Wikipedia

Җаганнатһ

Җаганнатһ (Ория телендә: ଜଗନ୍ନାଥ, Jagannātha; туры мәгънәдә "Галәмнең Ходае"; элегрәк Җәггернаут) — Һиндстанда һәм Бангладешта җирле Һинд дине традицияләре буенча табыныла торган илаһ, җаганнатһчылыкның (шулай ук Одиша вишнуизмы буларак мәгълүм) төп илаһы,[1][2] Пурушоттама,[3][4][5] Пара Браһман.[6][7].

Җаганнатһ
Сурәт
Җенес ир-ат
Кардәш Баларама һәм Субһадра[d]
 Җаганнатһ Викиҗыентыкта
Пурида Ратха Ятра, 2007 ел.

Вишнуизмда — Вишну-Кришнаның бер формасы сыман[8][9], шиваизмда — Шиваның Бхайрава аспекты буларак; җәйничелектә — Җинапатһ исемле тиртханкара сыйфатында кабул ителә.

Иртуганы Баларама һәм кызтуганы дэви Субһадра белән өчлек өлеше, агачтан ясалган һәйкәлләр сыйфатында хөрмәт ителәләр. Җаганнатһ поты зур түгәрәк күзләр һәм симметрик йөз белән бизәлгән агач кисәгеннән ясала, күзгә күренә торган итеп куллары яки аяклары юк. Табыну процедуралары, серләр һәм ритуаллар үзенә Һинд динендә киң таралмаган ритуалларны кертә.[10][11] Культ үзәге — Пури шәһәрендә урнашкан Җаганнатһ гыйбадәтханәсе булып тора.

Һиндстанның Одиша, Чһаттисгарх, Көнбатыш Бенгалия, Җаркһанд, Биһар, Гөҗәрат, Ассам, Манипур һәм Трипура штатларында зур әһәмияткә ия.[12] Ул шулай ук Бангладеш Һиндулары өчен әһәмиятле.

Галимнәр фикеренчә, Пури шәһәре элек автохтон культ үзәге булса кирәк — Кришна культы белән берләшкәндә җирле Җаганнатһ илаһы исеме сакланып кала. Җаганнатһның килеп чыгуы һәм эволюциясе ачык түгел.[13] Кайбер галимнәр Ригведаның 10.155.3 гимнын мөмкин булган чыганак дип интерпретациялиләр, әмма башкалар килешмиләр һәм ул кабилә тамырлары белән синкретик/синтетик илаһ дип раслыйлар. [14][15][16]

Һәр елның июньдә яки июльдә Һиндстанның көнчыгыш штатларында Җаганнатһка багышланган Ратһа ятра дип аталган фестиваль бәйрәм ителә. Башка ике ассоциацияләнгән илаһ белән бергә сурәте церемонияле рәвештә арбага урнаштырып баш гыйбадәтханәдән якынча 3 километр ераклыгында урнашкан Гундича гыйбадәтханәсенә тартыла. Анда берничә көн калудан соң төп гыйбадәтханәгә кайталар. Ходай Җаганнатһны арбада күрер өчен чарага күпсанлы лакх тугрылары килә.[17] Шул ук вакытларда охшаш процессияләр дөнья буенча башка Җаганнатһ гыйбадәтханәләрендә дә оештырыла.

Күпчелек Вайшнава Һиндулары өчен, бигрәк тә кришнаитлар өчен Җаганнатһ Кришнаның һәм Маһавишнуның абстракт чагылышы,[18][19] кайвакыт Кришна яки Вишнуның аватары.[20][21] Кайбер Шайва һәм Шакта Һиндуларында ул Шиваның юк итү белән ассоциацияләнгән ярсулы манифестациясе Бхайраваның симметрия тулы тантрик формасы.

Этимологиясе

үзгәртү

Дҗаганнатһ ул "Галәм" мәгънәсендә "дҗагат" һәм "Остаз" яки "Раббы" мәгънәсендә сүзләрдән кушылып ясалган Санскрит сүзе. Шулай итеп, Дҗаганнатһ "Галәм хуҗасы" дигәнне аңлата.[22][23]

Алар буенча Дҗаганнатһа гомуми төшенчә, уникаль түгел, Локанатһа яки Авалокитешвара булган кебек. Фактик рәвештә, Дҗаганнатха сүзе иң олы дип танылган теләсә нинди Илаһ өчен кулланылырга мөмкин.


Одиа телендә, Дҗаганнатһ башка исемнәргә бәйле, мәсәлән, Дҗага (ଜଗା) яки Дҗагабандһу (ଜଗବନ୍ଧୁ) ("Галәм Дусты"). Ике исем дә Дҗаганнатһтан килеп чыккан. Дәвам итеп, Илаһның физик кыяфәте нигезендә, Калья (କାଳିଆ) ("Кара төсле Ходай", әмма мәгънәсе шулай ук "Вакытлы Берәү" мәгънәдә булырга мөмкин), Дарубраһман (ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ) ("Изге Агач Табышмагы"), Даруедебата (Ория телендә: ଦାରୁ ଦେବତା "Агачтан Ходай"), Чака акһи (Ория телендә: ଚକା ଆଖି) яки Чаканаян (Ория телендә: ଚକା ନୟନ) "Түгәрәк күзләр белән"), Чакадола (Ория телендә: ଚକା ଡୋଳା) "түгәрәк күз каралары белән") шулай ук сөйләмдә.[24][25][26]
Дина Кришна Джоши буенча сүзнең килеп чыгышы Сора халкының (Савараларның) Киттунг кабилә сүзеннән булырга мөмкин. Бу гипотеза Ведик кешеләр кабилә төбәкләрендә яши башлагач, кабилә сүзләрен кабул иткән һәм Илаһны Дҗаганнатһ дип атаганны раслый.[27] О.М. Старза буенча алай түгелдер, чөнки Киттунг фонетик рәвештә бәйле түгел һәм Киттунг кабилә Илаһы яндырылган агачтан ясала һәм Дҗаганнатхтан бик аерылып тора.[28]

Иконография

үзгәртү

Гыйбадәтханәләрдә Джаганнатх сурәте ачык итеп буялган, тупас тасланган "ним" агачы бүрәнәсе тора.[29] Сурәт шакмаклы яссы баштан, күкрәктән калыккан йөзен чагылдыручы баганадан тора. Сурәттә муен, колаклар һәм буыннар юк һәм "анади" (башланусыз) һәм "ананта" (ахырсыз) берәүне символлаштыручы зур түгәрәк йөздән белеп була.[30] Бу йөздә ике капланышсыз зур симметрик күзләр, бер күз Кояшны символлаштыра һәм икенчесе Айны, хасиятләрнең эзләрен 17-енче гасыр сурәтләрендә табып була. Ул маңгаенда Вайшнава U-формалы тамга Урдһва Пундра белән күрсәтелә. Старза раславынча аның караңгы төсе һәм башка хасиятләре Һинд дине Ходае Кришнаның Галәм формасының абстракциясе булып тора.[31] Кайбер хәзерге Джаганнатх гыйбадәтханәләрендә ике кочаклаучы торышта алга күрсәтүче кыска агач кисәге аның кулларын чагылдыра. Старза раслаганча Һиндстаннан тыш, мәсәлән, Берлинда кайбер хасиятле урта гасыр һәм хәзерге сурәтләрдә Джаганнатх "тулысынча антропоморф" итеп, әмма традицион абстрак битлек йөзе белән күрсәтелә.[31] Джаганнатхның типик сурәте Һинд динендә күбесенчә антропоморфик булган башка Илаһлардан аерылып тора. Шулай да, Һинд дине Илаһларының аниконик формалары киң таралмаган. Мәсәлән, Шива еш Шива линга формасында чагылдырыла. Һиндстанның көнчыгыш штатларында күпчелек Джаганнатх гыйбадәтханәләрендә һәм аның төп гыйбадәтханәләрендә, мәсәлән, Одишада, Пурида Джаганнатх иртуганы Балабһадра һәм кызтуганы Субһадра белән кертелгән. Төп иптәш Илаһларыннан кала, Джаганнатх сурәте Сударшана Чакраны күрсәтә һәм кайвакыт күп башлы Шеша Нага кулчатыры капланышы астында, икесе дә аны Вишнуга бәйли. Ул Бенгаль Култыгы портларына һәм Калькуттага корабларда килгән иртә Европа өйрәнүчеләр өчен Һинд диненең беренче кереше булган. Францискан монах булган Итальян кешесе Порденоне Одорикы аның гыйбадәтханәсенә һәм йөрешенә безнең эраның 1321 елында зиярәт кылган һәм аны Чиркәү телендә тасвирлаган. Вильям Бёртон Пури гыйбадәтханәсенә 1633 елда килгән, аны "Джагарнат" дип язып куйган һәм аны "елан сыман формада, җиде капюшон белән" дип тасвирлаган.[32]

 
Джаганнатх сурәтләре агачтан ясала. Алар һәр 8 яки 12 яки 19 ел алыштырыла. Өстә: Джаганнатх потын әзерләү өчен күчерелә торган бүрәнәләр.

Балабһадра һәм Субһадра белән күрсәтелгәндә, аны башка ике абстракт сурәтләрнең овал формасы белән чагыштырып була торган түгәрәк күзләре буенча белеп була. Дәвам итеп, аның сурәте караңгы, шул ук вакытта Балабһадраның йөзе ак һәм Субһадраның сурәте сары. Өченче аерма булып Джаганнатх сурәтенең яссы башы тора, аны башка икенең ярым түгәрәк итеп кисеп ясалган башлары белән чагыштырып була. Алар белән Вишнуның иконик коралы Сударшана Чакра була. Ул Балабһадра белән якынча шул ук биеклектә, кызыл төстә, агач баганадан киселгән һәм традицион чагылышыннан аермалы буларак башка Вишну гыйбадәтханәләрендә чакра буларак итеп кисеп ясалган.[33] Юлдашларсыз итеп сурәтләнгәндә Джаганнатх иконографиясе бары тик йөзен, кулсыз һәм торссыз итеп күрсәтә. Бу форма кайвакыт Патита Павана,[34] яки Дадһи Ваман дип атала.[35] Джаганнатх, Балабһадра, Субһадра яки Сударшана Чакра муртилары ним (Azadirachta indica) агачыннан ясала.[36] Ним агачы Бһавишья Пурана аны Вишну муртилары ясалырга тиеш иң алкышлы агач итеп игълан ителгәнгә күрә сайлана.[32] Шри Джаганнатха, Шри Балабһадра, Маа Субһадра һәм Шри Сударшана поты Шри Мандира яки Пурида, Шри Джаганнатха Гыйбадәтханәсендә һәр атна саен янә буяла. Ул яңа кисеп ясалган пот белән якынча һәр 12 яки 19 ел алыштырыла, яки төгәлрәк Ай-Кояш Һинду календаре буенча аның Асадһа ае булганда шул ук елда ике мәртәбә.[37]

Хасиятләр

үзгәртү

Джаганнатх традициясендә (Одия Вайшнавизмы), Ходай Джаганнатх иң еш рәвештә иң олы Илаһ буларак Кришнаның абстракт формасы белән идентификацияләнә.[18][19][38] Джаганнатх Брахман/Пара Брахман һәм Пурушоттама/Шунья Пуруша Һинду метафизик концепцияләренә эквивалент дип таныла, биредә ул Аватари булып тора, ягъни пространство һәм вакытта чиксез булуның һәм барлык аватарларның сәбәбе һәм тәңгәл килүе.[3][4][5][39][6][40] Автор Дипти Райның Пратапарудра Дэвада язылганы буенча, Одишаның Сурьявамси Патшасы:

Пратапарудрадэва вакытында Одиа шагыйрьләре Сарала Дасаның фикерен кабул иткәннәр һәм әдәби эшләрендә шуннан Вишнуның (Джаганнатх) барлык аватарлары килеп чыга һәм Галәми уеныннан соң анда эри (билайя) дип чагылдырганнар. Алар буенча Джаганнатх Сурья Пуруса, Ниракар һәм Ниранджан, ул Галәми уенны башкару өчен Нилачалада һаман бар... Пратапарудрадэва вакытында биш Вайшнава Сакһа "Иптәшләр" эшләрендә Джаганнатх (Пурушоттама) шуннан Рама, Кришна һ.б. килеп чыккан Пурна Браһман, бу Галәмдә тумышларын алганнар һәм ахырда Пурна Браһманга чумачак.

Джаганнатх традициясендә ул Кришна/Вишнуның барлык хасиятләренә ия. Бу ышану аны төрле чараларда киендереп һәм аңа төрле аватарлар буларак табынып бәйрәм ителә.[41] Пураналарда Вишну аватары Нарасимха агач баганадан пәйда булган дип әйтелә. Джаганнатх Нарасимха Аватарга Шри Нарасимха гимны белән агач мурти яки Дару Браһма буларак табыныла дип ышаныла.[42] Һәр елны Һинду календаренең Бһадра аенда, Джаганнатх Вишнуның Вамана аватары формасында киендерелә һәм бизәлә.[40] Джаганнатх 16-ынчы гасырда Пурига барганда Рагһунатһ дип атаган һәм Рамага буларак табынылган Тулсидаска Вишнуның башка аватары буларак Рама формасында пәйда булган. Кайвакыт кайберәүләр аны Кришнаның аватарларының (инкарнацияләренең) берсе дип (ягъни Буддһа-Джаганнатһ) яки Вишну (ягъни Вамана) дип саный.[20][21][43] Аның исеме Вишнуның традицион (ун аватар) Дашаватарада очрамый,[44] гәрчә билгеле Одиа әдәбиятында Джаганнатх Кришнаның аватары буларак мөрәҗәгать ителгән булган, Дашаватарада Будда аватары өчен эквивалентның алыштыручысы.

Тантрик Илаһ

үзгәртү

Вайшнава традициясеннән тыш, Джаганнатһ Тантрик табынуның чагылышы булып тора.[45] Иконографиядә симметрия, ритуалларда мандалалар һәм геометрик өлгеләр кулланы тантрик бәйләнеш тәкъдимен тәэмин итә.[46] Джаганнатх Шайвитлар һәм Шакта секталарында Бхайрава яки Ходай Шива, яки Вимала Алиһәсенең ире буларак табыныла. Пурида Джаганнатх Гыйбадәтханәсенең каһиннәре Шакта сектасыннан, гәрчә Вайшнава сектасының йогынтысы доминант булып тора.[47] Триада өлеше буларак, Балабһадра шулай ук Шива һәм Дурга манифестациясе Субһадра дип таныла.[48] Маркандейя Пуранада Маркандейя олы хәкиме Пурушоттама Джаганнат һәм Шива бер дип игълан иткән.[49] Хатхи Беша яки Гаджа Бешада (фил формасы) Махараштраның Ганапати Бһатта кебек тугърылары тарафыннан Ходай Ганеш буларак табыныла.

Килеп чыгышы: альтернатив теорияләр

үзгәртү

Джаганнатхның Ведик килеп чыгышы

үзгәртү

Риг веданың 10.155 гимнында океан өслегендә "апурушам" буларак йөзүче Дару (агач бүрәнә) искә алуы бар.[13][50] Ачарья Сайяна апурушамны Пурушоттама белән бер үк һәм бу Дара агач бүрәнәсе Джаганнатх өчен илһам дип интерпретацияләгән, шулай итеп, Джаганнатхның килеп чыгышы безнең эрага кадәр 2-нче меңьеллыкка карый. Башка галимнәр бу интерпретацияне кире кагалар һәм гимнның дөрес контексты Арайиның "Алакшми Става"сы.[13] Биджой Мисра буенча, Пури асаба кешеләре Джаганнатхны чынлап та Пурушоттама дип атыйлар, йөзеп йөрүче багананы коткаручы символы дип таныйлар һәм төбәкнең соңрак Һинду текстлары Иң Олы Мәхлукатны бөтен нәрсәдә булган, барлык җанлы һәм җансыз әйберләргә үтеп керә торган дип тасвирлыйлар. Шулай итеп, Ведик бәйләнеш интерпретацияләнергә тенденциясе булып, фикерләрнең бер-берсен капланышы бар.

Буддизм килеп чыгышы

үзгәртү
 
Пурида Джаганнатх фестивальләре каста барьерларына карамастан гаять күп кеше җәлеп итә. Кайбер 19-ынчы гасыр язучылары моны Буддизм килеп чыгышы өчен бер шәһадәт дип караганнар,[46] хәзер ул теория кире кагылган булган.[51]

Джаганнатхның Буддачылык килеп чыгышлары Джаганнатхага бәйле реликварийдан килеп чыккан, Буддачылыкка кергән, әмма Һинд диненә ят концепция. Мисал өчен, Пурида Джаганнатх изге урынында өйрәнелмәгән калдык бар,[52] һәм асаба риваятьләрдә изге урында Гаутама Будда теше бар – Һиндстанда һәм Һиндстаннан тыш Тһеравада Буддачылыгында сакланган күп гыйбадәтханәләр өчен уртак хасият. Башка риваятьләрдә гыйбадәтханәдә Һинд дине Ходае Кришнаның кеше инкарнациясенең болан аучысы тарафыннан ялгыш үтерелгәннән соң сөякләре бар дип раслана. Шулай да, Һинд дине традициясендә үле гәүдә кремацияләнә, көле табигатькә кайтарыла һәм сөякләрнең үле калдыклары сакланмый яки табнылмый.[53] Буддачылыкта "Будда теше" яки изге кешеләрнең калдыклары кебек скелет өлешләре яшәүче традиция булып тора. Бу риваятьләрнең булуы Стивенсон кебек галимнәр раслаганча Джаганнатх килеп чыгышлы булырга мөмкин дип раслый.[52] Шулай да, бу зәгыйфь аргумент, чөнки кайбер башка традицияләрдә, мәсәлән, Җәйничелектә һәм кабилә асаба диннәрендә шулай ук үле калдыкларын саклап калу һәм табыну очраклары булган.[53] Джаганнатхны Буддачылык белән бәйләүче башка шәһадәт ул Джаганнатх фестивале Ратха-Ятра, ступа сыман формада гыйбадәтханә һәм шпиль өстендә дһармачакра-сыман диск (чакра). Ел саен йөреш процессия фестивалендә Маһаяна Буддачылык традициясендә булган күп хасиятләр бар. Борынгы Кытай дини мөсафиры һәм зиярәт кылучысы Фасян (як. б.э. 400 елы)[54]), хатирәләрендә Буддачылык йөреше турында язган һәм бу Джаганнатх фестивальләре белән бик якын охшашлыкларга ия булган. Дәвам итеп Ратһа-Ятра фестивале бәйрәм ителгән фасыл Буддачылык монахларын вакытлы, ел саен мусон фасылы ялы өчен тарихи җәмәгать йөрешләре процессияләре белән якынча бер үк вакытта булган.
Пуриның Джаганнатх гыйбадәтханәсе Һинд суб-кыйтгасы буйлап безнең эраның якынча 800 елдан бирле Һиндулар өчен төп дини сәфәр максаты булган. Тагын бер вакыйга шәһәдәте булып Һиндулар тарафыннан Джаганнатх кайвакыт Шакьямуни Будда белән идентификацияләнә яки алыштырына, шул ук вакытта ул теләсә нинди башка аватар өчен алыштырылырга мөмкин.[53] Пурида Джаганнатх Одиалар тарафыннан борынгы заманнан ук Шакьямуни Будда формасы буларак табынылган. Гита Говиндада Джайядэва шулай ук Будданы Дашаватар арасында берәү итеп тасвирлаган. Борынгы Буддачылык патшасы Индрабһути Джнанасидһида Джаганнатхны Буддачылык Илаһы дип тасвирлый. Дәвам итеп, Буддачылык патшасы Индрабһут Джаганнатхка табынган. Бу Одиша яр буе штаты өчен уникаль түгел, әмма шулай ук Непалда һәм Тибетта Буддачылыкка йогынты ясаган. Шакьямуни Будда шулай ук Непалда Джаганнатх буларак табыныла. Бу шартлы шәһадәт сорау астында булган, чөнки Индрабһути текстында Джаганнатхның ихтирамлы искә алуы очраклы туры килү омонимы булырга мөмкин булган, чынлыкта Шакьямуни Буддага карарга мөмкин булган, чөнки шул ук атама ике төрле шәхескә яки әйбергә карарга мөмкин булган.[55] Кайбер галимнәр Джаганнатхның Буддачылык табигате Урта Гасыр Одиа Әдәбиятында бар дип раслыйлар. Күп урта гасыр Одиа шагыйрьләре Джаганнатхны Шунья Браһман дип концептуализацияләгәннәр, ул Маһаяна Буддачылык фәлсәфәләрендә булган бөек бушлыкка охшаш.[56] 15-енче гасыр Одиа шагыйре Маһабһаратасында Будданы Вишнуның ун инкарнацияләрнең берсе дип тасвирлый. Соңрак чор шагыйрьләр, мәсәлән Дарика Даса һәм Магуниа Даса Будданы Вишну урынына Джаганнатх инкарнациясе дип тасвирлаганнар. Шулай да, бу барлык искә алуларда Будда Вишну яки Джаганнатхның инкарнациясе буларак искә алынган, ә киресенчә түгел.[57][58][59][60][61][62] Шулай итеп, Джаганнатх барлык инкарнацияләрнең чыганагы буларак таныла. Дәвам итеп, Будданы Дашаватар өлеше буларак искә алу Джаганнатх культыннан башка күп Һинду секталарында превалент булган һәм бишенче һәм алтынчы гасырлар арасында Вишнуизмда Будданы Вишнуның ун төп аватараларының берсе буларак кертү киңрәк хәрәкәте булган,[63][64] ул үз чиратында 12-енче гасырда Джаядэвадан башлап барлык аватаралар чыганагы буларак Джаганнатх белән бәйле булган.[65] [66]

Җәйничелек килеп чыгышы

үзгәртү

Пандит Нилакһанта Дас Җаганнатһ Җәйничелек килеп чыгышлы Илаһ дип фараз иткән, чөнки Натһ кушымчасы күп Җәйничелек Тиртһанкарларда бар.[67] Ул Җаганнатһ Җәйничелек контестында "шәхесләндерелгән Дөнья" дигәнне аңлаткан һәм Җинанатһтан алынган дигәнне сизгән. Җәйничелек төшенчәләре шәһадәте, мәсәлән, мокша яки коткару дигәнне аңлаткан Кайвалья Джаганнатх традициясендә бар.[68] Охшаш рәвештә “Балси Паһача” дип аталган, гыйбадәтханәгә алып баручы егерме ике баскыч дәрәҗәсе, Җәйничелекнең 24 Тиртһанкараларның беренче 22-сенә карый дип фараз ителгән булган.[46] Аннирудһ Дас буенча, баштагы Джаганнатх Илаһына Җәйнечелек йогынтысы кичергән һәм Магадһага Маһападма Нандадан алынган Калинганың “Җина”сыннан башка түгел.[69] Җәйничелек килеп чыгышы теориясе Хатхигумпһа язмасы тарафыннан тәэмин ителә. Анда Кумара калкулыгында Кһандагири-Удайягирида калган мемориалы табынуы искә алына. Бу урнашу Джаганнатх гыйбадәтханәсе урыны белән шул ук дип раслана. Шулай да, Старза раслаганча, Җәйничелек тексты Джаганнатх гыйбадәтханәсе Җәйничеләр тарафыннан төзекләндерелгән искә алына, әмма бу текстның чынлыгы һәм датасы ачык билгеле түгел.[70] Җәйничелек килеп чыгышы тәкъдимен тәэмин итүче башка хәл шәһадәте булып эчтә һәм шулай ук массив Пури гыйбадәтханә комплексы янында, стеналарда кисеп ясалганны кертеп, Җәйничелек сурәтләрен табу булып тора. Шулай да, бу шулай ук соңрак өстәмә, яки толерантлыкны фараз итәргә мөмкинчелеген исәпкә алып, Җәйничелек тарафдарлары һәм Һинд дине тарафдарлары арасында ярдәм итешү яки якын элемтә булырга мөмкин булган. [70] Старза буенча, Җаганнатһ традициясенә Җәйничелек йогынтысына бәяләмә бирү тәфсилле итеп ясалмаган шәһадәтнә исәпкә алып авыр, әмма Җаганнатһ традициясенең Җәйничелек килеп чыгышлы икәненә бернәрсә дә нигезләмә булып тормый.[70]

Вайшнава килеп чыгышы

үзгәртү
 
Одишада, Кендрапарада борынгы Дадһиваман Илаһы. Шрила Бһакти Винод Тһакурның борынгы бабасы Кришнананда Датта Чодһари Илаһка б.э. 14-енче гасыр уртасында табына башлаган.

Вайшнава килеп чыгышы теорияләре иконографик детальләргә һәм Илаһлар өчлеге булуына нигезләнә, моны Буддачылык, Җәйничелек һәм кабилә килеп чыгышы теорияләрендә эзлекле рәвештә аңлату авыр. Вайшнава килеп чыгышы теориясе галимнәре раслаганча, төсләр караңгы төсле Кришна һәм ак төсле Баларамага карый. Алар Алиһә башта Эканамса (Шайва-Шакти традициясенең Дургасы, үги гаиләсе буенча Кришнаның кызтуганы) дип өстиләр. Соңрак ул Алиһәләр өчен Вайшнава төшенчәләре буенча Шубһадра (Лакшми) дип исеме үзгәртелгән булган. Вайшнава килеп чыгышы теориясенең зәгыйфьлеге булып аның ике системаны конфликтка этәрүе тора. Һиндстанның көнчыгыш төбәгендә Вайшнава Һиндуларның Баларама, Эканамса һәм Кришна өчлегенә табынулары хак булса, бу автоматик рәвештә Джаганнатх өчлеге шул уктан килеп чыкканны исбатламый. Кайбер урта гасыр текстлары, мәсәлән, Джаганнатх триадасын Браһма (Субһадра), Шива (Баларама) һәм Вишну дип тәкъдим итәләр. Тарихи шәһадәтләр һәм хәзерге практика Джаганнатх традициясенең Харихарага (Шива-Вишну кушылмасы) һәм шулай ук тантрик Шри Видья практикаларына көчле тугърылык фикере бар, боларның берсе дә Вайшнава килеп чыгышы фаразы белән туры килми. Дәвам итеп Һиндстанның үзәк һәм көнчыгыш төбәкләренең күп Джаганнатх гыйбадәтханәләрендә Шива сурәтләре, мәсәлән, Линга-йони ихтирам итеп кертелгән, бу фактны Һинд диненең Шайвизм һәм Вайшнавизм традицияләренең көчле көндәшлеген исәпкә алып аңлатырга авыр.

Кабилә килеп чыгышы

үзгәртү
 
Корапутта Нарасимхада яки Нрусингһа Бешада Джаганнатх.

Кабилә килеп чыгышы теорияләре шартлы шәһадәтләргә һәм фаразларга, мәсәлән, Джаганнатх потының антропоморфик булмавы һәм зооморфик булмавына нигезләнә.[27] Һинд диненең Джаганнатх традициясендә мирас каһиннәргә "Дайта"лар дип аталган брамин булмаган хезмәтчеләр керә, бу кабилә тамырлары белән кабул ителгән борынгы бабалар практикасы булырга мөмкин. Джаганнатх потлары өчен агач куллану шулай ук Һиндулар элеккеге практикаларны кабул иткәндә һәм аларны Ведик абстракцияләренә кушканда дәвам иткән кабилә практикасы булырга мөмкин булган.[32] Мурти өчен агач куллану практикасы бик гадәти булмаган, чөнки потларның дизайны һәм корылышы буенча Һинду текстлары таш яки металлны киңәш иткән. Дайталар Һинд дине тарафдарлары, әмма борынгы Сабара (шулай ук Сора дип әйтелә) кабиләсе булган дип ышаныла. Аларның махсус привилегияләре булу дәвам итә, мәсәлән, якынча һәр 12 ел агачтан киселгән Джаганнатх потларын күчерүне беренче булып күрергә. Дәвам итеп, бу төркем Джаганнатх һәм юлдаш Илаһларына баш ашларны һәм тәкъдимнәрне оештыруның эксклюзив привилегияләренә ия булулары традицион рәвештә кабул ителә.[28] Христиан дәгъвачысы һәм колониаль чор тарихчысы Верьер Элвин буенча, асаба риваятьтә Джаганнатх кабилә Илаһы булган ул брамин каһине тарафыннан чакырылып кертелгән булган.[71] Элвин раславы буенча баштагы кабилә Илаһы Киттунг булган, ул шулай ук агачтан ясалган булган. Поляк Индологы Олгиерд М.Старза буенча бу кызык параллель, әмма җитешсезлеге бар, чөнки Киттунг Илаһы агач кисәген яндырып ясала һәм шулай ук хасиятләре буенча Джаганнатх килеп чыгышыннан аерылып тора.[28] Стелла Крамриш буенча башка гипотеза буенча, бүрәнә үзәк Һиндстан кабиләләрендә булган Анга пен Илаһының символы һәм алар аны аның белән Һинд дине Кали Алиһәсенең хасияләтләрен чагылдырыр өчен кулланганнар. Шулай да, Старза раслаганча, бу теория зәгыйфь, чөнки Анга пенда кош яки елан беркетелгән баш итеп күрсәтелә һәм башка детальләр белән, бу кабилә Илаһын Джаганнатхка охшаш булмаган итә.[28]

Кайбер галимнәр, мәсәлән, Кулке һәм Трипатһи Стамбһесвери яки Камбһесвари кебек кабилә Илаһлар Джаганнатх өчлегенә мөмкин булган кертем ясаучы дип фараз иткән.[72] Шулай да, Старза буенча, алар чынлыкта кабилә Илаһлары түгел, ә Һиндстанның көнчыгыш штатларында кабул ителгән Шайва Илаһлары. Кабилә килеп чыгышы өчен тагын бер фараз урта гасыр Лакшми - Нарасимха культы аша.[72] Бу гипотеза Джаганнатхның гадәти булмаган яссы башы, борылмалы авызы һәм зур күзләренә карап тәкъдим ителә, ул һөҗүм итәргә әзер арслан башының сурәтенең абстракциясе булырга мөмкин. Старза раслаганча, кабилә Нарасимха теориясе җәлеп итүчән булган вакытта, бу фаразның зәгыйфьлеге Нарасимханың формада абстракт чагылышы якындагы Конарк һәм Калинга гыйбадәтханә сәнгать эшләрендә Нарасимха сурәтләренә охшаган түгел булуда.[72]
Хәзерге Одишада агач багана Ходай белән күп Дадһиваман гыйбадәтханәләре бар, һәм болар Джаганнатх белән шул ук булырга мөмкин.[73]

Синкретик килеп чыгышы

үзгәртү

Эйч. Эс. Патнаик һәм башкалар буенча, Джаганнатх синкретик/синтетик Илаһ, ул Шайвизм, Шактизм, Вайшнавизм, Җәйничелек һәм Буддачылык кебек төп ышануларның аспектларын комбинацияләнгән.[16][10][74][15] Джаганнатх Вишнуның Пурушоттама формасы буларак табыныла.[75] Кришнаит сампрадайялар, мәсәлән, Гаудия-Вайшнавлар, аны көчле итеп Кришна белән идентификацияләгәннәр.[19][76] Гаудия-Вайшнав традициясендә Балабһадра Баларамның абыйсы, Джаганнатх Кришнаның энесе һәм Субһадра сеңел булып тора.[77]
Джаганнатхның абыйсы дип танылган Балабһадра кайвакыт Шива буларак табыныла.[76] Хәзер Джаганнатхның сеңлесе дип танылган Субһадра шулай ук Брахма булган Илаһ дип танылган.[76][78] Ахырдан, дүртенче Илаһ Сударшана Чакра Кояшның арбасының символы булып тора Һинд диненең Саура (Кояш Ходае) традициясенең абсорбциясе. Бер платформада табынылган Джаганнатх, Балабһадра, Субһадра һәм Сударшан Чакра Чатурдһа Мурти яки “Дүрт мәртәбә форма” дип атала.[79] О.М. Старза раслаганча Джаганнатһ Ратһа Ятра Шива лингалар, Вайшнава баганалары һәм кабилә халык фестивальләре йөреш ритуаллары синкретизмыннан эволюцияләргә мөмкин булганнар.
[80] Джаганнатхның Шайва элементы Тантризм һәм Шактизм ритуаллары һәм доктриналары белән үзара капланыша. Шайвалар буенча, Джаганнатх ул Бһайрава.[81] Шива Пурана Джаганнатханы Шиваның 108 исеменең берсе дип искә ала.[82] Тантрик әдәби текстлар Джаганнатхны Маһабһайрав белән идентификацияли.[77] Синкретизм тезисын тәэмин итә торган башка шәһдәт булып Джаганнатхны Шри Янтраның абстракт тантрик символларында утыру факты тора. Дәвам итеп, аның Шри Чакрасы ("изге көпчәге") Виджамантра “Клим”да табыныла, ул шулай ук Калиның яки Шактиның Виджамантрасы. Баларамның Шешанага яки Шанкарсана буларак чагылышы Шайвизмның Джаганнатх культына йогынтысының шәһадәте билгесе булып тора. Шакти элементын чагылдыра торган өченче Илаһ, Дэви Субһадра һаман да Бһуванешвари Мантра белән табыныла.[81]
Тантрик текстлар Джаганнатхны үз фикерләре буенча Бһайрава дип, ә аның Вимала Алиһәсе белән шул ук булган юлдашын Шакти дип игълан итәләр. Джаганнатхка тәкъдимнәр “Маһапрасад” булып бары тик Вимала Алиһәсенә янә тәкъдим ителгәннән соң була. Охшаш рәвештә, Янтраларның төрле хасиятләре Ратна ведида уеп ясалган булган, анда Дҗаганнатх, Балабһадра һәм Дэви Субһадра куела. Калика Пурана Дҗаганнатхны Тантрик Илаһ итеп сурәтли.[81] Авинаш Патра буенча, Дҗаганнатх традициясендә брамин булмаган “Дайта” каһиннәре өчен ритуаллар һәм махсус урын кабул ителгән; брамин каһиннәре белән бергә яши һәм эшли торган “Дайта” каһиннәре булуы кабилә һәм брахманик традицияләрнең синтезы булган дигәнне фараз итәргә мөмкинчелек бирә. [83] Җәйничелек юрамасы буенча, Дҗаганнатх сурәте (кара төс) шуньяны чагылдыра, Субһадра барлыкка китерүче энергиянең символы булып тора һәм Балабһадра (ак төс) вакыйга Галәмен чагылдыра. Бу барлык сурәтләр борынгы Калинга Җайна Нила Мадһавадан эволюцияләгән. “Сударшана Чакра” Җәйничелек символының Дхарма Чакра өчен Һинду исеме дип фикер йөртелә.
Тарихчы Җадунатһ Саркар сүзләре буенча:[84]

Одишаның төрле диннәре төрле гасырларда Дҗаганнатх традициясенә таба тартылырга тенденциягә ия булганнар һәм ахыр чиктә Дҗаганнатх табынуына кергән, кимендә теориядә.

Бердәм сурәттән Өчлеккә трансформация

үзгәртү
 
Шри Балабһадра һәм Дэви Субһадра белән Шри Джаганнатх.

Мадала Пандҗи Нила Мадһав Джаганнатхка трансформацияләнгән һәм Өчлек өлеше буларак түгел, ә унитар фигура буларак табынылган дип күзәтә. Иртә эпиграфияләр һәм әдәби чыганаклар бары тик бердәм Пурушоттама Джаганнатх Илаһына карый икәнен билгеләргә әһәмиятле.[85] Мурари тарафыннан инша ителгән "Анаргһарагһава" пьесасында бары тик Пурушоттама Джаганнатх һәм аның хатыны Лакшми искә алына, ә Блабһадра һәм Субһадра турында искә алынмый.[85] 1198 елга караган Дасгоба бакын такта язмасы шулай ук бары тик Пурушоттама Джаганнатхны Пури гыйбадәтханәсе башта Ганга патшасы Анантаварман Чодаганга (1078–1147) тарафыннан Вишну һәм Лакшми өчен төзелгән булу контекстында искә алына.[85] Бу чыганакларда Балабһадра һәм Субһадра булуы турында бер сүз дә әйтелми. Мондый хәлләр булу Пурушоттама иң элек Илаһ булган һәм Балабһадра һәм Субһадра дәвам итеп бер фигурага өстәмә итеп кертелгән булган һәм Өчлек формалаштырган дигән аргументларга китергән.

 
Пурида гыйбадәтханәдә күп кеше һәм изгеләр фигуралары, биналар һәм хайваннар белән Баларама, Субһадра һәм Джаганнатх. Одиша, Пуридан рәссам тарафыннан майлы буяу белән ясалган рәсем, як. 1880/1910.


Анангабһима III [1211–1239] хөкеме вакытында, Балабһадра һәм Субһадраның иң элек ясалган мәгълүм искә алуы безнең эраның 1237 ел Паталешвара язуында.[85] Алман Индологы Кульке буенча, Анангибһима III Джаганнатх, Балабһадра һәм Субһадра өчлегенең башлануында торган, бу Балабһадраның III Лакшми ның Субһадрага трансформациясеннән соң өстәлгән икәнен фараз итү нәтиҗәсенә килергә мөмкинчелек бирә.

Теология

үзгәртү

Джаганнатха традициясе белән бәйле теология һәм ритуаллар Ведик, Пураник һәм тантрик темаларны кертә. Ул Ведик-Пураник Пурушоттама (туры мәгънәдә: Иң Олы Шәхес),[4][5] һәм шулай ук Пураник Нараяна һәм тантрик Бһайрава. Вишнудһарма Пурана (як. 4-енче гасыр) буенча, Кришна Одрада (Одиша) Пурушоттама формасында табыныла.[86] Ул Вайшнава фикерендә абстракт “кала” (вакыт) буларак үтә торган Ходай Кришна формасы метафизик Пара Браһман белән шул ук. Ул булуын төшенергә яки сизелергә мөмкин, әмма күренә торган булмаган абстракция, нәкъ вакыт кебек. Джаганнатх - ул Чайтанья (Аң) һәм аның юлдашы Субһадра Шакти (энергиясен) чагылдыра, шул ук вакытта Балабһадра Джнананы (белемне) чагылдыра. Салабега буенча, Джаганнатх традициясе Вайшнавизм, Шайвизм, Шактизм, Буддачылык, Йога һәм Тантра традицияләрендә булган теологияләрне үзенә кертә.[87]

Кришна. Мәхәббәт һәм мәрхәмәтлелек

үзгәртү

Джаганнатх теологиясе Кришнаныкы белән үзара капланыша. Мәсәлән, Дина Крушнаның 17-енче гасыр калссик “Раса каллола” әсәре Джаганнатхка мактау белән ачыла, шуннан соң бөтен булганда Илаһины аңлау өчен белемгә, мәхәббәткә һәм тугърылыкка омтылуга өнди торган теология кертелгән Кришна хикәясе сөйләнә. Рудрабһатта тарафыннан Каннада телендә 13-енче гасыр “Джаганнатһа виджайя” кушылган проза һәм шигърият тексты ул күбесенчә Кришна турында. Ул “Һари (Вишну), Һара (Шива) һәм Брахма” шул ук иң олы җанның аспектлары дип аңлата торган җырны кертә. Аның теологиясе, Одия тексты кебек иң олы якты җан “йөрәктә мәхәббәт” белән шул ук дигән тирәли фикерне игътибар үзәгендә тота. Ассамнан 15-енче гасыр Бхакти галиме Шанкарадева 1481 елда Джаганнатханың тугърысы булып киткән һәм Джаганнатха-Кришна турында төбәккә йогынты ясаган һәм хәзер дә Ассамда һәм Манипурда популяр булып торган мәхәббәт һәм мәрхәмәтлелек пьесаларын язган.[88]

Шунья Брахма

үзгәртү

Урта гасыр Одия галимнәре, мәсәлән Ананта, Ачьютананда һәм Чайтанья Джаганнатхның теологиясен “Шуньяның шәхесләнеше, яки бушлык” дип тасвирлаган, әмма тулысынча Буддачылыкта Шуньята формасында түгел. Алар Джаганнатхны “Шунья Брахма” буларак, яки альтернатив рәвештә “Ниргуна Пуруша” буларак (яки “абстракт шәхесләнгән Галәм”) дип раслыйлар. Вишну аватарлары дхарманы саклар өчен бу Шунья Брахмадан кеше формасына иңәләр.[39][89]

Дхармик текстларда һәм традицияләрдә Джаганнатх

үзгәртү

Гәрчә Джаганнатх үткәндә башка традицияләрдә идентификацияләнсә дә, хәзер ул күбрәк Вайшнав традициясе белән идентификацияләнә.

Вайшнавит юрамасы

үзгәртү

Сканда Пурана һәм Брахма Пурана Джаганнатхпуриның барлыкка килүен Уджджайннан хөкем итә торган ихтирамлы патша Индрадьюмна хөкеме вакыты дип күрсәтә. Вайшнавалар белән бәйле икенче риваять буенча Ходай Кришна Джарадан иллюзор үлеме белән Аватарының максатын тәмамлагач һәм аның “үлемле” калдыклары таралырга калганнан соң, кайбер ихтирамлы кешеләр тәнне күргәннәр, сөякләрне җыйганнар һәм аларны тартмага салганнар. Алар тартмада ул Ходай Вишну үзе тарафыннан Индрадьюмна игътибарына күрсәтелгәнчегә кадәр калган; Ходай Вишну аңа агачтан Джаганнатхның потын яки муртисын ясарга һәм бүксәсендә Кришна сөякләрен изгеләштерергә кушкан. Шуннан соң Патша Индрадьюмна Ходайлар архитекторын, Илаһи балта остасына агач бүрәнәсеннән Илаһны кисеп ясарга кушкан, һәм ул мурти ахыр чиктән Пури ярларында юылган булган. Индра Вишвакарманы (шулай ук яшеренү кыяфәте алган Илаһ дип әйтелә торган) җибәргән, ул җибәрелүен эш комаучаламыйча һәм шәхсән эшләнү шартында кабул иткән. [90]
Һәркем Илаһи эш турында борчылган, Патша Индрадьюмнаны да кертеп. Ике көн көткәннән соң, Илаһны күрүе турында борчылган Патша теләген контрольдә тота алмаган һәм Вишвакарма эшли торган урынга зиярәт кылган. Шактый тиздән Вишвакарма бик борчылган булган һәм пот кисеп ясау эшен тәмамланмаган итеп калдырган; потлар кулсыз һәм аяксыз булган. Патша мондый хәлләр белән бик дулкынланган булган һәм Брахмага аңа ярдәм итәр өчен чакырган. Брахма Патшага кисеп ясалган потлар киселгән рәвештә илаһилаштырылыр һәм мәшһүр булыр дип вәгъдә иткән. Бу вәгъдә буенча эшләп, Индрадьюмна потларны рәсми рәвештә илаһилаштырыр өчен чара оештырган һәм бу вакыйгада булырга барлык Илаһларны чакырган. Брахма дини чарада баш каһин буларак утырган һәм потка тормыш (җан) керткән һәм аның күзләрен куйган (ачкан). Моның нәтиҗәсендә потлар мәшһүр булган һәм Джаганнатх Пурида танылган Джаганнатх Гыйбадәтханәсендә Кшетра (дини сәфәр кылу урыны) буларак табынылган. Шулай да, баштагы потлар гыйбадәтханә янында буада табылган дип ышаныла.[90]

Рамаяна һәм Маһабһаратамнан хикәяләр

үзгәртү

Прабһат Нанда буенча Вальмики Рамаянасында Джаганнатх искә алына.[91] Кайберәүләр Патша Джанак Ситага ирешү өчен яджна башкарган һәм җирне башкарган риваять урын Сурьянараян Дас буенча Пурида урнашкан Гундича гыйбадәтханәсе белән шул ук җир дип ышаналар. [92] Дас раслаганча Маһабһаратам Патша Индрадьюмнаның Ашвамедх Яджнасын һәм Джаганнатх культының дүрт Илаһы килүен тасвирлый.[92]

Сарала Даса Маһабһаратам юрамасы

үзгәртү

15-енче гасыр бөек Одиа шагыйре Сарала Даса Джаганнатхка кешелек коткаручысы дип дан күрсәткәндә, аны Будда формасы дип тә, Кришна манифестациясе дип тә таныган. [93]

Иртә Вайшнава традицияләре

үзгәртү

Вайшнавизм Одишада иртәрәк традиция дип таныла, аның тарихи эзләрен Иртә Урта Гасырларда табып була.[2][1][94] Вишнудһарма Пурана (як. 4-енче гасыр) буенча инде Кришна Одрада (Одишада) Пурушоттама формасында табыныла.[86] Бөек Вайшнав реформаторы Раманаджучарья Пурига 1107 ел һәм 1111 ел арасында зиярәт кылган һәм Патша Ананатаварман Чодаганганы Шайвизмнан Вайшнавизмга күчергән.[95] Пурида ул Одишада Вайшнавизмны дәгъва итәр өчен Рамануджа Матхны нигезләгән. Аларнатһа Гыйбадәтханәсе аның Одишага килүенә шәһадәт булып тора. 12-енче гасырдан бирле Рамануджачарья йогынтысы астында Джаганнатх мәдәнияте арта торган рәвештә Вайшнавизм белән идентификацияләнгән булган.[20] Көнчыгыш Гангалар хөкеме астында Вайшнавизм Одишада иң төп ышану булып киткән. Одиа Вайшнавизмы әкренләп төп Илаһ буларак Джаганнатхны игътибар үзәгендә тота башлаган.
Шайвизм, Шактизм һәм Буддачылык Илаһларын Джаганнатх пантеонына кертеп секта аермалары бетерелгән булган. [94] Ганга Патшалары Вишнуның барлык ун аватарларын да ихтирам иткән һәм Джаганнатхны барлык аватарларның сәбәбе буларак таныган. Вайшнава изгесе Нимбаркачарья Пурига зиярәт кылган һәм 1268 елда Радһаваллав Матханы нигезләгән.[95] Мәшһүр шагыйрь Джаядэва Нимбарка һәм аның Радһа һәм Кришнаны игътибар үзәгендә тотуы тарафдары булган. Джаядэвның Гита Говинда иншасы Көнчыгыш Һиндстан Вайшнавизмында Радһа һәм Кришна концепциясенә яңа ассызыклау куйган. Һәм Пурида Джаганнатх Гыйбадәтханәсе Гита Говинда Кришнаит пьесасы беренче мәртәбә литургия тәкъдим ителгән урын булган.[96] Бу фикер тиздән популяр булып киткән. Маһабһаратта Сарала Даса Джаганнатх турында аны Будда һәм Кришна белән тигез итә торган Универсаль Җан Иясе буларак фикер йөрткән. Ул Будда-Джаганнатхны Кришнаның аватарларының берсе дип таныган.[20] Кайвакыт Джаганнатх Вишну аватары Вамана буларак ихтирам ителә.[21][97] 16-ынчы гасырда Джаганнатх белән ассоциацияләнгән Гопалга табыну инде Одишада чәчәк аткан. Шулай итеп, Раджа Лангулийя Нарасимһа Дэва сигез гопи поты белән Гопинатһ сурәтен куйган. Һәм Һера-Панчами фестивале вакытында Джаганнатхка Кришнага кебек караганнар.[98][99]

Чайтанья Маһапрабху һәм Гаудия Вайшнавизм

үзгәртү

Гаудия Вайшнавизм (шулай ук Чайтанья Вайшнавизмы[100] һәм Харе Кришна буларак мәгълүм) ул Һиндстанда 16-ынчы гасырда Чайтанья Махапрабху (1486–1534) тарафыннан нигезләнгән a Вайшнава дини хәрәкәте. "Гаудия" Гауда төбәгенә (хәзерге көн Бенгалия/Бангладешка) карый һәм Вайшнавизм еш Кришна, Нараяна яки Вишну буларак мөрәҗәгать ителә монотеистик Илаһ яки Иң Олы Илаһи Шәхескә табыну" дигән сүз.
Гаудия Вайшнавизмның игътибар үзәгендә Сваям Бһагаван яки Иң Баштагы Иң Олы Ходай Шәхесенә буларак Кришнага тугъры табыну (Бхакти).[101]
Шри Джаганнатх гел Бенгалия кешеләренә бик якын булган. Фактик рәвештә Пурида төп гыйбадәтханәгә зиярәт кылганда, пилигримнарның якынча 60%-ы Бенгалиядән. Моннан тыш, Ратха Ятра Көнбатыш Бенгалиядә тантаналы рәвештә бәйрәм ителә, биредә Ходай Джаганнатх киң рәвештә йортларда һәм гыйбадәтханәләрдә табыныла. Көн Бенгалиянең иң зур дини фестивале Дурга Пуджага әзеләнү башлауны билгели. Бенгалилар арасында Шри Джаганнатхның киң популярлыгы Шри Чайтанья Махапрабхуга бәйле булырга мөмкин. Чайтанья Махапрабху тормышының соңгы 20 елын Пурида Джаганнатхның экстатик табынуына багышлап уздырган, аны ул Кришнаның формасы дип уйлаган. [102] Махапрабху Санкиртан хәрәкәтен дәгъва иткән, бу Пурида Ходай исемен җырлауга бөек йогынты ясаган. Ул Сарвабһаума Бһаттачарья кебек атаклы галимнәрне фәлсәфәсенә әверелдергән. Ул шул вакыттагы Одиша патшасы Пратапрудра Дэвага һәм Одиша халкына зур йогынты ясаган. Чайтанья Махапрабху Ория Вайшнав традициясенең барышын Бһактины ассызыклап һәм Джаганнатхны Кришна белән көчле идентификацияләп үзгәрткән.[76]
Аның Гаудия Вайшнав фикер мәктәбе Джаганнатхның башка культлар һәм диннәр белән идентификацияне хупламаган, шулай итеп, Ходай Джаганнатхны Баш Илаһның Иң Олы Шәхесе Шри Кришна буларак итеп янә нигезләгән.

Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте Хәрәкәте

үзгәртү
 
Уң ягында Джаганнатх Илаһы белән Алтын Капка Паркында Шрила Прабһупада: 1967, февраль

Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте хәрәкәте барлыкка килүенә кадәр, Джаганнатх һәм аның иң әһәмиятле фестивале ел саен уза торган Ратһа Ятра Көнбатышта чагыштырмача мәгълүм булмаган диярлек булган.[103] Нигезләвеннән соң тиздән, Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте Көнбатышта гыйбадәтханәләр нигезләргә башлаган. Халыкара Кришна Аңы Җәмгыяте нигезләүчесе, киң рәвештә Шрила Прабһупада буларак мәгълүм булган Ачарья Чаран Бһактиведанта Свами Прабһупада Джаганнатхны иң сайланган формаларның берсе итеп сайлап алган һәм Джаганнатх Илаһын дөнья буенча ИСККОН гыйбадәтханәләрендә куйган.[104] ИСККОН Джаганнатхны бөтен дөнья буйлап тәэмин иткән. Ел саен бәйрәм ителә торган Ратһа Ятра фестивале хәзер ИСККОН тарафыннан Көнбатышның күп шәһәрләрендә бәйрәм ителә, биредә алар популяр җәлеп итү чаралары булып торалар.[103] ИСККОН тугърылары Джаганнатхка табыналар һәм Чайтанья Махапрабху хәтеренә Ратха Ятрада катнашалар, Джаганнатхка Пурида 18 ел буе табыналар һәм Ратһа Ятрада актив катнашалар.[105]

Шактизмда Джаганнатх

үзгәртү

Вимала (Бимала) Шакталар тарафыннан Пурушоттама (Пури) Шакти Питһада баш Алиһә буларак табыныла. Джаганнатх, Бһайрава буларак табыныла, традицион рәвештә һаман Шива формасы. Джаганнатх-Вишну Шива белән тигез карала, Ходайның берлеген чагылдырырга интерпретацияләнә. Шулай ук, моның белән бәйле рәвештә Вимала Шиваның хатыны Аннапурна Алиһәсе буларак табыныла.[106] Каршы рәвештә, Тантриклар Джаганнатхны Вишну формасы түгел, ә Шива-Бһайрава дип таныйлар.[107] Традицион (ортодокс традициясе) рәвештә Лакшми Джаганнатхның хатыны, Вимала Тантрик (ортодоксаль булмаган) тәгълимат буенча хатыны.[108] Вимала шулай ук гыйбадәтханә комплексының сакчы Алиһәсе дип таныла һәм Джаганнатх баш Илаһ булып тора.[109] Джаганнатх Шакталар тарафыннан 5 Ходайлар Вишну, Шива, Сурья, Ганеш һәм Дурга Илаһларының комбинациясе дип таныла. Джаганнатх Илаһи йокыга талганда (Саяна Ятра) ул Дурга аспектын ала дип ышаныла. "Ниладри Маһодайя" буенча[110] Джаганнатх поты Чакра Янтрада урнаштырыла, Балабһадра поты Шанкһа Ятрада һәм Субһадра поты Падма Янтрада урнаштырыла.

Джаганнатх һәм Сикхчылык

үзгәртү
  •  
    Коһ-и-Нур
  •  
    Сикхчылык императоры Рандҗит Сингһ Дҗаганнатхка ихтирам күрсәткән. Ул Коһ-и-нур бриллиантын (сулда) Пурида Дҗаганнатх гыйбадәтханәсенә мирас итеп калдырган.

1506 елда [111] яки 1508 елда[112][113]Сикхчылык нигезләүчесе Гуру Нанак Пурига Джаганнатхка килү өчен көнчыгыш Һиндстанга ("удааси" дип аталган) сәяхәте вакытында пилигрим булып барган.[114] [111][112] Аның тарафыннан Пурида ихтирам ителгән Джаганнатх ГыйбадәтханәсендәСикхчылык Аартисы Гаган мейн тһаал укылган булган. [115] Бу арти Амритсарда Һармандир Саһибта Реһраас Саһиб & Ардас укудан соң җырлана (тәлинкәләр һәм лампалар, һ.б. белән башкарылмый).
Гуру Тег Баһадур кебек соңрак Сикхчылык гурулары шулай ук Дҗганнатх Пурига килгәннәр.[116] Пәнҗабның мәшһүр 19-ынчы гасыр Сикхчылык тарафдары хөкемдары Махараджа Ранджит Сингһ Джаганнатхка олы ихтирам белән караган, һәм иң кыйммәтле милкен Коһ-и-Нур бриллиантын Пурида Джаганнатхка бүләк иткән.

Фестивальләр

үзгәртү

Джаганнатх тугърылары тарафыннан күп традицион фестивальләр бәйрәм ителә. Шул күпсанлы бәйрәмнәрдән унөче әһәмиятле булып тора. [117]

  1. Ниладри Маһодайя
  2. Снана Ятра
  3. Ратһа Ятра яки Шри Гундича Ятра
  4. Шри Һари Саян
  5. Уттһапан Ятра
  6. Парсва Парибартан
  7. Дахинаян Ятра
  8. Прабана Ятра
  9. Пусьявишек
  10. Уттараяна
  11. Һоли (Дола Ятра)
  12. Даманак Чатурдаши[118]
  13. Чандан Ятра

Ратха Ятра Джаганнатх фестивальләренең иң әһәмиятлесе.

Ратха Ятра

үзгәртү
 
Пурида Ратх Ятра (2007).

Джаганнатх Өчлеге гадәттә гыйбадәтханәнең санктумында табыныла, әмма Асадһа ае вакытында (Одишада яңгырлы фасыл, гадәттә июнь яки июль аена туры килә) алар Бада Дандага (Пуриның төп проспекты) китерелә һәм гаять зур арбаларда 3 км Шри Гундича Гыйбадәтханәсенә алып барыла һәм җәмәгать Даршанага ия булырга мөмкинчелек бирелә (ягъни “изге карау”). Бу фестиваль Ратһа Ятра буларак мәгълүм, мәгънәсе арбалар (“ратха”) фестивале (“ятра”). “Ратхалар” тәгәрмәчле гаять зур корылмалар, алар һәр елны яңадан төзеләләр һәм тугърылар тарафыннан тартылалар. Джаганнатх өчен арба якынча 45 фут биеклектә һәм мәйданы 35 квадрат фут, аны төзергә якынча 2 ай китә. Пуриның рәссамнары һәм буяучылары арбаларны бизиләр һәм тәгәрмәчләрдә, агачтан яслаган йөртүчедә һәм атларда чәчәк таҗ яфракларын һәм тәхет артында стенада әйләндереп куелган лотосларны буяп ясыйлар. Ратха Ятра вакытында тартылган гаять зур арба Инглиз телендәге juggernaut сүзенең этимологик килеп чыгышы булып тора.[119] Ратха Ятра шулай ук Шри Гундича Ятра дип атала.
Ратха Ятра белән ассоциацияләнгән иң әһәмиятле ритуал булып “чһера паһара” тора. Фестиваль барышында Гаҗапати Патшасы себерүче киемен кия һәм “Чһера Паһара” (Су белән себерү) ритуалында Илаһлар һәм арбалар тирәли себерә. Гаҗапати арбалар алдында юлны алтын тоткычлы себерке белән чистарта һәм үтә тугърылык белән сандал агачы суы һәм порошогы бөрки. Йола буенча, гәрчә Гаҗапати Патшасы Калинга Патшалыгында иң олы шәхес дип танылса да, ул шулай да Джаганнатхка хезмәтче булып тора. Бу ритуал Джаганнатх хөкеме астында куәтле суверен Гаҗапати патшасы һәм иң тыйнак тугъры арасында аерма юк булганын билгели.[120]
Чера паһара ике көн уза, Ратха Ятраның беренче көнендә, Илаһлар Мауси Маа Гыйбадәтханәсендә бакча йортына алып барылганда һәм фестивальнең икенче көнендә Илаһлар церемониаль рәвештә кире Шри Мандирга алып барылганда.
Ратха Ятрада Джаганнатх Гыйбадәтханәсеннән Гундича Гыйбадәтханәсенә Илаһлар арбаларда алып чыгарыла һәм анда җиде көн тора. Шуннан соң Илаһлар “баһуда ятра”да арбаларда кире Шри Мандирга бара. Кире юлларында, өч арба Мауси Маа Гыйбадәтханәсендә туктый һәм Илаһларга пешерелгән бәлеш төре “пода питһа” тәкъдим ителә, аларны гадәттә бары тик фәкыйрьләр генә ашый.
Джаганнатхның Ратха Ятрасын бәйрәм итү Пураналар периодына карый.[чыганагы?] Бу фестивальнең ачык тасвирламалары Брахма Пуранада, Падма Пуранада һәм Сканда Пуранада бар. Капила Самһита шулай ук Ратха Ятрага карый. During the Могол Империясе чорында Раджастханда, Җайпур Патшасы Рамсингһ шулай ук 18-енче гасырда Ратха Ятраны оештыра торган булган дип тасвирланган булган. Одишада Майюрбһанҗ районы һәм Парлакһемунди Патшалары шулай ук Ратха Ятраны оештырганнар, гәрчә масштаб һәм популярлык төшенчәләрендә иң зур фестиваль Пурида була.
Фактик рәвештә, Старза Көнчыгыш Ганга Династиясе хөкеме 1150 ел тирәсендә гаять зур гыйбадәтханәне төзеп бетергәч Ратха Ятраны бәйрәм итү йоласын оештыра торган булганнар. Бу фестиваль Көнбатыш дөньяга бик иртә мәгълүм булган Һинду фестивальләрнең берсе. Порденоунның Одорик монахы Һиндстанга 1316–1318 елларда Марко Полодан соң 20 ел тирәсе соңрак килгән һәм Генуя төрмәсендә сәяхәтләре турында игъланын укып яздырган.[121] 1321 ел игъланында, Одорик кешеләрнең "потлар"ны арбаларга куйганын һәм Патша һәм Патшабикә һәм бөтен халык аларны "чиркәү"дән җыр һәм музыка белән алып чыгуларын алып чыгуы турында мәгълүмат китергән.[122] [123]

Джаганнатх гыйбадәтханәләре

үзгәртү

Аста китерелгән бердәнбер гыйбадәтханәдән тыш, Һиндстанда күп гыйбадәтханәләр бар, тагын өчәү Бангладешта һәм берәү Непалда.

Пурида Джаганнатх Гыйбадәтханәсе Һиндстанда төп Һинду гыйбадәтханәләрнең берсе булып тора. Гыйбадәтханә ике ануратһа, ике конака һәм бер ратхадан торган Панчаратра (биш арба) типы белән Калинга архитектура стилендә төзелгән. Джаганнатх гыйбадәтханәсе яхшы ясалган пагалар белән панчаратра. Пагаларның чокырларында 'Гаҗасимһалар' (фил арсланнар) кисеп ясалган шулай ук тиешле итеп 'Җһампасимһалар' (Сикерүче арсланнар) урнаштырылган. Камил панчаратра гыйбадәтханә Пада, Кумбһа, Пата, Кани һәм Васанта ас-бүлекләренең уникаль Ория стиле белән Нагара-реха гыйбадәтханәсенә үскән. Апсидаль корылманың виманасы бер өстеннән берсе берничә бүлектән тора, Амалакашила һәм Калаша урнаштырылган түбәгә тарая.[124] Пуриның Джаганнатх Гыйбадәтханәсенең дүрт бүлек корылмасы бар, атап ук әйткәндә -

  1. Деула яки Вимана (Sanctum sanctorum), биредә Илаһлар Өчлеге ратнаведида (энҗеләр тәхетендә) урнаштырылган;
  2. Мукһашала (Ал болдыры);
  3. Ната мандир/Натамандапа, ул шулай ук Дҗага моһан буларак мәгълүм, (Җәмәгать Залы/Бию Залы) һәм
  4. Бһога Мандапа (Тәкъдим итүләр Залы).[125]
 
Җһаркһандта, Ранчида Дҗаганнатх гыйбадәтханәсе.

Бу типка карый торган Лингараджа гыйбадәтханәсе һәм башка гыйбадәтханәләр белән чагыштырганда гыйбадәтханә күтәрелгән платформада төзелгән. Бу Калинга гыйбадәтханә архитектурасы тарихында Дҗагамоһана, Бһогамандапа һәм Натьямандапа кебек пулатлар төп гыйбадәтханә белән бергә төзелгән беренче гыйбадәтханә. Төп гыйбадәтханәнең өч тышкы якларында миниатюр изге урыннар бар.
Деула sanctum sanctorum (гарбһагриһа)ның өе булган биек шихара (гөмбәздән) тора. Казылма агачтан ясалган багана тәкъдим итү буларак лампалар урнаштыру өчен кулланыла. Гыйбадәтханәгә төп капка Арслан Капкасы (Сингһадвара)ны ике сакчы Илаһ Дҗайя һәм Видҗайя тарафыннан саклана. 16 яклы 11 метр (36 фут) биеклектәге гранит монолитик колонна сыман багана Сурьяның арба йөртүчесе Арунаны тотучы Аруна Стамбһа (Кояш Баганасы) буларак мәгълүм. Бу колонна монда Конарк Кояш гыйбадәтханәсеннән китерелгән булган. Мандала панҗиның гыйбадәтханәнең тарихи язмларында гыйбадәтханә хәзерге изге урында башта Сомавамши династиясенең Яяти Патшасы тарафыннан төзелгән булган. Шулай да, тарихчылар Мадала Панҗиның чынлыгын һәм тарихилыгын сорау астына куялар. Тарихчылар буенча, Деула һәм Мукһашала 12-енче гасырда Ганга Патшасы Анантаварман Чодаганга оныгы Анангабһимадэва тарафыннан төзелгән булган һәм Натамандапа һәм Бһогамандапа дәвам итеп тәңгәл килгән рвештә Гадҗапати Пурушоттама Дэва (1462–1491) һәм Пратапрудра Дэва (1495–1532) хөкемнәре вакытында төзелгән булган. Мадала Панҗи буенча, тышкы пракара Гаҗапати Капилендрадева (1435–1497) тарафыннан төзелгән булган. Курма бедһа (Ташбака чолгап алуы) дип аталган эчке “пракара” Пурушоттама Дэва тарафыннан төзелгән булган.

  Викиҗыентыктагы медиафайллар?
  «Индуизм» порталы

Шулай ук карарга мөмкин

үзгәртү

Әдәбият

үзгәртү

Сылтамалар

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 Mukherjee, 1981
  2. ↑ 2,0 2,1 Eschmann, Kulke
  3. ↑ 3,0 3,1 Eschmann, Kulke, 31–98 битләр.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Rajaguru, 1992
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Starza, 1993, Cult Purusottama at Puri, 72–77 битләр.
  6. ↑ 6,0 6,1 Miśra, 2005, chapter 9, Jagannāthism, 99 бит.
  7. ↑ Ray, 2007, 151 бит.
  8. ↑ {{{башлык}}} // Lochtefeld J. G. The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. — Rosen Publishing Group(ингл.)татар.. — Vol. 2. — P. 567. — ISBN 0823931803.
  9. ↑ Волчок Б. Я. Ория // Народы Южной Азии: Индия, Пакистан, Непал, Сикким, Бутан, Цейлон и Мальдевские острова / Под ред. Н. Р. Гусевой, А. М. Дьякова, М. Г. Левина, Н. Н. Чебоксарова. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1963. — С. 467. — (Народы мира: Этнографические очерки).
  10. ↑ 10,0 10,1 Patnaik, 1994, chapter 6. Sanatana Dharma: The Great Synthesis
  11. ↑ "Synthetic Character of Jagannath Culture", Pp. 1–4 2011 елның 8 июль көнендә архивланган.
  12. ↑ Tripathy, B (June 2012). «Jagannath Cult in North-east India». Orissa Review: 24–27.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Patra, 2011, 5–16 битләр.
  14. ↑ Pradhan, Atul Chandra (June 2004). «Evolution of Jagannath Cult». Orissa Review: 74–77.
  15. ↑ 15,0 15,1 Miśra, 2005, chapter 9, Jagannāthism, 97 бит.
  16. ↑ 16,0 16,1 Patnaik, Bibhuti. My friend, philosopher and guide (3 July 2011).
  17. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduikm: N-Z. Rosen Publishing. p. 567. ISBN 978-0-8239-3180-4. https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Mukherjee, 1981, 67 бит.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Hardy, 1987, 387–392 битләр.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Mukherjee, 1981, 155–156 битләр.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Starza, 1993, 73, 76 битләр.
  22. ↑ Eschmann, Kulke, 537 бит.
  23. ↑ Das, Basanta Kumar (2009). Lord Jagannath Symbol of National Integration. Orissa Review. “The term Jagannath etymologically means the Lord of the Universe”
  24. ↑ ::: LordJagannath.Co.in ::: Lord Jagannath (Names). lordjagannath.co.in (2010). “Different names of Shree Jagannath”
  25. ↑ The Sampradaya Sun - Independent Vaisnava News - Feature Stories - March 2008.
  26. ↑ 64 Names of Lord Jagannath Around Odisha | PURIWAVES. puriwaves.nirmalya.in. “Sri Jagannath is being worshipped throughout Orissa over thirty districts in 64 names.”
  27. ↑ 27,0 27,1 Joshi, Dina Krishna (June–July 2007). «Lord Jagannath: the tribal deity». Orissa Review: 80–84.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Starza, 1993, 65–67 with footnotes битләр.
  29. ↑ Wendy Doniger; Merriam-Webster, In (1999). Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions. Merriam-Webster. p. 547. ISBN 978-0-87779-044-0. https://archive.org/details/isbn_9780877790440. 
  30. ↑ Santilata Dei (1988). Vaiṣṇavism in Orissa. Punthi. pp. 58–59. ISBN 978-81-85094-14-4. https://books.google.com/books?id=Q0kdAAAAMAAJ. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Starza, 1993, 48–52 битләр.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Chowdhury, Janmejay. «Iconography of Jagannath». Srimandir: 21–23.
  33. ↑ Pattanaik, Shibasundar (July 2002). «Sudarsan of Lord Jagannath». Orissa Review: 58–60.
  34. ↑ The origin of Patita Pavana. Sri Krishna Kathamrita. Sri Gopaljiu. әлеге чыганактан 2017-09-18 архивланды. 2022-01-12 тикшерелгән.
  35. ↑ Das, Madhavananda. The Story of Gopal Jiu (8 June 2004). 2010 елның 13 сентябрь көнендә архивланган.
  36. ↑ Vaishnava. Cz. Jagannatha Puri. Bhakti Vedanta Memorial Library. әлеге чыганактан 2012-10-14 архивланды. 2022-01-12 тикшерелгән.
  37. ↑ Peter J. Claus; Sarah Diamond; Margaret Ann Mills (2003). South Asian Folklore: An Encyclopedia. Taylor & Francis. p. 515. ISBN 978-0-415-93919-5. https://books.google.com/books?id=ienxrTPHzzwC&pg=PA515. 
  38. ↑ Srinivasa. (2011). Hinduism For Dummies. John Wiley & Sons. p. 96. ISBN 978-1-118-11077-5. https://books.google.com/books?id=br61gYKt5Q0C&pg=PA96. 
  39. ↑ 39,0 39,1 Patnaik, 2005, 111–119 битләр.
  40. ↑ 40,0 40,1 Mishra, Kabi. He is the infinite Brahman (3 July 2011).
  41. ↑ Asiatic Society of Bengal (1825). Asiatic researches or transactions of the Society instituted in Bengal, for inquiring into the history and antiquities, the arts, sciences, and literature, of Asia. p. 319. https://books.google.com/books?id=nyZFAAAAcAAJ&pg=PA319. 
  42. ↑ Dash, Durgamadhab (June 2007). «Place of Chakratirtha in the cult of Lord Jagannath». Orissa Review.
  43. ↑ Asiatic Journal. Parbury, Allen, and Company. 1841. pp. 233–. https://archive.org/details/asiaticjournala44unkngoog. 
  44. ↑ Wilkins, William Joseph (1900). Hindu Mythology, Vedic and Puranic. London: Elibron Classics. ISBN 978-81-7120-226-3. http://www.sacred-texts.com/hin/hmvp/hmvp30.htm. 
  45. ↑ Jitāmitra Prasāda Siṃhadeba (2001). Tāntric Art of Orissa. Gyan Books. p. 146. ISBN 978-81-7835-041-7. https://books.google.com/books?id=k2jr3_rSEysC&pg=PA146. 
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Patra, 2011, 8–10, 17–18 битләр.
  47. ↑ Starza, 1993, 64 битләр.
  48. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: Volume Two. The Rosen Publishing Group. p. 665. ISBN 978-0-8239-3180-4. https://books.google.com/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA665. 
  49. ↑ Index of 16 Purans. Markandeya. 2009. pp. 18, 19. https://www.scribd.com/doc/17775667/Index-of-16-Hindu-Puranas.  2014 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.
  50. ↑ Ralph TH Griffith. Rig Veda. verse 10.155.3: Wikisource. https://en.wikisource.org/wiki/The_Rig_Veda/Mandala_10/Hymn_155. ; Quote: अदो यद्दारु प्लवते सिन्धोः पारे अपूरुषम् । तदा रभस्व दुर्हणो तेन गच्छ परस्तरम् ॥३॥
  51. ↑ Starza, 1993, 59–60 with footnotes битләр.
  52. ↑ 52,0 52,1 Starza, 1993, 58–59 with footnotes битләр.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Starza, 1993, 54–56 with footnotes битләр.
  54. ↑ Faxian: Chinese Buddhist Monk, Encyclopædia Britannica
  55. ↑ Patra, 2011, 6–7 битләр.
  56. ↑ Mansinha Mayadhar. "History of Oriya Literature." Sahitya Akademi, 1960. 70-72.
  57. ↑ Lochtefeld, 2002, 73, 128 бит.
  58. ↑ Holt, 2008, 18–21 бит.
  59. ↑ Coulter, 2013, 109 бит.
  60. ↑ Srinivasan, 2011, 182 бит.
  61. ↑ Holt, Kinnard, 4, 95, 111 бит.
  62. ↑ Jones, Ryan, 96 бит.
  63. ↑ Doniger O'Flaherty, 1988, 188 бит.
  64. ↑ Holt, 2004, 12, 15 бит.
  65. ↑ Leyden, 1982, 22 бит.
  66. ↑ Abhimanyu Dash "Lord Buddha in the Cult of Lord Jagannath" Magazine of Govt. of Odisha. Jun 2014. 85-89
  67. ↑ Mohanty, Jagannath (2009). Indian Culture and Education. Deep& Deep. p. 5. ISBN 978-81-8450-150-6. https://books.google.com/books?id=3T2Ph_SmjtoC&q=nilakantha+das+jagannath&pg=PA5. 
  68. ↑ Barik, P M (July 2005). «Jainism and Buddhism in Jagannath culture». Orissa Review: 36.
  69. ↑ Das, Aniruddha. Jagannath and Nepal. pp. 9–10. 
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Starza, 1993, 62–63 with footnotes битләр.
  71. ↑ Elwin, Verrier (1955). The Religion of an Indian Tribe. Oxford University Press (Reprint). p. 597. 
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Starza, 1993, 67–70 with footnotes битләр.
  73. ↑ Mohanty, P.C. (June 2012). «Jagannath temples of Ganjam». Odisha Review: 113–118.
  74. ↑ Mukherjee, 1981, 1–2 битләр.
  75. ↑ History od deities. Jagannath temple, Puri administration.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 Bryant, Edwin F (2007). Krishna: A Sourcebook. Oxford University Press. p. 142. ISBN 978-0195148916. 
  77. ↑ 77,0 77,1 Das, Suryanarayan (2010). Lord Jagannath. Sanbun. p. 89. ISBN 978-93-80213-22-4. https://books.google.com/books?id=gFn8wSDfSxEC&q=jagannath+as++jain&pg=PA82. 
  78. ↑ History of deities. Jagannath temple, Puri administration.
  79. ↑ Behera, Prajna Paramita (June 2004). «The Pillars of Homage to Lord Jagannatha». Orissa Review: 65.
  80. ↑ Starza, 1993, 70, 97, 105 битләр.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 Behuria, Rabindra Kumar (June 2012). The Cult of Jagannath pp. 42–43. Orissa Review.
  82. ↑ Shiva Purana. Shiva Shahasranama.
  83. ↑ Patra, 2011, 17–18 битләр.
  84. ↑ Siṃhadeba, Jitāmitra Prasāda (2001). Tāntric Art of Orissa. Evolution of tantra in Orissa: Kalpaz Publications. p. 145. ISBN 978-81-7835-041-7. https://books.google.com/books?id=k2jr3_rSEysC&q=jagannath&pg=PA146. 
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 Tripathy, Manorama (June 2012). «A Reassessment of the origin of the Jagannath cult of Puri». Orissa Review: 30.
  86. ↑ 86,0 86,1 Starza, 1993, 76 бит.
  87. ↑ Sālabega, 1998, 13–14 битләр.
  88. ↑ Dalal, 2010, 373–374 битләр.
  89. ↑ Dalal, 2010, 388 бит.
  90. ↑ 90,0 90,1 Deshpande, Aruna (2005). India: A Divine Destination. Crest Publishing House. p. 203. ISBN 978-81-242-0556-3. 
  91. ↑ Nanda, Prabhat Kumar (June–July 2007). Shree Jagannath and Shree Ram. 110–111. ISBN 9789380213224. https://books.google.com/books?id=gFn8wSDfSxEC&pg=PA26. Retrieved 28 November 2012. 
  92. ↑ 92,0 92,1 Das, Suryanarayan (2010). Lord Jagannath. Sanbun. p. 13. ISBN 978-93-80213-22-4. https://books.google.com/books?id=gFn8wSDfSxEC&pg=PA26. 
  93. ↑ Das, Suryanarayan (2010). Lord Jagannath. Sanbun. p. 26. ISBN 978-93-80213-22-4. https://books.google.com/books?id=gFn8wSDfSxEC&q=jagannath+sarala+das&pg=PA26. 
  94. ↑ 94,0 94,1 Panigrahi, K.C. (1995). History of Orissa. Kitab Mahal. p. 320. 
  95. ↑ 95,0 95,1 Kusuman, K.K. (1990). A Panorama of Indian Culture: Professor A. Sreedhara Menon Felicitation Volume. Mittal Publications. p. 166. ISBN 9788170992141. https://books.google.com/books?id=z4JqgSUSXDsC&q=guru+nanak+jagannath+puri&pg=PA167. 
  96. ↑ Sahoo, K.C. (1988). "Gitagovinda (Influence: Oriya)". in Amaresh Datta. Encyclopaedia of Indian Literature: Devraj to Jyoti. 2. New Delhi: Sahitya Akademi. pp. 1419–1421. ISBN 81-260-1194-7. https://books.google.com/books?id=zB4n3MVozbUC&q=PA1419. 
  97. ↑ Jayanti Rath. Jagannath—The Epitome of Supreme Lord Vishnu.
  98. ↑ Mukherjee, 1981, 66–67 битләр.
  99. ↑ Rajaguru, 1992, vol 2, part 2.18. The Cult of Gopal Krsna or gopinatha
  100. ↑ Hindu Encounter with Modernity, by Shukavak N. Dasa 2008 елның 11 май көнендә архивланган. "
  101. ↑ "Өстәрәк искә алынган инкарнацияләрнең барысы да Ходайның я тулы өлешләре я тулы өлешләренең өлешләре, әмма Ходай Шри Кришна иң баштагы Ходай шәхесе." Бхагават Пурана 1:3:28
  102. ↑ Kulke, Herman (2004). A History of India, 4th edition. Routledge. p. 150. ISBN 978-0-415-32920-0. https://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC&pg=PA150. 
  103. ↑ 103,0 103,1 Melton, Gordon (2007). The Encyclopedia of Religious Phenomena. Jagannath: Visible Ink Press. ISBN 9781578592593. https://books.google.com/books?id=SOldV3dVOoUC&q=jagannath++iskcon&pg=PT374. 
  104. ↑ Waghorne, J.P. (2004). Diaspora of the Gods:Modern Hindu Temples in an Urban Middle-Class World. Oxford University Press. p. 32. ISBN 9780198035572. https://books.google.com/books?id=QBLFbfUrsDIC&q=jagannath++iskcon&pg=PA32. 
  105. ↑ Bromley, David (1989). Krishna Consciousness in West. Bucknell University Press. p. 161. ISBN 9780838751442. https://books.google.com/books?id=F-EuD3M2QYoC&q=jagannath+iskcon&pg=PA161. 
  106. ↑ Tripathy, Shrinibas (September 2009). «Goddess Bimala at Puri». Orissa Review: 66–69.
  107. ↑ THE TEMPLE OF JAGANNATHA. Official site of Jagannath temple. Shree Jagannath Temple Administration, Puri.
  108. ↑ Starza, 1993, 20 бит.
  109. ↑ Mahapatra, Ratnakar (September–October 2005). «Vimala Temple at the Jagannath Temple Complex, Puri». Orissa Review: 9–14.
  110. ↑ Simhadeba, J.P. (2001). Tantric Art of Orissa. Gyan Books. p. 133. ISBN 9788178350417. https://books.google.com/books?id=k2jr3_rSEysC&q=vimala+jagannath&pg=PA133. 
  111. ↑ 111,0 111,1 http://www.orissa.gov.in/e-magazine/orissareview/2012/Feb-March/engpdf/1-6.pdf
  112. ↑ 112,0 112,1 Home (13 November 2013). әлеге чыганактан 2016-03-04 архивланды. 2023-03-14 тикшерелгән.
  113. ↑ http://www.sikh-heritage.co.uk/Scriptures/Guru%20Granth/Guru%20Granth.htm&nbsp(үле сылтама);
  114. ↑ K.K. Kusuman (1990). A Panorama of Indian Culture: Professor A. Sreedhara Menon Felicitation Volume. Mittal Publications. p. 167. ISBN 9788170992141. https://books.google.com/books?id=z4JqgSUSXDsC&pg=PA167. 
  115. ↑ http://www.livehindustan.com/news/tayaarinews/tayaarinews/article1-story-67-67-199585.html 2014 елның 3 май көнендә архивланган. गुरु नानक देव और उनके द्वारा प्रवर्तित मार्ग
  116. ↑ S.S. Johar, University of Wisconsin--Madison Center for South Asian Studies (1975). Guru Tegh Bahadur. Abhinav Publications. p. 149. ISBN 9788170170303. https://books.google.com/books?id=dFomYOVXsAkC&pg=PA149. 
  117. ↑ Festivals of Lord Sri Jagannath. nilachakra.org (2010). әлеге чыганактан 2012-10-22 архивланды. 2022-01-28 тикшерелгән. “By large 13 festivals are celebrated at Lord Jagannath Temple”
  118. ↑ Damanaka Chaturdasi - Jagannath Temple. jagannathtemplepuri.com. “This falls in the month of Chaitra. On this day, the deities pay a visit to the garden of the celebrated Jagannath Vallabha Matha where they pick-up the tender leaves of the Dayanaa unnoticed by anybody.”
  119. ↑ Juggernaut, definition and meaning. Merriam Webster Dictionary.
  120. ↑ Karan, Jajati. Lord Jagannath yatra to begin soon (4 July 2008). 2013 елның 29 июнь көнендә архивланган.
  121. ↑ Mitter, 1977, 10 бит.
  122. ↑ Starza, 1993, 129 бит.
  123. ↑ Das, 1982, 48 бит.
  124. ↑ Architecture of Jagannath temple. Jagannath temple, Puri. әлеге чыганактан 2012-11-20 архивланды. 2022-01-28 тикшерелгән.
  125. ↑ Jagannath Temple, India - 7 wonders. 7wonders.org (2012). әлеге чыганактан 2012-06-12 архивланды. 2022-01-28 тикшерелгән. “The temple is divided into four chambers: Bhogmandir, Natamandir, Jagamohana and Deul”
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Җаганнатһ&oldid=4403022