлы собор салына. 1930 нчы елларда ук Совет диненә каршы көрәш кысаларында соборны сүтеп алалар, ә кирпечтән мәдәният йорты, чуаш педагогика училищесы, тулы булмаган урта мәктәп, кибет, коммуналь мунча салалар. Вознесение чиркәвенең Поклонный хачы Яңа Илдирәк авылы янында урнашкан.

Истәлекле урыннарs үзгәртү

Район территориясендә бронза чорга, bмәнкискә культурасына (Татар Сөнчәлеcендә «Кыз тау»), Идел буе Болгары, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорына караган 200-ләп археологик һәйкәл ачыкланган. Курганнар һәм курган төркемнәре Аксубай, Васильево бистәсе янында, Саргач, Иске Үзи, Такталы, Черемушка һәм башка авыллар янында урнашкан. Бура архитектурасы һәйкәлләре Яңа Үзи каберлеге, Иске Тимошкино курганы, Түбән Баланда һәм Беловка авыллары белән тәкъдим ителгән.[13]

Район мәдәни мирас объектларына түбәндәгеләр керә: техник һөнәр училищесы биналары комплексы (малайлар тимерче, слесарь һәм токарь эшенә өйрәнә, монда 1936-1941 елларда чуаш язучысы һәм педагог Ефрем Васильевич Еллиев яшәгән һәм эшләгән) һәм Аксубайда җир банкының ике катлы бинасы (1913 елда ачылган, республика әһәмиятендәге архитектура һәйкәле),[5] Рус Кирәмәте авылында князь Хованский исемендәге бина (XIX гасыр төзелеше), Дмитриевка авылында Казан-Богородица чиркәве, Беловка шагыйрь Полусов-Шелеби һәйкәле (1913 елда ачылган) һәм башкалар.[65]

Искәрмәләр үзгәртү

  1. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  2. ↑ Кириллова O.К Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  3. ↑ Саушкин Г. А Разведка битумных залежей в процессе бурения глубоких скважин // Георесурсы. — В. 4 (12). — ISSN 1608-5043.
  4. ↑ Кириллова O.к Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин (29 октября 2017). Аксубаевский район: описание и история — Реальное время. әлеге чыганактан 2021-05-11 архивланды. 2020-12-05 тикшерелгән.
  6. ↑ Аксубаевский район Республики Татарстан. Казанский городской портал (11 февраля 2015). әлеге чыганактан 2020-02-24 архивланды. 2020-12-28 тикшерелгән.
  7. ↑ Герб Аксубаевского района | Геральдика.ру. 2020-12-14 тикшерелгән.
  8. ↑ Флаг Аксубаевского района | Геральдика.ру. 2020-12-14 тикшерелгән.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Степанова Ирина Михайловна Михайлова Валентина Михайловна. [1]. — Чебаксары, 2014. — С. 9. — 328 с.
  10. ↑ Тимур Рахматуллин (19 июля 2019). Тайна находки в Аксубаевском районе — Реальное время. әлеге чыганактан 2020-09-22 архивланды. 2020-12-09 тикшерелгән.
  11. ↑ Степанова Ирина Михайловна Михайлова Валентина Михайловна. [2]. — Чебаксары, 2014. — С. 10. — 328 с.
  12. ↑ 12,0 12,1 Людмила Карташова (28 февраля 2002). Колдовская деревня | Республика Татарстан. 2020-12-09 тикшерелгән.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 Аксубаевский район. 2020. Tatarica. Татарская энциклопедия. 2020-12-28 тикшерелгән.
  14. ↑ 14,0 14,1 Эрсубай Янгаров (17 апреля 2020). Чувашский минус. Краевед о том, чего ожидать чувашам от новой переписи. 2020-12-09 тикшерелгән.
  15. ↑ 15,0 15,1 Каримова Л.к Архивные данные о движении сельского населения Татарской автономной советской социалистической республики в годы XI пятилетки // Архонт. — В. 5 (8).
  16. ↑ НАРТ. Р1296. Оп 18. Д.1268. Л. 124 г.
  17. ↑ Тыл и фронт дышали в унисон | Республика Татарстан. 2020-12-14 тикшерелгән.
  18. ↑ Татарстан создал особые отношения с Москвой. Интернет-проект ИноСМИ.RU (2016-09-18). 2020-11-05 тикшерелгән.
  19. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды.
  20. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  21. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  22. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. әлеге чыганактан 2015-03-29 архивланды. 2015-03-29 тикшерелгән.
  23. ↑ Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  24. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. әлеге чыганактан 2014-01-02 архивланды. 2014-01-02 тикшерелгән.
  25. ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  26. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. әлеге чыганактан 2015-04-04 архивланды. 2015-04-04 тикшерелгән.
  27. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. әлеге чыганактан 2014-05-31 архивланды. 2014-05-31 тикшерелгән.
  28. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). әлеге чыганактан 2013-11-16 архивланды. 2013-11-16 тикшерелгән.
  29. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. әлеге чыганактан 2014-04-12 архивланды. 2014-04-12 тикшерелгән.
  30. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Мустафин М.Р., Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (экономико-географический справочник). — Казань, 1994.
  32. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-10-10 
  33. ↑ Национальный состав населения Республики Татарстан 2013 елның 29 октябрь көнендә архивланган. (рус.)
  34. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года N 12-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Аксубаевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
  35. ↑ 35,0 35,1 Рейтинг районов Татарстана: 10 худших. 2020-12-14 тикшерелгән.
  36. ↑ Кириллова O.к {{{башлык}}} // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  37. ↑ Аксубаевский район — Татцентр.ру. 2020-12-05 тикшерелгән.
  38. ↑ Зилия Аксанова (2019-02-28). «Татнефтепром-Зюзеевнефть» отметил 20-летний юбилей. 2020-12-14 тикшерелгән.
  39. ↑ Людмила ЖАРЕНОВА (2019-11-30). Социально-ориентированная компания. 2020-12-14 тикшерелгән.
  40. ↑ Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района | Республика Татарстан. 2020-12-14 тикшерелгән.
  41. ↑ Забрала «дочку». 2020-12-14 тикшерелгән.
  42. ↑ Зинаида ЛЕОНТЬЕВА (2020-09-07). Равиль Кузюров: «У работников леса есть потенциал для дальнейшего развития». 2020-12-14 тикшерелгән.
  43. ↑ Рейтинг районов Татарстана: 10 худших. 14 декабрь 2020 тикшерелде.
  44. ↑ 44,0 44,1 Светлана Арсентьева (24 ноября 2016). Край родников, минеральных вод и... нефти | Республика Татарстан. 2020-12-05 тикшерелгән.
  45. ↑ Нуруллин А.а {{{башлык}}} // Ученые записки Казанской государственной академии ветеринарной медицины им. Н.Э. Баумана. — Т. 202. — ISSN 2413-4201.
  46. ↑ 46,0 46,1 Гайнуллин P.m {{{башлык}}} // Достижения науки и техники АПК. — В. 9. — ISSN 0235-2451.
  47. ↑ Зинаида ЛЕОНТЬЕВА (2020-10-08). Делегация Аксубаевского района приняла участие на Дне сельского хозяйства РТ. 2020-12-14 тикшерелгән.
  48. ↑ Аграрии Татарстана собрали первый миллион тонн зерна урожая-2019. 2020-12-14 тикшерелгән.(үле сылтама)
  49. ↑ Инвесторы Татарстана продолжают ввод новых и модернизацию имеющихся производственных мощностей. 2020-12-14 тикшерелгән.
  50. ↑ Глава Минсельхозпрода РТ ознакомился с ходом полевых работ в Аксубаевском районе РТ. 2020-12-14 тикшерелгән.
  51. ↑ В Аксубаевском районе РТ инвесторы вносят весомый вклад в развитие АПК. 2020-12-14 тикшерелгән.
  52. ↑ На базе агрофирмы «Актай» создан племенной репродуктор по разведению рысистых пород лошадей. 2020-12-14 тикшерелгән.
  53. ↑ 53,0 53,1 Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района | Республика Татарстан (17 сентября 2020). 2020-12-09 тикшерелгән.
  54. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-25 тикшерелгән.
  55. ↑ Федеральная служба государственной статистики Республики Татарстан {{{башлык}}} // Бюллетень.
  56. ↑ Гатауллин Ринат Фазлтдинович, Атаева Айсылу Гарифулловна, Уляева Алсу Гарифулловна {{{башлык}}} // Урбанистика. — В. 3.
  57. ↑ Почему пустуют индустриальные парки Татарстана. Аксубаево — Реальное время. 2020-12-14 тикшерелгән.(үле сылтама)
  58. ↑ Жители Аксубаевского района делают селфи с маралами (2 ноября 2019). 2020-12-09 тикшерелгән.
  59. ↑ Гульназ Хасаншина (2020-09-28). На территории Аксубаевского района известны более 130 родников, из них благоустроены порядка 50.. 2020-12-05 тикшерелгән.
  60. ↑ ЭнергоНьюс » В Татарстане Ритэк оштрафован за разлив нефти. 2020-12-14 тикшерелгән.
  61. ↑ В РТ в результате прорыва нефтепровода выведены из оборота 1,2 га пашни. 2020-12-14 тикшерелгән.
  62. ↑ Росприроднадзор отрицает загрязнение татарстанской реки нефтепродуктами. 2020-12-14 тикшерелгән.
  63. ↑ Источником неприятных запахов в Казани стал полигон "Восточный" — Реальное время. 2020-12-14 тикшерелгән.(үле сылтама)
  64. ↑ Дом-музей Хасана Туфана. 2020-12-28 тикшерелгән.
  65. ↑ Всероссийский праздник чувашской культуры "Уяв" открылся традиционным хороводом (6 июля 2019). 2020-12-09 тикшерелгән.

Әдәбият үзгәртү

  • Аксубаевский район // Татарская энциклопедия / Гл. ред. М. Х. Хасанов. — Казань : Институт Татарской Энциклопедии, 2002. — Т. 1. — С. 85-86. — 672 с.
  • Ахметова М. А. Голод в Татарской республике в начале 1920-х гг. (на примере Чистопольского кантона)// Северовосточный гуманитарный вестник, 2017. № 4 (21). С. 32-40;
  • Бушуев А. Сельское население Татарии накануне и в годы Великой Отечественной войны// Гасырлар авазы, 2012. № 1-2. С. 203—205;
  • Янилкин Н. А. Аксубаевцы — защитники Родины. Книга 2. — Чебоксары, 2011. — 320 с., илл.
  • Экологический гид по зелёным уголкам республики Татарстан / Главный редактор Д. В. Иванов. Авторы-составители: И. И. Зиганшин,Д. В. Иванов, И. Ф. Томаева. — Казань: ООО «Фолиант», 2015. — С. 219. — 280 с.
  • Мударисов В. Г. Историко-географическое описание Аксубаевского района. Казань: Школа, 2008. −200 С.
  • Насыров Р. Г. Сельское расселение в Западном Закамье (вторая половина 16 — начало 18 вв.). Казань, 2007.
  • Симаков В. Е. Энциклопедия чувашских сёл Аксубаевского района Республики Татарстан. Чебоксары: Новое время, 2013.

Сылтамалар үзгәртү

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Аксубай_районы&oldid=4121142