Алматы
Алматы (каз. Almaty, Алматы — «алмалы», рус. Алма-Ата) — Казакъстан Республикасының иң эре шәһәре. Халык саны 1,4 млн кеше. Илнең икътисади, мәдәни, сәяси үзәкләренең берсе. Казакъстанда халык саны бер миллионнан артык булган бердәнбер шәһәре. 1997 елга кадәр Казакъстанның башкаласы булып тора.
| Алматы | |
| каз. Алматы | |
| Байрак | Илтамга |
 |  |
| Нигезләнү датасы | 1854 |
|---|---|
.jpg) | |
| Рәсми исем | Алма-Ата[1] |
| Демоним | Almatais[2] һәм Almataise[2] |
| Дәүләт |
 Казакъстан |
| Нәрсәнең башкаласы | Казакъ Cовет Социалистик Республикаcы, Казакъ Автоном Социалистик Совет Республикасы, Алматы өлкәсе, Верный өязе[d] һәм Җидесу өлкәсе |
| Административ-территориаль берәмлек | Казакъстан |
| Сәгать поясы | UTC+06:00 һәм Азия/Алма-Ата[d][3] |
| Анклав буларак әлеге территориягә керә | Алматы өлкәсе |
| Геомәгълүматлар | Data:Kazakhstan/Almaty City.map |
| Хөкүмәт башлыгы | Досаев, Ерболат Аскарбекович[d] |
| Әгъзалык | Креатив шәһәрләр челтәре[d][4] һәм Всемирная федерация туристических городов[d][5] |
| Халык саны | 1 916 822 (2020)[6] |
| Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек | 785 метр |
| Кардәш шәһәр | Модена, Рига[7], Җиддә[d][7], Истанбул[7], Могадишо[d][7], Тусон[7], Ренн[7], Мекнес[d][7], Санкт-Петербург[7][8], Бишкәк, Тел-Әвив[7], Анталия, Вилнүс[9][7][10], Росарио[11], Тегу[12][7], Өремче[7] һәм Ташкәнт[7] |
| Моның хуҗасы | Алматы Арена[d], Центральный[d] һәм Казахский государственный академический театр оперы и балета имени Абая[d] |
| Алыштырган | Верный[d] |
| Бүләкләр |
 |
| Телгә алынган хезмәтләр | Civilization V[d] |
| Мәйдан | 682 км² |
| Почта индексы | 050000 һәм 050063 |
| Рәсми веб-сайт | almaty.gov.kz |
_in_Kazakhstan.svg) | |
 | |
| Феноменның икътисады | economy of Almaty[d] |
 | |
| Җирле телефон коды | 727 |
| Номер тамгасы коды | 02 һәм A |
| Монда җирләнгәннәр төркеме | [d] |
| Объектның күренешләре өчен төркем | [d] |
 | |
 Алматы Викиҗыентыкта | |
Тянь-Шань тау итәге янында урнашкан шәһәр.
Тарих үзгәртү
X-XIV гасырларда хәзерге Алма-Ата җирләрендә берничә кечкенә шәһәр булган, шуларның берсе "Алмату" дип аталган. Шул шәһәр Бөек Ефәк юлында булган.[13] 13нче гасырда шәһәр үз тәңкәләрен суккан.[14] Бүгенге Алматыны Россия гаскәрләре 1854 елның 4 февралендә Верный (Тугрылыклы) исеме белән хәрби ныгытма буларак салганнар.
1867 елда Верный — Төркистан генерал-губернаторлыкның Җидесу өлкәсенең үзәге.
1867 елның июлендә Җидесу казак гаскәре оештырылган.
1887 елның 28 маенда бик көчле җир тетрәү булган, 1798 йорт җимерелгән.
Татарлар шәһәргә нигезләү башыннан Верный шәһәренә толмач булып, сәүдә эшләре өчен килгәннәр. Верный шәһәрендә Татарка (Татар шәһәрлеге) өлеше килеп чыккан, ул әлегә дә саклана. Татарлар Алматыда беренче мәчетне салганнар.
1897 елда шәһәрдә 5,3% кеше татарча сөйләшкән (урысча — 63,8 %, уйгырча — 8,6 %, казакъча — 8,2 %, сартча (хәзерге үзбәкләр составындагы халык) — 6,9 %, кытайча — 5,3 %).
1918 елда Совет хакимияте урнаштырылган.
1921 елда шәһәргә яңа Алматы (рус. Алма-Ата) исеме бирелә.
1927 елда Казакъстан башкаласы Кызыл-Урда шәһәреннән Алматыга күчерелгән.
1997 елда Казакъстан башкаласы Алматы шәһәреннән Астанага күчерелгән. Шулай итеп Алматы 70 ел дәвамында башкала вазифасын башкарган.
Спорт үзгәртү
Тянь-Шань тау итәге янында дөньяның иң югары «Медеу» шугалагы (тимераякта шуу өчен боз мәйданы) урнаша.
Идарә-җир төзелеше үзгәртү
Алматы шәһәре 8 районнан тора:
- Алатау
- Алмалы
- Әуезов
- Бостандык
- Җитесу
- Медеу
- Нәүрүзбай
- Төрексиб
Хакимият үзгәртү
Шәһәр башлыгы - каз. әкім, урысча аким - мэр вазифасын башкара. Шәһәр әкиме (хакиме) Казакъстан президенты тарафыннан билгеләнә, шәһәр җыелышы (мәслихәт, казакъча маслихат) раслый, туры сайлау юк.
2008 елдан шәһәр әкиме - Ахметжан Есимов.
Шәһәрдә туган танылган кешеләр үзгәртү
Казакълар үзгәртү
- Руслан Савденов, балет биючесе, Татарстанның атказанган артисты (2011)
- Бавырҗан Байбәк (19.03.1974), Алматы хакиме (2015, август), сәясәт фәннәре кандидаты.
- Булат Габитов, кинематографист, режиссер.
Татарлар, башкортлар үзгәртү
- Кадрия Әмирова, балет биючесе, РФ атказанган артисты
- Александр Кирзимов (1897-1955), генерал-майор (1941).
- Ринат Исмәгыйлев, җәррах.
- Рәшит Ногманов (1954), совет һәм Казакъстан кинорежиссеры, сценарист, продюсер, актер, җәмәгать эшлеклесе.
Дин үзгәртү
Ислам үзгәртү
Христианлык үзгәртү
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ Распоряжение Администрации Президента Российской Федерации "О написании названий государств – бывших республик СССР и их столиц" — 1995.
- ↑ 2,0 2,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ https://en.unesco.org/creative-cities/almaty
- ↑ https://cn.wtcf.org.cn/citys/3407-2.html
- ↑ https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT354434
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 Sister cities of Almaty
- ↑ https://kvs.gov.spb.ru/en/agreements/
- ↑ http://www.ivilnius.lt/pazink/apie-vilniu/miestai-partneriai
- ↑ https://vilnius.lt/lt/tarptautinis-bendradarbiavimas/#tab1
- ↑ https://www.rosario.gob.ar/web/gobierno/internacionales/relaciones-bilaterales#hermanamientos
- ↑ https://www.daegu.go.kr/english/index.do?menu_id=00000753
- ↑ Жетісу. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- ↑ Алматы официально объявлен столицей 28-й зимней Универсиады 2017 года, archived from the original on 2012-01-18, retrieved 2013-11-13