Истанбул

Истанбу́л (төр. İstanbul) — Төркиянең иң зур шәһәре, дөньяның иң зур шәһәрләренең берсе, диңгез порты, сәүдә һәм мәдәни үзәге. Элекке Рим, Византия һәм Госман империяләре башкаласы. Босфор бугазының ике ягында урнаша.

Истанбул
төр. İstanbul төр. İstanbul
Нигезләнү датасы	29 май 1453
Рәсми исем	İstanbul, İstanbul, Istanbul, Konstantinopel, İstanbul, Constantinople, Константинополь һәм Цариград
Демоним	Istanbulite, Istanbulano, Istanbuler һәм Stambouliote
Дөнья кисәге	Европа һәм Азия
Дәүләт	Төркия
Нәрсәнең башкаласы	Истанбул һәм Госман империясе
Административ-территориаль берәмлек	Истанбул
Сәгать поясы	UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Босфор бугазы, Мәрмәр диңгезе, Кара диңгез һәм Золотой Рог[d]
Иң югары ноктасы	Aydos Hill[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Истанбул мэры[d]
Хөкүмәт башлыгы	Әкрәм Имамуглы[d]
Әгъзалык	Креатив шәһәрләр челтәре[d], Тарихи шәһәрләр лигасы[d] һәм Бөтендөнья мирас шәһәрләре оешмасы[d]
Халык саны	15 462 452 (2020)
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	100 метр
Кардәш шәһәр	Рио-де-Жанейро, Чимоносеки, Лаһор, Джохор-Бару[d], Җиддә[d], Каһирә, Хьюстон, Берлин, Санкт-Петербург, Рабат[d], Мары, Барселона, Дөбәй, Көлн, Шаңхай, Одесса, Амман, Сараево, Дырач, Алматы, Ош, Филибә[d], Күстәнҗә, Хартум, Казан, Өскеп, Димәшкъ, Джакарта, Венеция, Пусан, Бангкок, Бәйрут, Тәбриз, Мехико, Тунис (шәһәр), Гуаңҗу, Эль-Гиза[d], Бенгази[d], Нджамена[d], Тбилиси, Никосия, Актау һәм Варшау
Моның хуҗасы	Линия 9 (Стамбульский метрополитен)[d], Huzurevi[d], Ünalan[d], Bostancı (M4)[d], Küçükyalı[d], Gülsuyu[d], Esenkent (M4)[d], Hastane–Adliye[d], Soğanlık[d], Kartal[d], Yakacık–Adnan Kahveci[d], Hacıosman[d], Darüşşafaka[d], Atatürk Oto Sanayi[d], ИТУ Айазага[d], Kozyatağı (M4)[d], Линия 1[d], Üsküdar[d], Fıstıkağacı[d], Bağlarbaşı[d], Altunizade (M5)[d], Kısıklı[d], Bulgurlu[d], Ümraniye[d], Çarşı (M5)[d], Yamanevler[d], Zincirlikuyu[d] һәм Beykent[d]
Аның белән шул ук территорияне били	Истанбул
Әүвәлгесе	Истанбул
Алыштырган	Истанбул
Төс (уналтылы триплет)	0E3B83
Бүләкләр	Премия Европы[d] (1959)
Мәйдан	5343 км²
Почта индексы	34000–34990
Рәсми веб-сайт	ibb.istanbul/en​(ингл.)
Һәштәге	Istanbul
Тематик география	география Стамбула[d]
Көппенның климат классификациясе	морской климат[d], дымлы субтропик климат[d], средиземноморский климат с тёплым летом[d] һәм средиземноморский климат с жарким летом[d]
Нинди вики-проектка керә	WikiProject Istanbul[d]
Феноменның икътисады	экономика Стамбула[d]
Феноменның демографиясе	demographics of Istanbul[d]
Җирле телефон коды	212 һәм 216
Номер тамгасы коды	34
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	[d]
Истанбул Викиҗыентыкта

Шәһәрнең зур өлеше — Европада, кечкенәсе Азиядә урын тота. Шәһәрнең Европа яртысы дә ике өлешкә бүленә. Шәһәр мәйданы — 5 343 км². Каланың географик урнашуы бик уңайлы.

Халык, тел, дин

Шәһәр халкының 98%-ы үзләрен төрек этносы белән бәйли, төрек телен туган телләре дип саный, үзләрен мөселман дип саный.

Туризм

Зур туристик үзәк булу сәбәпле шәһәрдә инглиз теле киң кулланылышта йөри, мәсәлән, Истанбул метросында игъланнар төрек һәм инглиз телләрендә ясала.

Тарихы

Византий

Б.э.к. 685 елда Грециядәге Мегара шәһәреннән килгән греклар хәзерге Истанбул җирләрендә колонияга нигез салалар, б.э.к. 667 елда исә бу җирдә Византия исемле шәһәр корыла.

• 
  Галат манарасы
• 
  Еребатан җир асты сусаклагычы
• 
  Валента акведугы
• 
  Константинополь кальгасенең реставрацияланган дивары
• 
  Византий Акрополь колонналары, Топкапа сарае

Рим Империясе

324 елда Византия императоры Константин шәһәргә Константинополь исемен бирә, Константинополь Византийнең баш шәһәре булып китә. Географик һәм стратегик яктан уңайлы урнашуы сәүдә үсешенә һәм шәһәрнең чәчәк атуына китерә. Шәһәр Босфор бугазы ярында урнашкан.

• 1204 — Дүртенче Тәре явы катнашучылары Константинопольне талыйлар.

Империя таркалганнан соң ул Византия империясенең башкаласы була (395 елдан Көнчыгыш-Рим империясенең башкаласы, 476 елдан бердәнбер империя булып кала).

Мең дәвамында ул Византия башкаласы, Көнчыгыш Христианлыкның иң эре үзәге, дөньядагы иң зурларның берсе булга. 1204 елда Византия тэре йөртучеләр тарафыннан таралып, аның урынына 1261 елга кадәр латин империясенә урнаштырыла.Төрекләр алганнан соң, Палеологлар династиясе хакимияте астында булган яңадан торгызылган Византия 1453 елга кадәр яшәде. Солтан Мехмед II шәһәрне Госманлы империясе башкаласы дип игълан итә.

Госман империясе чоры

Сөләймәния мәчете Сөләймән I боерыгы буенча 1550—1557 елларда төзелгән.	Соколла Мәхмәд-паша мәчете. 1571—1572 елларда төзелгән.	Мөхәммәт пәйгамбәр байрак тотучы Әйүп солтан мәчете. 1458 елда төзелгән.	Рөстәм-паша мәчете. 1561—1563 елларда төзелгән.

Румелихисар кальгасе Мәхмәд II солтан боерыгы буенча 1452 елларда төзелгән.	Румелихисар кальгасе	Археология музее (Осман Хамди-би ярдәме буенча)	Бейлербей сарае. Необорока стилендәге йорт 1861—1865 елларда төзелгән.	Топкапы сарае. 1465—1478 елларда төзелгән.

Шулай ук карагыз: Госманлы империясе.

Константинопольне алганнан сон, госманлылыр үз империясе, шәһәрне узләштрә башладылар. Иң зур православие гыйбадәтханәләрен, шулай ук Изге София соборын, мәчетләргә әверелдерелә.

Мехмед II вакытыда Топкаплар сарае, яулаучы мәчете, Гранд-базар төзелә.

Госманлылыр Мисырны яулап алганнан сон, кайбер мөһим дини ядкарьләрне Каһирәдән Константинопольгә күчерәләр. Шәһәр ислам дөньясының үзәгенә - Хәлифәткә - әверелә. 1520-1566 елларда Сөләйман I чорында Константинополь өчен Алтын гасыр җитә. Яңа мәчетләр, мәдрәсә һәм башка биналар төзелә. Сөләйман мәчете төзелеше аерым урын алып тора.

1845 елда беренче даими Галат күпере төзелә, 1850 елда Босфор буенча пароходлар китә. 1871 елда трамвай линиясе, ә 1875 елда Тюнель метросының кечкенэ линиясе эшли башлыйлар. 1889 елда Париж — Константинополь («Көнчыгыш экспресс») пассажир тимер юл элемтәсе ачыла. XIX гасыр ахырында шәһәрдә заманча электр һәм су белән тәэмин итү системалары булдырыла.

XIX гасыр ахырында — XX гасыр башында берничә эре христиан гыйбадәтханәсе төзелгә, шул исәптән Падуанскийның Изге Антония католик чиркәве һәм Пердагы Изге Троица чиркәве булдырыла. Төрле конфессияләр христианнары шәһәр халкының яртысын 1910 елда тәшкил итә.

1918 елның 13 ноябрендә Константинополь Англия, Франция һәм италия гаскәрләре тарафыннан басып алына.

1922 елда Мостафа Кемал Ататюрк җитәкчелегендәге милли төрек хәрәкәте, РСФСРның большевист Хөкүмәте тарафыннан күрсәтелгән финанс һәм хәрби ярдәм булганда, Константинопольне Антантадан азат итә.

Төркия

Мәрмәр диңгезенән Истанбул манзарасы.

Isbank Tower 1 манарасы 1998—2000 елларда төзелгән.	Олимпия стадионы.	Ататөрк мәдәни үзәге	Босфор бугазы аша беренче асылма күпер. 1970—1973 елларда төзелгән.	Истанбул Сапфир

Истанбул метрополитены

2000 елдан метрополитен эшли. Аның составында 66 станция (2014 ел).

М1А (күк) юлы:

• Мостафа Кемаль Ататөрек исемендәге аэропорт (Havalimani)
• Дөнья Истанбул сәүдә үзәге (DTM Istanbul Fuar Merkezi)
• Яңабосна (Yenibosna). Станция Яңабосна микрорайонында, Бакчалыөйләр районы.
• Атакөй-Шириневлер (Ataköy — Şirinevler). Станция Шириневлер микрорайонында, Бакчалыөйләр районы.
• башкалар

Истанбул метрополитены схемасы

ММЧ

• 1947 елның 29 октябрь көненнән бирле «Şalom» атналык яһүди газетасы чыга.

Шәхесләр

Йосыф Акчура, Гаяз Исхакый, Садри Максуди, Рәшит Рәхмәти Арат, Әхмәтвәли Мәңгәр, Абдулла Баттал Таймас, Зәки Вәлиди, Әгъдәс Нигъмәт Курат, Әхәт Урал Биккол Истанбулда яшәгән, вафат булган һәм шунда җирләнгән.

• Гөнүл Пултар (1943), язучы, әдәбият галиме.
• Җәләл Эсат Арсевен (1876 — 1971), рәссам, язучы, сәясәтче

Тышкы сылтамалар

• Татарстан Республикасының Төркия Республикасындагы Тулы Вәкаләтле Вәкиллеге сайтында "Төркия тарихы" сәхифәсе 2018 елның 12 ноябрь көнендә архивланган.
• Адилә Мияссәрова. Төркиянең мәгариф системасы: югары белем алу. – «Гыйлем» проекты
• Алсу Хәсәнова. Төркия һәм татар дөньясы. – Азатлык Радиосы