Әхмәтзәки Вәлиди
Әхмәтзәки Әхмәтша улы Вәлиди (баш. Әхмәтзәки Әхмәтшаһ улы Вәлиди, эмиграциядә төр. Ahmed Zeki Velidi Togan) — башкорт милли хәрәкәте әйдаманы, галим, тюрколог, фәлсәфә докторы, Манчестер университетының мактаулы докторы (1967).
| Зәки Вәлиди | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Зәки Әхмәтша улы Вәлиди |
| Туган | 10 декабрь 1890 Уфа губернасы, Эстәрлетамак өязе |
| Үлгән | 26 июль 1970 (79 яшь) Төркия, Истанбул |
| Күмү урыны | Карачаәхмәт зираты[d] |
| Ватандашлыгы | |
| Әлма-матер | Вена университеты[d] |
| Һөнәре | сәясәтче, галим |
| Эш бирүче | Бонн университеты[d], Гөттинген үнивирситите[d] һәм Истанбул университеты |
| Сәяси фирка | Социал-инкыйлабчылар фиркасе[d] |
| Җефет | I (1919 елдан) — Нәфисә Хаҗимөхәммәт кызы Якшимбәтова II (1940 елдан) — Нәҗмия Унгар |
| Балалар | улы (I никахыннан) — Ырысмөхәммәт (1919—1920, Хивә) кызы (II никахыннан) — Исәнбикә (1940) улы (II никахыннан) — Сүбәдәй (1943) |
| Ата-ана | |
| Кардәшләр | Валидов, Габдрауф Ахметшахович[d] |
| Гыйльми дәрәҗә: | фәлсәфә фәннәре докторы[d] (1935) |
 | |
Тормыш юлыҮзгәртү
Зәки Вәлиди 1890 елның 10 декабрендә Уфа губернасы Эстәрлетамак өязе (хәзерге Башкортстаның Ишембай районы) Көзән авылында мулла гаиләсендә туа. Бабасы Әхмәтҗан типтәрләр нәселеннән була, атасы Әхмәтша башкортлыкка языла.[1] КГБ алып барган шәхси эшендә аның милләте татар дип язылган.[2]
Тарихчы Салават Исхаков язганча, 1917 елга кадәр Вәлиди үзен татар итеп күрсәтергә тырыша, ә 1917 ел вакыйгаларыннан соң башкорт булып китә.[3][4].
Гарәп, фарсы, рус телләрен Әхмәтзәки сабый чактан ук әйбәтләп үзләштерә. Башта әтисенең мәдрәсәсендә белем ала, аннан соң Үтәк авылында укый.
КазанҮзгәртү
1908 елның көзеннән алып аның Казанда яшәү дәвере башлана. Атаклы «Касимия» мәдрәсәсенә укырга керә. Ә бер елдан үзе дә мөгаллим булып китә, шәһәрнең иҗтимагый тормышына актив катнаша башлый. «Касимия» мәдрәсәсендә Вәлиди төрек тарихын, гарәп һәм төрек әдәбиятын укыта.
1912 елда аның «Төрек–татар тарихы» исемле китабы дөнья күрә һәм уңай бәяләнә. Яшь галим Казан университеты галимнәре Николай Катанов, Ашмарин, Василий Богородицкий, шулай ук Петербург университетында эшләүче академик Василий Бартольдның игътибарын үзенә җәлеп итә. 1912–1917 еллар эчендә Вәлидинең утызлап хезмәте дөнья күрә.
1913 елда Әхмәтзәки Вәлиди Россия Фәннәр академиясеннән Фирганә өлкәсенә, ә 1914 елда Бохара ханлыгына эшлекле сәфәргә җибәрелә. Икенче сәфәр вакытында ул X гасырга караган Коръән басмасының төрки теленә тәрҗемәсен таба.
УфаҮзгәртү
Галим буларак һәм җәмәгать эшлеклесе буларак җитлегеп өлгергәч, 1914 елны Зәки Вәлиди Уфага кайтып төпләнә: «Госмания» мәдрәсәсендә мөдәррис булып эшли; 1915 елда аны Дәүләт Думасына депутат итеп сайлыйлар. Ул IV Думаның мөселманнар фракциясе эшенә катнаша. 1917-1918 елларда — Милли Мәҗлес депутаты.
1917–1920 елларда Зәки Вәлиди башкорт халкының милли азатлык хәрәкәтен җитәкли. Бәйсез Башкортстан төзү идеясе барып чыкмагач, Фирганәгә барып төпләнә, басмачылык хәрәкәтенә җитәкчелек итүгә катнаша.
МөһаҗирлекҮзгәртү
1923 елның февралендә Зәки Вәлиди СССРдан чит илләргә чыгып китә. Башкорт халкына язган саубуллашу хатында, аннан да бигрәк Ленинга җибәрелгән хатында ул үзенең сәясәттән бөтенләйгә ваз кичүен хәбәр итә.
Гомеренең калган өлешен Зәки Вәлиди үзенең яраткан эшенә — фәнгә багышлый. Ул дистәләрчә, йөзләрчә фәнни хезмәт иҗат итә, дөнья күләмендә мәшһүрлек казана. Аның лекцияләрен Вена белән Лондонда, Берлин белән Боннда яратып тыңлыйлар. Истанбулда галим Ислам фәнни–тикшеренү институты оештыра һәм шул институтның башында тора.
Зәки Вәлиди 1970 елның 26 июлендә дөнья куя. Аны Истанбулның Караҗа-Әхмәт зиратына күмәләр.
ХәтерҮзгәртү
- 1992 елның 23 июлендә Башкортстанның Милли китапханәсенә Әхмәтзәки Вәлиди исеме бирелгән.
- Ишембай шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге урам һәм 2 нче номерлы Башкорт республика гимназия-интернаты бар.
- Петербург, Ишембай, Сибай шәһәрләрендә аның һәйкәлләре бар.
- 2008 елда аның исеме белән Уфадагы урам аталды (элек Фрунзе исемен йөрткән).
- 2010 ел ТЮРКСОЙ тарафыннан Әхмәтзәки Вәлиди елы дип игълан ителгән[5].
- 2010 елның 26 августында Әнкара шәһәрендә Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге парк ачылган[6].
- Уфада мемориаль такта.
ИскәрмәләрҮзгәртү
- ↑ Калимуллина Г. Т. Генеалогия рода Валидовых // А. А. Валидов — организатор автономии Башкортостана. У истоков федерализма в России (1917—1920). Документы и материалы. Ч. 1. — Уфа: Китап, 2005, С.364-368.
- ↑ Вәлидинең милләте татар дип язылган. Соңрак башкорт дип тә өстәлгән
- ↑ С. М. Исхаков А. З. Валидов: Пребывание у власти // Отечественная история, 1997, № 6, С.69-70.
- ↑ ГАРФ. Ф. Р-1235. Оп. 6. Д. 70. Л. 4, 4 об.; Кульшарипов М. М. Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000, С.54.
- ↑ Ahmet Zeki Velidi Togan Parkı Açılıyor(үле сылтама) (төр.)
- ↑ Городскому парку Анкары присвоено имя Ахмет-Заки Валиди 2014 елның 28 июль көнендә архивланган. (рус.)