Wikipedia

Шива

Шива (Әйтелеше: - ˈ|ʃ|iː|v|ə|,_|ˈ|ʃ|ɪ|-); Санскрит телендә: शिव, IAST: Śiva, турыдан-туры мәгънәдә: алкышлы берәү) ул Һинд диненең төп Ходайларының берсе. Ул Шайвизмда Иң Олы Ходай, бу хәзерге заман Һинд динендә иң төп традицияләрнең берсе.

Шива
Lua хатасы: expandTemplate: template "lang-sa-sidd" does not exist.
Сурәт
Җенес ир-ат
ХФӘ билгесе Śiva
Туу датасы билгесез[1]
Ире яки хатыны Парвати[2] һәм Сати[d][3]
Балалар Ганеша, Сканда, Аяппа һәм Ашокасундари[d]
Иконографический атрибут Тришула[d], Дамару[d], Лингам һәм Васуки
Илаһ карый Һинд дине һәм Җәйничелек
Коралланыш Тришула[d] һәм Pashupatastra[d]
Менеп йөри торган хайваны Нанди
 Шива Викиҗыентыкта
Мурудешварда Шива сыны. Шива Һинд дине Ходае. Мантрасы - Ом Нама Шивая. Парабрахманга бәйле (Шайвизм, Тримурти, Дэва, Ишвара). Сугыш кораллары: Тришула, Пашупатастра, Парашу (балтасы), Рудра Астра, Пинака. Хатыннары: Парвати (аны Кали Алиһәсе/Дурга белән тәңгәлләштерәләр), Сати, Мохини. Балалары: Ганеша һәм Картикея. Төбәк юрамаларында: Айяппан (Айянар, Шаста, Ашокасундари, Манаса, Вишнумайя һәм башкалар. Сыену урыны - Кайлаш тавы. Атланган хайваны - Нанди (үгезе). Фестивальләре: Махашиваратри, Шраван ае.

Шива "явызлыкны бетерүче һәм трансформацияләүче" Тримуртиның берсе, бу Һинду өчлеге, аңа шулай ук Брахма һәм Вишну керә.[4][5] Шайвизм традициясендә, Шива Галәмне барлыкка китерүче, саклаучы һәм трансформацияләүчесе. Һинд диненең Шактизм традициясендә Алиһә, яки Дэви иң олы дип таныла, шулай да Шивага, Вишну һәм Брахма белән табыналар. Алиһә һәрберсенең энергиясе һәм барлыкка китерүче көче (Шактисы) дип раслана, монда Парвати (Сати) Шиваның көчен тулыландыручы хатыны.[6][7] Ул Һинд диненең Смарта традициясенең Панчаятана пуджасында биш эквивалент Ходайның берсе.

Шайвизм сектасы буенча, Шиваның иң олы формасы формасыз, чиксез, трансцедент һәм үзгәрмәүче абсолют Брахман,[8] һәм Галәмнең беренчел Атманы (җаны, үзе).[9][10][11] Шиваның күп алкышлы һәм куркыныч сурәтләре бар. Алкышлы аспектларда ул Кайлаш Тавында яшәүче бар нәрсәне белүче Йоги буларак сурәтләнә,[4] ул шулай ук хатыны Парвати һәм ике баласы, Ганеша һәм Картикейя белән хуҗалык алып бара. Аның куркыныч аспектларында ул еш шәйтаннары үтерә торган итеп сурәтләнә. Шива шулай ук Адийоги Шива буларак мәгълүм, ул Йоганың, медитациянең һәм сәнгатьләрнең яклаучы Ходае.[12][13][14]

Шиваның иконографик хасиятләре: аның муены тирәли уралган елан, бизәүче ярымай, аның бөтерелгән чәчләреннән коючы изге Ганга елгасы, аның маңгаенда өченче күз, аның коралы буларак тришула һәм дамару барабаны. Ана еш Лингамның иконик булмаган формасына буларак табыналар.[15] Шива пан-Һинду Ходае, аңа Һиндстанда, Непалда һәм Шри Ланкада табыналар.[16][17]

Этимологиясе һәм башка атамалары

үзгәртү
 
Элефанта Мәгарәләрендә Шива сыннары
 
ГОА археологик музеенда мыеклы Шива сыны

Санкрит сүзе"Шива" (Дэванагари: (Санскрит телендә - शिव))ның мәгънәсе Монье Монье-Уильямс буенча, "алкышлы, хәерхаһлы, грациоз, юмарт, алкышлар бирүче, дустанә".[18] Халык этимологиясендә Шиваның тамырлары - śī мәгънәсе "кем шуның эчендә бөтен нәрсә булган, үтеп керүче" һәм ва ул "чагылыш яки нәзеклек" дигәнне аңлата.[18][19]

Шива сүзе Риг Ведада (безнең эрага якынча 1700-1100 еллар) сыйфат буларак, Рудраны кертеп кайбер Ригведик Ходайларның эпитеты буларак кулланыла.[20] Шива төшенчәсе шулай ук "азат ителүне, иң соң хөр булу" һәм "алкышлы берәү"не билгели, бу куллануның сыйфат мәгънәсенә әдәбиятнең күп Ведик катламнарына мөрәҗәгать ителә.[18][21] Төшенчә Эпосларда һәм Пураналарда "Шива" сүзенең Ведик "Рудра-Шива"сыннан барлыкка килгән, бу алкышлы Ходай, ул "барлыкка китерүче, янә кабатлаучы һәм юкка чыгаручы".[18][22]

Шарма башка этимологияне тәкъдим итә Санскрит тамыры санскр. (IAST) śarv- белән, моның мәгънәсе "җәрәхәт ясарга" яки "үтерергә",[23] бу "караңгылык көчләрен үтерергә сәләтле берәү" дигәнне аңлата.[24]

Санскрит сүзе санскр. (IAST) śaivaның мәгънәсе "Ходай Шива"га караган дигәнне аңлата, бу төшенчә Һинд динендә Һинд диненең төп сектасын һәм аның әгъзасын билгеләү өчен кулланыла.[25] Ул Шайвизм кебек билгеле ышануларны һәм практикаларның хасиятләрен тасвирлау өчен сыйфат буларак кулланыла.[26]

Кайбер авторлар исемне Тамил сүзе (IAST|śivappu) белән бәйлиләр, ул "кызыл" дигәнне аңлата һәм Шиваның Кояшка бәйле икәнен билгели (санскр. (IAST) śivan, Тамилча "кызыл берәүe" дигәнне аңлата) һәм Рудра Ригведада шулай ук Бабхру (көрән, яки кызыл) дигәнне аңлата.[27][28] Вишну сахасранама Шиваның күп мәгънәләре бар дип әйтә: "Саф", "Пракрти өч гунасына бәйле түгел (Саттва, Раджас, һәм Тамас)".[29][30]

Шиваны күп исемнәр белән беләләр, мәсәлән, Вишванатха (Галәм Ходае), Махадэва, Махандэо, Махеша, Махешвара, Шанкара, Шамбху, Рудра, Хара, Трилочана, Дэвендра (Ходайларның җитәкчесе), Нилаканта, Субханкара, Трилокинатха (өч патшалык Ходае),[31][32][33] һәм Гхрнешвар (мәрхәмәтлелек Ходае).[34] Шайвизмда Шивага иң олы хөрмәт аның эпитетларында чагылган Махадэва ("Бөек Ходай"; (маха) "Олы" һәм дэва "Ходай"),(Махешвара) ("Олы Ходай"; маха "бөек" һәм (ишвара) "Ходай"),[35][36] һәм Парамешвара ("Иң Олы Ходай").[37]

Сахасранама Ходайның аспектларыннан һәм эпитетларыннан алынган мең исемнәрнең исемлеген китергән урта гасыр Һинд текстлары.[38] Шива Сахасранаманың, тугърыларның гимннарының ("стотра"ларының) кимендә сигез төрле юрамасы бар, анда Шиваның күп исемнәре китерелгән.[39] "Махабхарата"ның 13-енче китабында ((Анушасанапарван))да бер шундый исемлек китерелгән.[40] Шиваның шулай ук Даша-Сахасранамалары (10 000 исеме) бар, алар Мананьясада бар. Шулай ук "Шатарудрия" буларак мәгълүм Шри Рудрам Чамакамда Шивага аны күп исемнәре белән мөрәҗәгать итүче тугърылар гимны бар.[41][42]

Тарихи үсеш һәм әдәбият

үзгәртү

Шивага караган традиция Һинд диненең төп өлеше, ул бөтен Һиндстан, Непал, Шри Ланка һәм Бали (Индонезия) буенча бар.[16][17][43] Галимнәр Бхимбетка таш кыя сыену урыннарында иртә тарихкача чор сурәтләрен тикшергәч, углерод анализы безнең эрага кадәр 10 000 елга кадәр дата дип фараз иткәннәр.[44] Монда биюче Шива, Шиваның өч япьле чәнечкесе, һәм аның атланган хайваны Нанди үгезе.[45][46][47] Бхимбеткадан тришул белән фигураны сурәтләүче таш рәсемнәр Эрвин Ноймайер тарафыннан Натараджа буларак тасвирланган, ул аларны мезолит чорына караган дип әйткән.[48]

Һинд Елгасы Үзәне чыганаклары

үзгәртү
 
Һинду Үзәнендә Һинд Елгасы Үзәне Цивилизациясе археологик казу вакытында табылган мөһер "йоги" яки "прото-Шива" фигурасының мөмкин булган чагылышы буларак игътибар җәлеп иткән.

Хайваннарны сурәтләүче берничә Һинду Үзәне берничә мөһерләренең игътибарны җәлеп итүче берсендә зур үзәк фигура бар, ул я мөгезле яки мөгезле чәч тарашлы һәм итифаллик дип фараз ителә,[49][50][51] ул Лотос позициясенә охшаш позициясенә утыра, аның тирәли хайваннар утыра. Бу фигура Мохенджо-дароның иртә казып чыгаручылары тарафыннан Пашупати (Хайваннар Ходае, Санскрит телендә - (paśupati)),[52] бу иртә Һинд дине Ходайлары Шива һәм Рудраның эпитеты.[53][54][55]

Археолог Сэр Джон Маршалл фараз иткәнчә бу фигура Шиваның прототибы булып тора, аның өч йөзе бар, ул тезләре тышка һәм табаннары бергә "Йога" позициясендә утыра.[56] Башта ярым-түгәрәк формалар ике мөгез дип интерпретацияләнгән. Гэйвин Флад, Джон Ки һәм Дорис Мет Шринивасан кебек галимнәр бу фараз турында шөбһәләнүеләрен әйткәннәр.[57][58][59]

Гэйвин Флад раслаганча бу мөһердән фигураның өч йөзе булуы, ул йога позициясендә утыруы һәм хәтта бу форма кеше фигурасы чагылышы булуы ачык күренми дип раслаган. Ул бу карашларны "уйдырма" дип сыйфатландыра, әмма шулай да Шайва иконографик темаларның, мәсәлән, үгез мөгезләренә охшаш ярымай формаларның кайтавазы булырга мөмкин дип әйтә.[56][60] Джон Ки язганча "ул чынлап та Ходай Шиваның Пашу-пати буларак иртә манифестациясе булырга мөмкин иде", әмма бу фигураның бер пар хасиятләре Рудра белән туры килми.[61] 1997 елда язганча, Шринивасан Джон Маршалл йөз дип интерпретацияләгәнне кешенеке түгел, ә үгезнеке дип интерпретацияли, мөгаен илаһи су үгезе-кеше дип интерпретацияли.[59]

Мөһернең интерпретациясе бәхәсле булып кала. МакЭвиллей, мәсәлән, бу "позицияне йогик түгел дип карамаска" мөмкин түгел дип раслый.[62] Аско Парпола раслаганча башка археологик табышлар, мәсәлән безнең эраның 3000-2750-енче елга караган иртә Эламит мөһерләрдә охшаш фигуралар күрсәтелгән һәм алар "утыручы үгез", ә йоги түгел дип интерпретацияләнгән һәм бу төгәлрәк булуга охшаган.[63] 2002 елда Грегори Л.Поссел аны су үгезе белән ассоциацияләгән һәм бу фигураны Ходай дип танырга мөмкин дип урынлы дип нәтиҗә ясаган һәм аның позициясе ритуаль дисциплинаның берсе, һәм прото-Шива "артык алга бару" дигән нәтиҗә ясаган.[64]

Ведик чыганаклар

үзгәртү

Ведик чыганакларда куркыныч көчләргә ия булган, кече атмосферик Ходай Рудра турында әйтелә. Ригведада, мәсәлән, 1028 гимнның өчесе Рудрага багышланган һәм шул ук текстның башка гимннарында искә алынуы очрый.[65] Шива төшенчәсе Ригведада шулай ук очрый. Ярсулы табигый феноменга һәм давылга караган Рудрадан Ригведа гимннарында курыксалар, ул алып килә торган алкышлаучы яңгырларны без аның Шива аспекты буларак сәламлибез.[66] Бу дәвалаучы, өйрәтүче, тормыш рөхсәт итүче аспект Ведаларда Рудра-Шива буларак бар, һәм пост-Ведик әдәбиятта ахыр чиктә Шива буларак, ул җимерүче һәм төзүче көчләрне, куркыныч һәм тынычны үз эченә ала һәм бар булган нәрсәнең эшкәртүчесе һәм янә торгызучысы.
[67]

Шиваның Грек һәм Европа Ходайлары иконографиясе һәм теологияләре арасында охшашлыклар Шивага Прото-Һинду-Европа диненә тәкъдимнәргә китергән,[68][69] яки борынгы Азия мәдәниятләре белән ян алмашулар фараз ителгән.[70][71] Аның ситуациягә карап куркыныч булу яки алкышлы булу кебек контрастлы аспектлар Грек Ходае Дионисусныкына охшаш,[72] мәсәлән үгез, еланнар, ярсу, батырлык, бию һәм мәшкатьсез тормыш кебек иконик ассоциацияләр.[73][74] Александр Бөек вакытындагы борынгы Грек текстлары Шиваны "Һинд Дионисие" дип атыйлар, яки альтернатив рәвештә Дионисийны "Көнчыгыш Ходае" дип атыйлар.[73] Охшаш рәвештә, Шива өчен сурәт итеп фаллик символны куллану Ирланд, Нордик, Грек (Dionysus[75]) һәм Рим Ходайларында очрый, бу Һиндо-Арийлар арасында күкне һәм җирне тоташтыручы багана - Роджер Вудворд раславы буенча.[68] Башкалар мондый тәкъдимнәр белән бәхәсләшәләр һәм Шива җирле Арийләргә кадәр булган кабилә чыганаклардан килеп чыккан дип фараз итәләр.[76]

Рудра

үзгәртү
 
Өч башлы Шива, Гандхара, безнең эраның 2-енче гасыры

Шиваның без аны бүген белгәнчә күп хасиятләре Ведик Ходай Рудра белән уртак,[77] һәм Шива да Рудра да икесе дә Һинду язмаларында шул ук шәхес буларак карала. Ике исем синонимик рәвештә кулланыла. Рудра улаучы давыл Ходае, гадәттә аны ярсулы, җимерүче Ходай буларак чагылдыручы элемент белән сурәтләнә.[78]

Һинд диненең иң борынгы сакланып калган тексты Ригведа, аның датасы безнең эрага кадәр 1700 дән алып 1100 елга кадәр ул лингвистик һәм филологик шәһадәтләргә нигезләнгән.[79] Рудра дигән Ходай Риг Ведада искә алынган. Рудра исеме һаман да Шива өчен исем буларак кулланыла. Ригведа 2.33-тә ул "Рудраларның атасы" буларак тасвирлана.[80]

Ригведаның 10.92 гимнында Рудраның ике табигате бар дип раслана, берсе кыргый һәм мәрхәмәтсез (рудра), башкасы юмарт һәм тыныч (шива).[81] Ведик текстларда Рудраның яки башка хайваннарның атланган хайваны ("вахана")сы дип нинди дә булса үгез яки башка хайван искә алынмый. Шулай да, пост-Ведик текстларда, мәсәлән, Махабхаратада яки Пураналарда расланганча Рудра һәм Шиваның атлану хайваны Нанди үгезе яки Һинд зебусы булган.[82]

Агни

үзгәртү

Рудра һәм Агниның якын бәйләнеше бар.[83][84] Агни һәм Рудраның Ведик әдәбиятта идентификациясе Рудраның соңрак Рудра-Шива шәхесе буларак үсеп китүендә мөһим фактор булган.[85] Агниның Рудра белән идентификациясе "Нирукта"да яхшы аңлатылган, бу этимология буенча яхшы иртә текст, анда "Агни шулай ук Рудра дип атала" дип әйтелгән.[86] Ике Ходай арасында бәйләнешләр катлаулы һәм Стелла Крамриш буенча:

Рудра-Шиваның ут риваяте утның бөтен гаммасында уйный, аның янып китүдән яктыртуга кадәр мөмкинчелекләрен һәм фазаларының кыйммәтен күрә.

''Щатарудрия''да Рудраның кайбер эпитетлары, мәсәлән, (Сасипанджара) ("ялкын кебек алтын-кызгылт төсмерле") һәм (Тивасимати) ("Ялкылнланып торучы якты"), бу ике Ходайның катнашмасы.[87] Агнига үгез дип әйтәләр,[88] һәм Ходай Шиваның атлану хайваны буларак үгезе бар, Нанди. Кайвакыт үгез буларак сыйфатланган Агниның мөгезләре искә алына.[89][90] Урта гасыр сынчылыгында, Агниның да Шиваның Бхайрава буларак мәгълүм булган формасының да үзенчәлекле хасияте буларак ялкыланучы чәчләре искә алына.[91]

Индра

үзгәртү
 
Итифаллик Шива белән Вима Кадпишлар.
 
Кушан Империясе тиене (безнең эрага кадәр 1-енче гасырдан безнең эрага 2-енче гасырга кадәр). Уң сурәтне өч япьле чәнечке һәм үгез белән Шива дип интерпретациялиләр.[92]

Венди Дониджер буенча, Пураник Шива ул Ведик Индраның дәвамы.[93] Дониджер үзенең гипотезасы өчен берничә сәбәп бирә. Икесе дә таулар, елгалар, ир кеше мул токым сәләте, сугыш, Ом мантрасы, Иң Олы Үзлек. Ригведада "Шива" төшенчәсе Индрага карый. Индраны, Шиваны кебек, үгезгә охшаталар.[94][95] Риг Ведада Рудра Марутларның әтисе, ләкин Индра кебек аларның сугышчан каһарманлыклары белән ассоциацияләнми.[96]

Классикка кадәр чор Ведик ышанулар һәм практикалар гипотетик Прото-Һинд-Европа диненә карый,[97] һәм шулай ук Исламгача чор Индо-Иран диненә карый.[98] Шиваның иң элек иконик сәнгать эшләре Гандхарадан яки борынгы Һиндстанның төньяк-көнбатыш өлешеннән булырга мөмкин. Сакланып калган сәнгать үрнәге зыян күргәнгә күрә һәм аларның Буддага караган сәнгать әйберләре белән вакыт киселеше булганга күрә, әмма Шиваның өч япьле чәнечкесе һәм сәнгатьтә фаллик символизм бу Шива булырга тиеш дигән фаразга китерә.[99] Нумизматик эзләнү күрсәткәнчә борынгы Кушан Империясенең күпсанлы сакланып калган тиеннәре, мөгаен, Шива булган Ходайның сурәтләре.[100] Кушан тиеннәрендә Шивага ачык булмаган этимология һәм чыганаклы Оешо дип карыйлар, әмма Кушан эрасы сәнгатендә бер үк вакытта Индраның һәм Шиваның булуы алар Кушан Империясе башлануына табынылган Ходайлар дигән фараз итәргә мөмкинчелек бирә.[101][102]

Җәйничелекнек текстлары һәм сәнгате Индраны биюче дип күрсәтә, гәрчә Һинд динендәге Шивага идентик булмаса да, әмма охшаш, бигрәк тә аларга караган мудраларда.[103] Мәсәлән, Эллора Җәйн мәгарәләрендә киң киселгән сурәтләр Индраны Тиртханкаралар сурәтләре янында күрсәтә, аларның ясау стиле Шива Натараджага охшаш. Бию иконографиясендә охшашлыклар борынгы Индра һәм Шива арасында бәйләнешне күрсәтә.[102][103]

Соңрак әдәбиятта

үзгәртү

Рудраның кече Ведик Ходайдан иң олы Ходайга эволюциясенең беренче шәһадәте Гэйвин Флад буенча "Шветашватара Упанишад"та (безнең эрага кадәр 400-200 елларда) бар.[58][104] Моңа кадәрге Упанишадик әдәбият Адвайта (монистик) һәм "Шветашвара" тексты Рудра-Шивага тугърылыкның иртәрәк теистик тугърылыгын күрсәтә.[58] Монда Рудра-Шива Галәмне барлыкка китерүче һәм туу-янә туу циклыннан азат итүче дип күрсәтелгән. Безнең эрага кадәр 200 елдан 100 елга кадәр период шулай ук Шайва традициясенең башлануын билгели, бу шулай ук Шивага табынуга концентрацияләнгән традиция, моны шул заман әдәбиятыннан белеп була.[58] Шайва тугърылары һәм аскетлары Патанджалиның "Махабхасья" (безнең эрага кадәр 2-енче гасыр) һәм "Махабхарата"да бар.[105] Башка галимнәр, мәсәлән, Роберт Хуме һәм Дорис Шринисаван раслаганча "Шветашватара Упанишад" плюрализм, пантезим яки генотезимны чагылдыра, ә бары тик Шива теизмы тексты түгел дип әйтә.[106][107][108]
Үз-реализация һәм Шайва Упанишадлар

Үзен барлык мәхлукатларда күрүче, Һәм барлык мәхлукатларны аның эчендә, Иң олы Брахманга, ниндидер башка ысуллар белән түгел ирешә.

Шайва Упанишадлар ул Һинд диненең 14 кече Упанишадасы төркеме алар безнең эраның 1-енче меңьеллыгының соңгы гасырларыннан бирле 17-енче гасырга кадәр вакытка карый.[109] Болар Шивага метафизик үзгәрмәүчән чынлык Брахман һәм Атман (җан, үзлек) буларак дан җырлыйлар һәм Шивага караган ритуаллар һәм символизмнар кертелгән.

Атхарваширас Упанишад кебек берничә текстта Рудра искә алына һәм барлык Ходайлар Рудра дип раслана, һәр кеше һәм бөтен нәрсә Рудра, һәм Рудра бөтен нәрсәдә булган принцип, иң олы максат, күренә торган һәм күренмәүче торган бөтен нәрсәнең эчке асылы. [110] Моңа охшаш рәвештә Каивалья Упанишадта Пол Дэссен – Алман Индологы һәм Фәлсәфә профессоры үзен реализацияләгән кеше "үзен барлык нәрсәдә яшәүче илаһи асыл буларак сизүче" һәм Шива аңы (иң олы Атман) белән идентиклыгын сизүче һәм эчендә, йөрәк тирәнлегендә иң олы Атманны тапкан кеше дип әйтә.[111][112] Шайва Пураналар, бигрәк тә Шива Пурана һәм Линга Пурана, Шиваның төрле аспектларын, риваятьләрне һәм аның белән бәйле сәфәр кылу урыннарын ("Тиртхалар") тәкъдим итә.[113][114] 8-енче һәм 11-енче гасырлар арасында төзелгән Шивага караган Тантра әдәбияты дуалистик тугъры Шайвизмында Шрути буларак карала. Дуалистик Шайва Агамаларында һәрбер мәхлукат эчендә җан һәм Шива ике аерым чынлык (дуализм, "двайта") буларак карала һәм Шива һәрбер мәхлукат эчендә җан, камиллек һәм хакыйкать дип карала, алар Шайва Сиддхантаның нигез текстлары буларак карала.[115] Башка Шайва Агамалар өйрәтүе буенча болар бөтенесе бер чынлык (монизм, адвайта), һәм Шива һәрбер җан иясендә җан, камиллек һәм хакыйкать.[116][117] Шивага караган суб-традицияләрдә, ун дуалистик Агама тексты, унсигез квалификацияләнгн монизм-кум-дуализм Агама тексты һәм алтмыш дүрт монизм Агама тексты бар.[118][119][120]

Шайвага караган әдәбият киң рәвештә безнең эраның 1-енче меңьеллыгында һәм 13-енче гасырга кадәр Һиндстан буйлап таралган булган, бигрәк тә Кашмир Шайвизмы һәм Тамил Шайва традициясе.[120] Монист Шива әдәбияты абсолют берлекне куя, һәм Шива һәрбер ир кеше һәм хатын-кызда бар, һәрбер тереклек иясендә бар, Шива дөньяда бар нәрсәдә һәм хәтта тере булмаган әйберләрдә бар, һәм тормыш, материя, кеше һәм Шива арасында рухи аерма юк дип әйтелә.[121] Шивага караган төрле дуалистик һәм монист фикерләр урта гасыр көньяк-көнчыгыш Азиядә рәхим ителә һәм бу төрле Шивага караган Индонезиядә, Мьянмада, Камбоджада, Лаоста, Вьетнамда, Таиландта һәм Малайзиядә гыйбадәтханәләр, сәнгать әсәрләре һәм текстлар илһамландырган, монда җирле моңа кадәр булган синкретик интеграциясе булган.[115][122][123]

Традицияләрнең ассимиляциясе

үзгәртү

Без аны белгән килеш Шиваның фигурасы төрле борынгырак Ходайларның бер фигурага кушылуы булырга мөмкин.[17][124] Шиваның шәхесе композит Ходай буларак булып китүе аңлашылмый, бу эзләнүгә чакыру һәм күп бәхәсләргә китергән.[125] Мәсәлән, Виджай Натх буенча:

Вишну һәм Шива [...] хисапсыз асаба культларны һәм Илаһларны кертә башлаган. Соңгылары я шул ук Ходайның төрле хасиятләрен чагылдыра дип алынган булган яисә Илаһ аңлашыла һәм табыныла торган төрле формалар һәм мөрәҗәгать ителә торганнарны билгеләргә фараз ителгән. [...] Шива асаба Илаһы исеменә төгәл Иша яки Ишвара суффиксын кушып исәпсез асаба культлар белән идентификацияләнгән булган, мәсәлән, Бхутешвара, Хатакешвара, Чандешвара."

Ассимиляциянең мисалы, мәсәлән, Махараштрада булган, монда авыл хуҗалыгы һәм көтүчелекне яклаучы Кхандоба төбәк Ходае,[126] Кхандобаның Махараштрада табынуның иң алдынгы үзәге ул Җеҗури.[127] Кхандоба Шиваның үзенең формасы буларак ассимиляцияләнгән,[128] бу очракта аңа лингам формасында табыналар.[126][129] Кхандобаның төрле ассоциацияләрендә шулай ук Сурья һәм Карттикея белән идентификация бар.[126][130]

Һинд динендә позициясе

үзгәртү
 
Лингодбхава ул Шайва секта сурәте, монда Шива Лингамнан (чиксез ут баганасы) калкучы итеп күрсәтелгән, Шива Тримуртида иң алдынгы дип сөйләнә; Брахма һәм Шива үзәктә Лингодбхава Шивага баш ия торган итеп күрсәтелгән.

Шайвизм

үзгәртү

Шайвизм Һинд диненең дүрт төп секталарның берсе, башкалары Вайшнавизм, Шактизм һәм Смарта Традициясе. "Шайвалар" дип аталучы Шайвизм тугърылары Шивага иң Олы Җан итеп табыналар. Шайвалар ышануы буенча Шива ул Бөтен нәрсә эчендә бөтен нәрсә, барлыкка китерүче, саклаучы, җимерүче, бөтен нәрсәне ачыклаучы яки яшерүче.[131][11] Ул Шайвизмның барлыкка китерүчесе генә түгел, бөтен барлыкка китерелгән нәрсә аның нәтиҗәсе, ул бөтен нәрсә һәм бөтен җирдә. Шива Шайва традицияләрендә беренчел җан, саф аң һәм абсолют чынлык.[11]

Шайвизм теологиясе киң рәвештә ике төркемгә бүленгән: Ведалардагы, Эпослардагы һәм Пураналардагы Шива-Рудра тарафыннан йогынты ясалган популяр теология; һәм Шива һәм Шакти бәйләнешле Тантрик текстлар тарафыннан йогынты ясалган эзотерик теология.[132] Ведик-Брахманик Шива теологиясенә монист (адвайта) һәм тугърылык традицияләре (двайта) керә, мәсәлән, Тамил Шайва Сиддхантасы һәм Лингаятизм, биредә гыйбадәтханәләрдә линга, Шива-Парвати иконографиясе, өйләр белән Нанди үгезе, Шиваның риваятьләрен һәм аспектларын күрсәтүче рельеф сәнгать эшләре.[133][134]

Тантра Шива традициясендә Шивага караган риваятьләр һәм Пураналар каралмаган һәм суб-мәктәпка карап киң спектр практикалар эшләнелгән. Мәсәлән, тарихи язмаларда тантрик Капаликалар (турыдан-туры мәгънәдә "баш сөяге кешеләре") күп Ваджраяна Буддист ритуаллары белән бергә яшәгәннәр, Шива һәм Шактига багышланган эзотерик практикаларда катнашып баш сөякләрен кигәннәр, буш баш сөякләре белән хәер сораганнар, ритуаллары өлеше буларак ит, алкоголь һәм җенси мөнәсәбәтләр кулланганнар.[135] Моннан аермалы буларак, Кашмир Шиваизмы эзотерик традициясе хасиятләре булып "Крама" һәм "Трика" суб-традициясе тора.[136] Крама суб-традициясе Шива-Кали пары тирәсендә эзотерик ритуалларда концентрацияләнгән.[137] Трика суб-традициясе Шиваны кертеп триадалар теологиясен барлыкка китергән, аны аскетик тормыш ысулы белән кушып монистик азат ителү омтылуында шәхси Шивада концентрацияләнгән.[138][136][139]

Вайшнавизм

үзгәртү

Вайшнава (Вишнуга юнәлгән) әдәбиятта Шива таныла һәм аның турында бәхәс алып барыла. Шиваны иң олы дип тәкъдим итүче Шайва әдәбияты кебек, Вайшнава әдәбияты Вишнуны иң олы дип күрсәтә. Шулай да, ике традиция дә плюралистик һәм Шивага һәм Вишнуга (Дэви белән) дан җырлана, аларның текстлары эксклюзивизм күрсәтмиләр һәм "Бхагавата Пурана" кебек Вайшнава текстлары Кришнага иң Ахыр Чынлык буларак мактау укысалар, шулай ук Шиваны һәм Шактины Иң Ахыр Чынлыкның шәхес формасы һәм эквиваленты итеп күрсәтәләр.[140][141][142] Шайвизм традициясе текстлары охшаш рәвештә Вишнуга мактау укыйлар. Сканда Пуранада, мәсәлән, шулай дип раслана:

Вишну беркем дә түгел, ә Шива, һәм Шива дип аталган ул Вишну белән тәңгәл. Сканда Пурана, 1.8.20–21[143]

Ике традициянең дә риваятьләрендә кем иң олы, Шиваның Вишнуга дан җырлавы, һәм Вишнуның Шивага дан җырлавы турында сөйләнә. Шулай да, һәр традициянең текстларында һәм сәнгатендә бер-берсен сәламләү бер-берсен тулыландыру символизмы.[144] Махабхарата үзгәрмәүче Иң Ахыр Чынлыкны (Брахманны) Шива һәм Вишну белән тәңгәл дип игълан итә,[145] монда Вишну Шиваның иң олы манифестациясе, ә Шива Вишнуның иң олы манифестациясе.[146]

Шактизм

үзгәртү
 
Каҗураһода Ардханаришвара сыны, монда Шива Парвати Алиһәсе белән, тәңгәл яртысы итеп күрсәтелгән.[147]

Һинд диненең Алиһәгә юнәлтелгән Шакти традициясе Брахман дип аталган Иң Олы Принцип һәм Иң Ахыр Чынлык ул хатын-кыз (Дэви),[148][149][150] әмма ул ир кешеләрне тигез һәм тулыландыручы итеп күрә.[6][7] This partner is Shiva.[151][152]

Рудра-Шива контекстында хатын-кызга табынуның иң элеккеге традициясе Һинд дине язмасында "Ригведа"да бар, бу Дэви Сукта дигән гимн:[153][154]

Мин Патшабикә, бөтен хәзинәләрне җыючы, иң күп уйланам, беренче чиратта табынуны кыйммәт итеп күргәннәр өчен. Шуңа күрә Ходайлар мине күп урыннарда куйдылар һәм минем керер һәм яшәр өчен күп өйләрем бар. Минем аша бөтен кеше аларны аларны тукландыручы азыкны ашыйлар, - әйтелмәгән сүзне күрүче, сулаучы һәм тыңлаучы һәр кеше. Алар аны белмиләр, шулай да мин Галәм асылында яшим. Берәү һәм бөтенегез, мин игълан итүче хакыйкатьне ишетегез.

Мин, чынлап та, Ходайлар да, кешеләр дә бергә рәхим итүче сүзләрне игълан итәм һәм әйтәм. Мин яраткан кешемне гаять көчле, каралган, олы фикер иясе һәм Брахманны белүче итәм. Мин Рудра (Шива) өчен угы атып тугърылыкны күрә алмаучыны үтерә алган җәяне бөгәм. Мин кешеләр өчен бәрелеш чыгарам һәм тәртипкә салам, мин Җирне һәм Күкне барлыкка китердем һәм аларның Эчке Контрольдә тотучысы итеп яшим. Дэви Сукта, Ригведа 10.125.3 – 10.125.8, [153][154][155] Дэви Упанишад үзенең Шактизм теологиясендә аңлатуында, Шиваны 19-ынчы шигырьдә кебек искә ала һәм мактый.[156][157] Вишну белән бергә, Шива "Дэви Махатмья"да табыныла, бу Шактизм традициясендә "Бхагавад Гита" кебек әһәмиятле дип таныла.[158][159] Ардханаришвара концепциясе Ходай Шиваны Шакти Алиһәсе белән катнаштырып, ярым-кеше - ярым-хатын итеп сурәтли, бу күп Һинду текстларында һәм гыйбадәтханәләрендә булган берлек темасы һәм интерпретациясе.[160][161]

Смарта Традициясе

үзгәртү
 
Раджа Рави Варма ясаган Шива үзәкле Панчаятана сурәтләүче олеография. Сакаллы Шива хатыны Парвати һәм кечкенә улы Ганеша белән утырган килеш; аның тирәли (өске сул почмактан сәгать угы йөреше буйлап) Ганеша, Дэви, Вишну һәм Сурья. Шиваның атлана торган хайваны Нанди (үгезе) Шиваның артында.

Һинд диненең Смарта Традициясендә Шива Панчаятана пуджаның өлеше.[162] Бу практика тәңгәл дип саналган биш Ходайларның сурәтләрен кулланудан гыйбарәт, алар шахмат тәртибендә урнашкан.[162][163] Шива биш Ходайларның берсе, шулай ук Вишну, Дэви, (мәсәлән, Парвати, Сурья һәм Ганеша яки Картикейя яки тугъры сайлавы буенча шәхси Ходай (Ишта Дэвата). Фәлсәфи яктан, Смарта традициясе барлык потлар (мурти) Брахман аспектларының визуализациясе һәм шуларда концентрацияләнү өчен сурәтләр дигәнне ассызыклый. Бу практиканың ахыр чик максаты сурәтләр символлаштырган Абсолютны танырга.[164] Бу берәүнең Брахманын һәм Атманын (җанын) Адвайта Веданта идентиклыгын реализациянең юлы.[165] Ади Шанкара тарафыннан популярлаштырылган Гупта Империясе чорының күп Панчаятана мандалалары һәм гыйбадәтханәләре табылган булган, һәм Нанд авылыннан (Аджмердан якынча 24 километр) бер Панчаятана тупланмасы Кушан Империясенә карый (безнең эрага 300-енче елга кадәр).[166] Кушан периоды тупланмасына Шива, Вишну, Сурья, Брахма һәм идентиклыгы төгәл билгеле булмаган Ходай керә.[166]

Йога

үзгәртү

Шива тулаем үзенең эчендә - трансценденталь чынлыкта концентрацияләнгән Бөек Йоги буларак таныла. Ул Йогиларның Ходай һәм фикер ияләрнең Йога укытучысы. Стелла Крамриш раслаганча, Шива Дакшинамурти иң олы гуру ул "тынычлыкта ("атман")ны - иң олы үзлекне һәм ("брахман")ны - иң соң чынлыкны өйрәтә".

Төрле стиль йоганың теориясе һәм практикасы Һинд диненең барлык төп традицияләрнең өлеше булган һәм Шива төрле Һинду Йога текстларының саклаучысы һәм өйрәтүчесе булып торган.[167][168] Боларга Йоганың фәлсәфәсе һәм техникасы керә. Бу фикерләр безнең эраның 1-енче меңьеллыкның соңгы гасырларда яки шуннан соң булган дип фаразлана һәм алар "Ишвара Гита" Йога текстлары буларак сакланып калган (турыдан-туры мәгънәдә "Шиваның җыры"), аны Һинд дине һәм Һиндстан Интеллект Тарихы профессоры Эндрю Николсон – "Һинд дине үсешенә дәвамлы һәм озак йогынты" ясаган дип раслаган.[169]

Башка Шивага караган текстлар Хатха Йогага тәэсир иткән, алар монистик (Адвайта Веданта) фикерләрен Йога фәлсәфәсе белән берләштергәннәр һәм Һинд классик биюенең теоретик үсешен дәртләндергән. Боларга "Шива Сутралар", "Шива Самхита" керә, һәм шулай ук Кашмир Шиваизмы галимнәре, мәсәлән, 10-ынчы гасыр галиме Абхинавагупта эшләре.[167][168][170] Абхинвагупта үзенең билгеләмәләрендә Шивага һәм Йогага караган фикерләрнең үзара бәйле икәнен яза, ул раслаганча, "үз эшләре белән мәшгуль кешеләр гадәттә башкалар өчен бернәрсә дә эшләмиләр.", һәм Шива һәм Йога рухи яктан берәүгә читкә карап, үзара бәйләнешне аңларга һәм шулай итеп шәхес һәм дөнья булуның күбрәк алкышлы халәтенә ия булуын аңларга мөмкинчелек бирә.[171]

Тримурти

үзгәртү

Тримурти - ул барлыкка китерү, тәэмин итү һәм җимерү Галәми функцияләре барлыкка китерүче Брахма, саклаучы Вишну һәм җимерүче һәм трансформацияләүче Шива белән шәхес чагылышлары тапкан.[172][173] Бу өч Ходайлар "Һинду триадасы" дип атала.[174] яки "Бөек Өчлек".[175] Шулай да, борынгы һәм урта гасыр Һинд дине текстларында Ходайларның һәм Алиһәләрнең күп триадалары бар, кайберәүләрендә Шива юк.[176]

Аттрибутлары

үзгәртү
 
Парвати белән Шива. Шива өч күзле булып сурәтләнгән, Ганга аның бөтерелгән чәчләреннән коеп төшә, ул еланнар бизәкләре һәм баш сөякләре бәйләме кигән, көл белән капланган һәм юлбарыс тиредә утыра
 
Утырган Шива кулларында балта һәм боланны тота.
  • Өченче күз: Шива еш өченче күз белән ясала, ул Теләкне (Камадэваны) көлгә яндырган,[177] ул күз "Траямбакам" (Sanskrit: त्र्यम्बकम् )дип атала һәм күп язма чыганакларында очрый.[178] Классик Санскрит телендә амбака сүзе "күз" дигәнне аңлата һәм Махабхаратада Шива өч күзле итеп сурәтләнгән, шулай итеп, аның исеме кайвакыт "өч күз иясе" дип тәрҗемә ителә.[179] Шулай да, Ведик Санскритта, амба яки амбика сүзе "әни" дигәнне аңлата һәм бу сүзнең иртә тәрҗемәсе "өч ана" дигәнне аңлаткан.[180][181] Бу өч Алиһә Ана бөтенесе Амбикалар дип атала.[182] Башка бәйле тәрҗемәләр исем чынлыкта Рудрага бирелгән коюларга карый дигән фикердә нигезләнгән, ул кайбер традицияләр буенча Амбика Алиһәсе белән уртак булып тора.[183]
  • Ярымай: Шиваның башында ярымай.[184] "Чандращехара" эпитеты (Санскрит телендә: (चन्द्रशेखर) "Тугърысында ай булган" – Чандра = "ай"; (Щехара) = "таҗ")[185][186][187] бу аның хасияте. Аның башында ай урнашуы Рудра-Шива чорның стандарт иконографик хасияте.[188] Бу бәйләнешнең килеп чыгуы айның Сома белән идентификациясе сәбәпле булырга мөмкин һәм Ригведада Сома һәм Веда бергә дан җырлана торган гимн бар, соңрак әдәбиятта Сома һәм Рудра бергә тәңгәл итеп күренгәннәр һәм шулай ук Сома һәм ай.[189]
  • Көл: Шива иконографиясе аның тәнен көл белән (бхасма, вибхути) капланган итеп сурәтли.[190][191] Көл бөтен матди нәрсәнең вакыты булуы һәм көлгә әверелүе һәм мәңге җанга таба һәм рухи азат ителүгә омтылу мөһим булу турында искә төшерә.[192][193]
  • Бөтерелгән чәч: Шиваның хасияте булган чәч тарашы эпитетларында чaгыла, "бөтерелгән чәчле",[194] һәм Капардин, "бөтерелгән чәчкә ия булган"[195] яки "кабырчык-сыман (капарда) модалы толымлы чәч иясе".[196] Капарда ул каури кабырчыгы, яки кабырчык формасындагы толым, яки, гомумән алганда бөдрә чәч.[197]
  • Зәңгәр муен: (Нилакантха эпитеты) (Санскрит телендә - नीलकण्ठ); nīla = "зәңгәр", (кантха) = "тамак").[198][199] Шива Самудра Мантханнан җимерү сәләтен бетерү өчен Халахала агуын эчкән. Бу гамәл белән шак катып, Парвати аның муенын кыскан һәм аны бөтен Галәмгә таралудан туктаткан, ул Шиваның эчендә булган дип фараз ителгән. Шулай да агу шул кадәр көчле булган ки, ул аның муен төсен зәңгәргә үзгәрткән.[200][201]
  • Уйланучы йоги: бу иконография аны еш Йога позасында күрсәтә, ул медитацияли, кайвакыт символик Гималайлар Кайлаша Тавында, Йога Ходае буларак.[190]
  • Изге Ганга: Эпитет Гангадхара, "Ганга елгасын тотучы". Ганга Шиваның бөтерелгән чәчләреннән коеп ага.[202][203] Илнең төп елгаларның берсе Ганга Шиваның чәчләрендә сыену урынын тапкан дип әйтелә.[204]
  • Юлбарысның тиресе: Шиваны юлбарыс тиредә утырган килеш еш сурәтлиләр.[190]
  • Еланнар: Шиваны еш еланнарны бәйләм итеп кигән итеп сурәтлиләр.[205]
  • Өч япьле сәнәк: Шива гадәттә Тришула дип аталган өч япьле сәнәк тоткан итеп сурәтләнә.[190] Бу күп Һинду текстларында чагыла.[206] Символ буларак, Тришул Шиваның өч аспектын чагылыдра "барлыкка китерүче, саклаучы һәм җимерүче",[207] яки альтернатив рәвештә ул "саттва, раджас һәм тамас" гуналарның тигезлеген чагылдыра.[208]
  • Барабан: Комлы сәгать формалы барабан дамару дип атала.[209][210] Бу биюче чагылышында Шиваның бер аттрибутларның берсе[211] ул Натараджа буларак билгеле. Билгеле кул ишарәсе (мудра) дамару-хаста дип атала, ул барабанны тоту өчен куллана.[212] Бу барабан Капалика сектасы әгъзалары тарафыннан эмблема итеп кулланыла.[213]
  • Балта (Парашу) һәм Болан Орисса һәм Көньяк Һиндстан сурәтләрендә Шиваның кулларында тотылган итеп сурәтләнә.[214]
  • Тәсбих: ул уң кулында, гадәттә, Рудракшадан торган тәсбих тота.[190] Бу грациянең, дәрвиш тормышының һәм медитациянең символы булып тора.[215][216]
  • Нанди: Нанди (үгезе), шулай ук "Нандин" буларак мәгълүм, ул Шивага атлану хайваны (Санскрит телендә - Вахана) буларак билгеле үгезнең исеме.[217][218] Шиваның мөгезле терлек белән бәйләнеше аның исемендә чагыла - Пашупати, (Санскрит телендә: पशुपति), бу Шарма тарафыннан "терлек хуҗасы" дип тәрҗемә ителгән[219] һәм Крамиш тарафыннан "хайваннар хуҗасы" дип тәрҗемә ителә, бу Рудра эпитеты буларак еш кулланыла.[220]
  • Кайлаша Тавы: Гималайларда Кайлаш Тавы традицион сыену урыны буларак кулланыла.[190][221] Һинду мифологиясендә Кайлаша тавы "Линга"га охшаш итеп сурәтләнә, ул Галәмнең үзәген чагылдыра.[222]
  • Гана: Ганалар Шива тугърылары һәм Кайлаш тавында яшиләр. Аларны еш Бхутаганалар - рухлар - дип атыйлар, бу аларның табигате сәбәпле. Алар гадәттә яхшы холыклы була һәм кайвакыт тугърыны яклап катнашырга мөмкин. Шиваның улы Ганеша аларның җитәкчесе итеп сайланган булган, шулай итеп Ганешаның титулы Гана-иша яки Гана-пати, "Ганалар Ходае".[223]
  • Варанаси: Варанаси (Бенарес) Шива тарафыннан аеруча яратылган шәһәр дип таныла, һәм Һиндстанда иң изге дини сәфәр кылу урыны итеп таныла. Дини текстларда аны Каши дип атыйлар.[224]

Формалары һәм сурәтләүләре

үзгәртү

Гэвин Флад буенча, "Шива ике мәгънәлек һәм парадокс Ходае," аның хасиятләренә капма-каршы темалар керә.[225] Бу Ходайның икеләнү табигате аның исемнәрендә һәм аның турында сөйләнелә торган хикәяләрдә чагыла.

Җимерүче һәм алкышлар өләшүче

үзгәртү
 
Непал, 17-енче/18-енче гасыр Шиваның ярсулы аспекты Бхайраваның сурәте.
 
Ришикешта медитацияләүче Шива

Яджурведада, куркыныч (Санскрит телендә: рудра) һәм алкышлы (Санскрит телендә: Шива) хасиятләр тупламалалы формалар бар, моннан чыгып Чакраварти шундый нәтиҗә ясаган "соңгы вакытларның катлаулы Рудра-Шива сектасын барлыкка китергән барлык нигез элементлар монда бар.".[226] Махабхаратада, Шива "җиңелмәүнең, көчнең һәм куркынычның стандарты" һәм шулай ук намуслы, балкый торган фигура буларак сурәтләнгән.[227]

Шиваның куркыныч һәм алкышлы хасиятләрнең дуальлеге аның капма-каршы исемнәрендә чагыла. Рудра исеме Шиваның куркыныч аспектларын чагылдыра. Традицион этимология буенча Санскрит исеме "Рудра" "руд-" тамырыннан алынган, бу "кычкырырга, уларга" дигәнне аңлата.[228] Стелла Крамриш "раудра" сыйфат формасы белән башка этимологияне билгеләп куя, ул "вәхши, яки "рудра" табигатьле дигәнне аңлата, һәм Рудра исемен "вәхши берәү" яки "ярсулы Ходай" дип тәрҗемә итә.[229] Р.К.Шарма бу башка этимология яклы һәм исемне "куркыныч" дип тәрҗемә итә.[230] Һара әһәмиятле исем һәм ул өч мәртәбә "Шива Сахасранама" да очрый, монда ул һәр очраган саен төрлечә тәрҗемә ителә. Шарма бу өчне "тотып алучы", "берләштерүче" һәм "җимерүче" дип тәрҗемә итә.[231] Крамриш моны "урлаучы" дип тәрҗемә иткән.[201] Шиваның тагын куркыныч формалары (Кала) "вакыт" һәм (Махакала) "бөек вакыт", ул ахыр чиктә бөтен нәрсәне җимерә. Кала исеме "Шива Сахасранама"да очрый, анда ул Рам Каран Шарма тарафыннан Вакытның "(Иң Олы Ходае)" тәрҗемә ителгән. Бхайрава "куркыныч" бу юкка чыгару белән бәйле ярсулы форма. Моңа капма-каршы рәвештә, Шанкара исеме "алкышлы" яки "бәхет бирүче" дигәнне аңалата, ул алкышлы форманы чагылдыра. Бу исем бөек Веданта фәлсәфәчесе Ади Шанкара (якынча. 788–820) тарафыннан кабул ителгән, ул шулай ук Шанкарачарья буларак мәгълүм булган. "Щамбху" исеме (Санскрит телендә: (शम्भु) swam-үзе; bhu-кыздырырга/балкырга) "үзеннән-үзе балкый торган", шулай ук алкышлы аспектны чагылдыра.

Аскет һәм йорт хуҗасы

үзгәртү
 
Шива Парвати Алиһәсе белән аскет йоги һәм өй хуҗасы итеп сурәтләнә.

Шива аскет йоги һәм йорт хуҗасы (грихаста), бу рольләр Һинду җәмгыятендә традицион рәвештә үзара кисешми.[232] Йоги булып сурәтләнгәндә, ул утыручы яки медитацияләүче итеп сурәтләнә.[233] Аның Махайоги эпитеты ("бөек Йоги: Маха = "бөек", Йоги = "Йоганы практикалаучы") аның йога белән бәйләнешен күрсәтә.[234] Тарихи Ведик дине күбесенчә корбан чалу төшенчәләре белән эшләсә, Эпик чор вакытында тапас, Йога һәм аскетизм концепцияләре әһәмиятлерәк булган һәм Шиваның фәлсәфи изоляциядә утыручы аскет буларак сурәтләве соңрак концепцияләрне чагылдыра.[235]

Гаилә кешесе һәм йорт хуҗасы буларак, аның хатыны, Парвати һәм ике улы, Ганеша һәм Картикейя бар. Аның эпитеты - Умапати ("Ума ире") бу фикерне чагылдыра һәм Шарма Сахасранамада бу исемнең тагын юрамасын билгели - Умаканта һәм Умадхава.[236] Эпик әдәбиятта Ума күп исемнәр астында мәгълүм, шуларның берсе алкышлы Парвати.[237][238] Ул Илаһи Ана Дэви белән тәңгәл ителә; Шакти (илаһи энергия) һәм шулай ук Трипура Сундари, Дурга, Кали, Камакши һәм Минакши Алиһәләре белән. Шиваның хатыннары аның барлыкка китерүче энергиясенең чыганагы. Алар Шиваның бу Галәмгә динамик киңәюнең чагылышы.[239] Аның улы Ганешага бөтен Һиндстанда һәм Непалда Киртәләр Бетерүче, Киртәләр Хуҗасы һәм Башлаулар Хуҗасына буларак табыналар. Картикейяга Көньяк Һиндстанда (бигрәк тә Тамил Надуда, Кералада һәм Карнатакада) Субрахманья, Субрахманьян, Шанмуган, Сваминатан һәм Муруган исемнәре белән табыналар, һәм Төньяк Һиндстанда Сканда, Кумара яки Карттикейя исемнәре астында.[240]

Кайбер төбәк Ходайлар шулай ук Шиваның балалары белән тәңгәл ителә. Бер риваять буенча, Шива Вишнуның хатын-кыз аватары Мохини матурлыгы белән мавыгып аның белән кавыша. Бу берлек нәтиҗәсендә Шаста туа - ул төбәк Ходайлары Айяппан һәм Айянар белән тәңгәл ителә.[241][242][243][244] Кералада Эрнакулам тирәсендә Вишнумайя дигән Ходай Шиваның токымы дип әйтелә һәм мондагы җен куу ритуалларында катнаша, әмма бу Ходайның Һинду пантеонында эзен табып булмый, һәм Сэйлтор раславынча ул "мөгаен Кытай" чыгышлы төбәк традициясе булырга мөмкин.[245] Кайбер традицияләрдә Шиваның елан Алиһәләр Манаса һәм Ашокасундари кебек кызлары була.[246][247] Дониджер буенча, ике төбәк риваятендә Андхака һәм Джаландхара шәйтаннары сурәтләнә, алар Шиваның балалары һәм аның белән сугышалар, соңыннан Шива аларны тар-мар итә.[248]

Иконографик формалар

үзгәртү
 
Шиваны биюче Натараджа буларак сурәтләүче Чола династиясе сыны (Лос Анжелес Графлыгы Сәнгать Музее.)

Шиваның Натараджа буларак сурәте (Санскрит телендә: Натараджа, "Бию Ходае") популяр.[249][250] Нартака ("биюче") һәм Нитьянарта ("мәңге биюче") исемнәре Шива Сахасранамада очрый.[251] Аның бию һәм музыка белән бәйләнеше шулай ук Пураник чорда чагылыш таба.[252] Натараджа буларак махсус иконографик формага өстәп бию формаларының төрле башка типлары бар (Санскрит телендә: нртьямурти), Һиндстанның башка өлешләрендә бар, аеруча Тамил Надуда яхшы билгеләнгән үзенчәлекләр белән.[253] Биюнең ике еш очрый торган формалары Тандава, ул соңрак көчле һәм ир-атлар Кала-Махакала биюен аңлаткан, ул дөньяның җимерелүе белән ассоциацияләнгән. Дөньяны яки Галәмне җимерергә кирәк булганда, Шива аны Тандава аша эшли.[254][255] Шулай ук Ласья аша ул грациоз һәм нәзек һәм нечкә сиземнәр дәрәҗәсендә эмоцияләрне чагылдыра һәм Алиһә Парватига караган хатын-кыз биюе булып танылган.[256][257] Ласья Танадаваның хатын-кыз коллегасы буларак карала.[257] Тандава-Ласья биюләре дөньяны җимерү-барлыкка китерү белән ассоциацияләнә.[258][259][260]

Дакшинамурти [261] турыдан-туры Шиваның көньякка (дакшина) юнәлгән формасын тасвирлый. Бу форма Шиваны Йога, музыка һәм хикмәт укытучысы аспектында күрсәтә һәм шастраларда чагылаган.[262] Шиваның бу иконографик формасы күбесенчә Тамил Надудан.[263] Бу мотивның элементларына Шиваның болан тәхетенә утырган килеш булуы һәм күрсәтмәләр тыңлаучы фикер ияләре тарафыннан уратылуын керә.[264]

Шиваның иконографик чагылышы Ардханаришвара дип атала ул аны тәннең бер яртысы ир-ат, икенчесе хатын-кыз дип күрсәтә. Эллен Голдберг буенча, бу форманың традицион Санскрит атамасы "ярым хатын булган Ходай", ә "ярым-ир-ат, ярым хатын-кыз" түгел.[265]

Шива еш ук атучы булып күрсәтелә, ул Асураларның өч кальгасын "Трипура"ны җимерә.[266] Шиваның исеме Трипурантака, "Трипураны бетерүче", бу мөһим хикәягә карый.[267]

 
Трипундра белән Шива Лингам.

Лингам

үзгәртү

Шиваның антропоморфик сурәтләреннән кала, ул шулай ук лингамның иконик булмаган формасы лингамның чагылышы.[268][269][270] Болар төрле формада сурәтләнгән. Бер гадәти форма булып иренле, диск формадагы объект "йони", Шакти Алиһәсе символы үзәгендә вертикаль түгәрәк багана тора.[271] Шива гыйбадәтханәләрендә "линга" типик рәвештә тугърылар санктум санторумда сөт, су, чәчәк таҗ яфраклары, җимешләр, яңа яфраклар һәм дөге тәкъдим итүнең үзәгендә.[271] Монье Уильямс һәм Юдит Гринберг буенча, линга турыдан-туры мәгънәдә "билге яки эмблема", һәм шулай ук "шуның яшәеше ышанычлы нәтиҗә шуннан яалган билге яки тамга" дигәнне аңлата. Ул Шива шуның символы булган илаһи янә торгызылу табигатенең хасияте.[272][273]

Лингамга табынуның чыганагы "Атхарва-Веда Самхита"да мәшһүр "Юпа-Стамбха"га дан җырлавы. Бу гимнда башланусыз һәм ахырсыз "Стамбха" яки "Скамбха" турында тасвирлама бар, һәм "Скамбха" мәңге Брахман урынына куела. Яджна (изге) учак, аның төтене, көлләре, һәм ялкыннары, "Сома" үсемлеге һәм Ведик корбан өчен утын ташучы үгезләр Шива тәненең балкуына, аның кызынган бөтерелгән чәчләренә, аның зәңгәр муенына, һәм Шива үгезендә атланып йөрүе, "Юпа-Скамбха" "Шива-Линга" концепцияләренә урын биргән.[274][275] "Линга Пурана" текстында шул ук гимн кыйссалар итеп киңәйтелгән, бу бөек Стамбха данын нигезләү өчен һәм Шиваның Махадэва итеп нигезләү өчен эшләнгән.[275]

Иң борынгы археологик "линга" - ул безнең эрага кадәр 3-енче гасыр Гудималлам лингамы.[271] Шайвизм дини сәфәр кылу йоласында Шиваның унике төп гыйбадәтханәсе Джйотирлинга дип атала, ул "яктылык лингасы" дигән сүз, алар Һиндстан буйлап урнашкан.[276]

Биш мантра

үзгәртү
 
10-ынчы гасыр биш башлы Шивасы, Садашива, Камбоджа.

Биш Шива өчен изге сан.[277]Аның иң әһәмиятле мантраларының берсе биш иҗеккә ия (санскр. (IAST) namaḥ śivāya).[278]

Шиваның башы биш мантрадан тора дип әйтелә, алар панчабрахманнар дип атала.[279] Ходай формалары буларак боларның һәрберсенең үз исемнәре һәм билгеле иконографиясе бар:[280]

Болар Шиваның биш йөзендә чагыла һәм биш элемент, биш сизем, биш мәгълүмат кабул итү органы һәм биш гамәл органы белән бәйле.[281][282] Доктрина аермалары һәм, мөгаен, тапшыруда хаталар текстларда бу биш форма төрле атрибутлар белән ничек бәйле турында аермаларның нәтиҗәсе булгандыр.[283] Бу ассоциацияләрнең тулаем мәгънәсе Стелла Крамриш тарафыннан гомумиләштерелгән.[284]

Панчабрахма Упанишад буенча:

Берәү феноменаль дөньяның бар әйберләрен биш санлы характерлы дип белергә тиеш, чөнки Шиваның мәңге дөреслеге биш санлы Брахманныкы. (Панчабрахма Упанишад 31)[285]

Аватарлар

үзгәртү

Пураналарда "анш"ка очраклы сылтамалар бар - турыдан-туры мәгънәдә болар Шиваның аватарлары, әмма Шива аватарлар Шайвизмда гомуми рәвештә кабул ителмәгән.[286] Линга Пуранада Шиваның егерме сигез формасы искә алына, алар кайбер вакытта аватарлар буларак аңлатыла,[287] шулай да мондый искә алулар гадәти түгел һәм Шиваның аватарлары Шайвизмда Вайшнавизмда Вишну аватарларына караганда әзрәк.[288][289][290] Кайбер Вайшнава әдәбиятында Шива риваятьләлрдәге шәхесләргә белән бәйле була. Мәсәлән, Хануман Чалиса, Хануман Шиваның унберенче аватары белән тәңгәл китерелә.[291][292][293] Бхагавата Пурана һәм Вишну Пуранада олы фикер иясе Дурваса Шиваның өлеше булган дип әйтелә.[294][295][296] Кайбер урта гасыр чоры язучылары Адвайта Веданта фәйләсуфы Ади Шанкараны Шива инкарнациясе дип атаганнар.[297]

Фестивальләр

үзгәртү
 

Төп мәкалә:Махашиваратри
Шиваратри һәрбер ай календаре буенча айда 13-енче төндә/14-енче көндә була,[298] әмма елына бер мәртәбә кыш ахырында (Февраль/Март) һәм яз башланганчы, Махашиваратри билгеләнә, бу "Шиваның Бөек Төне" дигәнне аңлата.[299][300]

Махашиваратри төп Һинду фестивале була, әмма ул изге һәм тормышта һәм дөньяда "караңгылыкны һәм наданлыкны җиңүне" билгели,[300] шулай ук булуның капма-каршылыклары, Шива һәм кешелеккә тугърылык турында медитациягә чакыруны.[298] Ул Шивага багышланган шигырьләрне укудан, догаларны укудан, Шиваны искә төшерүдән, ашаудан тыелудан, Йога эшләүдән һәм әхлак һәм дәрәҗәләр турында медитациядән, мәсәлән, үз-үзеңне тыелудан, намуслылыктан, башкаларны җәрәхәтләмәүдән, гафу итүдән, үз-анализдан, гөнаһларны ярлыкаудан һәм Шиваны ачудан тора.[300][301] Дәртле тугърылар төн буе йокламыйча торалар. Башкалар Шиваның гыйбадәтханәсенә зиярәт кылалар яки Джйотирлингам изге урыннарына сәфәр кылалар. Гыйбадәтханәләргә килгәннәр лингамга сөт, җимешләр, чәчәкләр, яңа яфраклар һәм конфетлар тәкъдим итәләр.[299] Кайбер җәмәгатьләр махсус бию чараларын оештыралар, бу Шиваны бию Ходае буларак тану өчен эшләнә, монда шәхсән һәм төркемнәр белән бииләр.[302] Джоунс һәм Райн буенча, Махашиваратри борынгы Һинд дине фестивале һәм ул мөгаен якынча 5-енче гасырда барлыкка килгән.[300]

Шива табынуны керткән тагын бер төп бәйрәм ул Картик Пурнима, ул Шиваның Трипурасура шәйтаннары өстеннән җиңүне билгели. Һиндстан буйлап, төрле Шива гыйбадәтханәләре төн буе яктыртыла. Шива сурәтләре кайбер урыннарда процессия буйлап алып барыла.[303]

Шивага багышланган төбәк фестивальләргә якынча апрель/майда Мадурайда Читтирай фестивален кертәләр, бу Көньяк Һиндстанда иң зур фестивальләрнең берсе, монда Минакши (Парватиның) Шивага кияүгә чыгуы бәйрәм ителә. Бу Вайшнава һәм Шайва җәмәгатьләре бергә бәйрәм итә торган фестиваль, чөнки Вишну бертуган кыз-туганын Минакшины Шивага бирә.[304]

Кайбер Шактизмга бәйле фестивальләрдә Шивага Алиһә белән бергә табыналар. Боларга Аннапурнага багышланган фестивальләр керә, мәсәлән, "Аннакута" һәм Дургага багышланганнары.[305] Непал кебек Гималай төбәкләрендә һәм шулай ук төньяк, үзәк һәм көнбатыш Һиндстанда Тидж фестивале хатыннар һәм кызлар тарафыннан бәйрәм ителә, бу Парвати Алиһәсе хөрмәтенә, монда төркем җырлый, бии һәм Парвати-Шива гыйбадәтханәләрендә догалар тәкъдим ителә.[306][307]

Шивага бәйле аскетик, Ведик һәм Тантрик суб-традицияләрдә, мәсәлән, Һиндстанның Ислам хөкеме вакытында аскет сугышчылар булып киткәннәр Кумбха Мела фестивален бәйрәм итәләр.[308][309] [310] Бу фестиваль һәр 12 ел була, Һиндстан буйлап дүрт дини сәфәр кылу урынында, бу чар өч ел паузадан соң яңа урынга күчерелә. Иң зурысы Праягада (ул Могол хөкеме чоры дәверендә Аллаһабад дип исеме үзгәртелгән), монда төрле традицияләрдәге миллионарча Һиндулар Ганга һәм Ямуна елгалары бергә кушылган урында җыелалар. Һинду традициясендә Шивага бәйле аскет сугышчылар (Нагалар) "сангам"га башта коену һәм догалар өчен керү белән чараны башлау намусына лаек булалар.[310]

Һинд субкыйтгасы һәм Һинд диненнән тыш

үзгәртү

Индонезиядә Шайвизмда Шива өчен популяр исем Батара Гуру, ул Санскрит "Бхаттарака" исеменнән алынган, ул “асыл зат морза" дигәнне аңлата.[311] Аның концепциясе рухи укытучы, Индонезия Һинду текстларында барлык гуруларның беренчесе, ул Һинд субкыйтгасында Шиваның Шиваның Дакшинамурти аспектының көзге чагылышы.[312] Шулай да, Батара Гуруның Һинд Шивасыннан аспектлары күбрәк, һәм Индонезия Һиндуларның аларның рухларын һәм каһарманнарын аның рухы белән хасият биргәннәр. Көньяк-көнчыгыш Азиядә Батара Гуруның хатыны Дурга Алиһәсе, аның шулай ук катлаулы холкы булган, алкышлы һәм каргышлы манифестацияләр белән, һәрберсе Ума, Шри, Кали һәм башка исемнәр астында билгеле.[313][314] Шива төрле алкышлы формаларда Садашива, Парамашива, Махадэва буларак билгеле. Ярсулы формаларда Кала, Бхайрава һәм Махакала буларак билгеле. Шулай да, хәзергәчә сакланып калган текстлар арасында иң таралганы Шайва Сиддханта (төрле урыннарда ул шулай ук Шива Сиддханта, Шриданта буларак билгеле).[314] Индонезия Һинду текстларында суб-кыйтгада булган Шайвизм традицияләрнең шул ук фәлсәфи төрлелеген күрсәтә. Шулай да, хәзергәчә сакланган текстлар арасында иң киң таралганнары Шайва Сиддханта (урыннарда шулай ук Шива Сиддханта, Шриданта буларак билгеле).[315]

Исламгача чорда Ява утравында Шайвизм һәм Буддачылыкны якын, әмма тәңгәл булмаган диннәр буларак таныганнар.[316] Урта гасыр чоры Индонезия әдәбияты Будданы Сива (Шива) һәм Джанардана (Вишну) белән тигез итеп куя.[317]

Шивага табыну Үзәк Азиядә Эфталит Империясендә мәшһүр булып киткән,[318] шулай ук Кушан Империясе. Шайвизм шулай ук Согдиядә һәм Ютиан Патшалыгында популяр булган һәм Зервашан елгасында Пенҗикент стена сурәтләрендә булган.[319] Бу сурәттә, Шива изге балкыш һәм изге җеп ("Яджнопавита") белән сурәтләнә.[319] Ул юлбарыс тәненә киенгән, ә аның тугърылары Согыд киемнәренә киенгән.[319] Дандан Ойликтан панель Шиваны аның Тримурти формасында һәм Шактины, уң ботында тезләнгән килеш күрсәтә.[319][320] Такламакан Чүлендә башка сайтта аны дүрт аяклы, мендәрле утыргычта, ике үгездә килеш күрсәтә.[319] Шулай ук Зәрдөштлек җил Ходае Вайю-Вата Шиваның иконографик кыяфәтен алуын билгеләп китәргә кирәк.[320]

Япониядә Җиде Уңышлы Ходайларның берсе Дайкокутэн Шивадан эволюцияләнгән дип танылган. Япониядә бу Ходай өй Ходае буларак хөрмәт ителә һәм муллык һәм яхшы тәкъдир Ходае буларак таныла.[321] Исем Буддачылыкның Шива исеменең, Махакаланың япон эквиваленты.[322] Шива шулай ук Ваджраянада искә алына. "Упайя" буларак Шива һәм "Праджна" буларак Шакти.[323] Буддист тантра космологиясендә Шива пассив, ә Шакти актив буларак сурәтләнә.[324]

 
Женевада CERNда Шиваның Натараджа буларак сыны.

Гуру Грантх Сахибта шулай дип әйтелә, "Шива Гуру, Вишну һәм Брахма Гурулар; Парвати һәм Лакшми Гурулар."[325] [326]

  Викиҗыентыктагы медиафайллар?
  «Индуизм» порталы

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ палийская Википедия
  2. ↑ Һинд Википедиясе — 2003.
  3. ↑ Google Books — 2005.
  4. ↑ 4,0 4,1 Zimmer (1972) pp. 124-126
  5. ↑ Jan Gonda (1969), The Hindu Trinity, Anthropos, Bd 63/64, H 1/2, pages 212–226
  6. ↑ 6,0 6,1 David Kinsley, 1988, 50, 103–104 бит.
  7. ↑ 7,0 7,1 Tracy Pintchman, 2015, 113, 119, 144, 171 битләр.
  8. ↑ Kramrisch, 1981, pp. 184–188
  9. ↑ Davis, pp. 113–114.
  10. ↑ William K. Mahony, 1998, 14 бит.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Arvind Sharma, 2000, 65 бит.
  12. ↑ Shiva Samhita, e.g. translation by Mallinson.
  13. ↑ Varenne, p. 82.
  14. ↑ Marchand for Jnana Yoga.
  15. ↑ Fuller, p. 58.
  16. ↑ 16,0 16,1 Flood, 1996, 17 бит.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Keay, p.xxvii.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Monier Monier-Williams (1899), Sanskrit to English Dictionary with Etymology, Oxford University Press, pages 1074–1076
  19. ↑ Karen Pechilis Prentiss (2000). The Embodiment of Bhakti. Oxford University Press. p. 199. ISBN 978-0-19-535190-3. https://books.google.com/books?id=Vu95WgeUBfEC&pg=PA199. 
  20. ↑ For use of the term санскр. (IAST) śiva as an epithet for other Vedic deities, see: Chakravarti, p. 28.
  21. ↑ Chakravarti, 1986, 21–22 битләр.
  22. ↑ Chakravarti, 1986, 1, 7, 21–23 битләр.
  23. ↑ For root санскр. (IAST) śarv- see: Apte, p. 910.
  24. ↑ Sharma, 1996, 306 бит.
  25. ↑ Apte, p. 927
  26. ↑ For the definition "Śaivism refers to the traditions which follow the teachings of санскр. (IAST) Śiva (санскр. (IAST) śivaśāna) and which focus on the deity санскр. (IAST) Śiva... " see: Flood (1996), p. 149.
  27. ↑ van Lysebeth, Andre (2002). Tantra: Cult of the Feminine. Weiser Books. p. 213. ISBN 9780877288459. https://books.google.com/books?id=R4W-DivEweIC&pg=FA213&. 
  28. ↑ Tyagi, Ishvar Chandra (1982). Shaivism in Ancient India: From the Earliest Times to C.A.D. 300. Meenakshi Prakashan. p. 81. https://books.google.com/books?id=WH3XAAAAMAAJ&. 
  29. ↑ Sri Vishnu Sahasranama, Ramakrishna Math edition, pg.47 and pg. 122.
  30. ↑ Swami Chinmayananda's translation of Vishnu sahasranama, p. 24, Central Chinmaya Mission Trust.
  31. ↑ For translation see: Dutt, Chapter 17 of Volume 13.
  32. ↑ For translation see: Ganguli, Chapter 17 of Volume 13.
  33. ↑ Chidbhavananda, "Siva Sahasranama Stotram".
  34. ↑ Lochtefeld, James G. (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. Rosen Publishing Group. p. 247. ISBN 0-8239-3179-X. https://books.google.com/books?id=5kl0DYIjUPgC. 
  35. ↑ Kramrisch, p. 477.
  36. ↑ For appearance of the name in the Shiva Sahasranama see:Sharma, 1996, p. 299
  37. ↑ For санскр. (IAST) Parameśhvara as "Supreme Lord" see: Kramrisch, p. 479.
  38. ↑ Sir Monier Monier-Williams, sahasranAman, A Sanskrit-English Dictionary: Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages, Oxford University Press (Reprinted: Motilal Banarsidass), ISBN 978-8120831056
  39. ↑ Sharma, 1996, p. viii–ix
  40. ↑ This is the source for the version presented in Chidbhavananda, who refers to it being from the Mahabharata but does not explicitly clarify which of the two Mahabharata versions he is using. See Chidbhavananda, p. 5.
  41. ↑ For an overview of the Śatarudriya see: Kramrisch, pp. 71–74.
  42. ↑ For complete Sanskrit text, translations, and commentary see: Sivaramamurti (1976).
  43. ↑ James A. Boon (1977). The Anthropological Romance of Bali 1597–1972. Cambridge University Press. pp. 143, 205. ISBN 978-0-521-21398-1. https://books.google.com/books?id=AzI7AAAAIAAJ. 
  44. ↑ Klaus K. Klostermaier (2007), A Survey of Hinduism, 3rd Edition, State University of University Press, pp. 24–25, ISBN 978-0-7914-7082-4, ... prehistoric cave paintings at Bhimbetka (from ca. 100,000 to ca. 10,000 BCE) which were discovered only in 1967... 
  45. ↑ Javid, Ali (January 2008). World Heritage Monuments and Related Edifices in India. Algora Publishing. pp. 20–21. ISBN 978-0-87586-484-6. https://books.google.com/books?id=54XBlIF9LFgC&pg=PA21&. 
  46. ↑ Mathpal, Yashodhar (1984). Prehistoric Rock Paintings of Bhimbetka, Central India. Abhinav Publications. p. 220. ISBN 978-81-7017-193-5. https://books.google.com/books?id=GG7-CpvlU30C&pg=FA220. 
  47. ↑ Rajarajan, R.K.K. (1996). «Vṛṣabhavāhanamūrti in Literature and Art». Annali del Istituto Orientale, Naples 56.3: 56.3: 305–10.
  48. ↑ Neumayer, Erwin (2013). Prehistoric Rock Art of India. OUP India. p. 104. ISBN 9780198060987. https://www.harappa.com/content/prehistoric-rock-art-india. Retrieved 1 March 2017. 
  49. ↑ For a drawing of the seal see Figure 1 in: Flood (1996), p. 29.
  50. ↑ Singh, S.P., Rgvedic Base of the Pasupati Seal of Mohenjo-Daro(Approx 2500–3000 BC), Puratattva 19: 19–26. 1989
  51. ↑ Kenoyer, Jonathan Mark. Ancient Cities of the Indus Valley Civilization. Karachi: Oxford University Press, 1998.
  52. ↑ For translation of санскр. (IAST) paśupati as "Lord of Animals" see: Michaels, p. 312.
  53. ↑ Ranbir Vohra (2000). The Making of India: A Historical Survey. M.E. Sharpe. p. 15. 
  54. ↑ Grigoriĭ Maksimovich Bongard-Levin (1985). Ancient Indian Civilization. Arnold-Heinemann. p. 45. 
  55. ↑ Steven Rosen; Graham M. Schweig (2006). Essential Hinduism. Greenwood Publishing Group. p. 45. 
  56. ↑ 56,0 56,1 Flood (1996), pp. 28–29.
  57. ↑ Flood, 1996, 28–29 битләр.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Flood, 2003, 204–205 битләр.
  59. ↑ 59,0 59,1 Srinivasan, Doris Meth (1997). Many Heads, Arms and Eyes: Origin, Meaning and Form in Multiplicity in Indian Art. Brill. p. 181. ISBN 978-9004107588. 
  60. ↑ Flood (2003), pp. 204–205.
  61. ↑ John Keay. India: A History. Grove Press. p. 14. 
  62. ↑ McEvilley, Thomas (1981-03-01). «An Archaeology of Yoga». Res: Anthropology and aesthetics 1. DOI:10.1086/RESv1n1ms20166655. ISSN 0277-1322.
  63. ↑ Asko Parpola(2009), Deciphering the Indus Script, Cambridge University Press, ISBN 978-0521795661, pages 240-250
  64. ↑ Possehl, Gregory L. (11 November 2002). The Indus Civilization: A Contemporary Perspective. Rowman Altamira. pp. 140–144. ISBN 978-0-7591-1642-9. https://books.google.com/books?id=XVgeAAAAQBAJ&pg=PA154. 
  65. ↑ Chakravarti, 1986, 1–2 битләр.
  66. ↑ Chakravarti, 1986, 2–3 битләр.
  67. ↑ Chakravarti, 1986, 1–9 битләр.
  68. ↑ 68,0 68,1 Roger D. Woodard (2010). Indo-European Sacred Space: Vedic and Roman Cult. University of Illinois Press. pp. 60–67, 79–80. ISBN 978-0-252-09295-4. https://books.google.com/books?id=EB4fB0inNYEC. 
  69. ↑ Alain Daniélou (1992). Gods of Love and Ecstasy: The Traditions of Shiva and Dionysus. Inner Traditions / Bear & Co. pp. 49–50. ISBN 978-0-89281-374-2. https://books.google.com/books?id=QDQK7l13WIIC. , Quote: "The parallels between the names and legends of Shiva, Osiris and Dionysus are so numerous that there can be little doubt as to their original sameness".
  70. ↑ Namita Gokhale (2009). The Book of Shiva. Penguin Books. pp. 10–11. ISBN 978-0-14-306761-0. https://books.google.com/books?id=pFN15nX9_zsC. 
  71. ↑ Pierfrancesco Callieri (2005), A Dionysian Scheme on a Seal from Gupta India, East and West, Vol. 55, No. 1/4 (December 2005), pages 71–80
  72. ↑ Long, J. Bruce (1971). «Siva and Dionysos: Visions of Terror and Bliss». Numen 18 (3). DOI:10.2307/3269768.
  73. ↑ 73,0 73,1 Wendy Doniger O'Flaherty (1980), Dionysus and Siva: Parallel Patterns in Two Pairs of Myths, History of Religions, Vol. 20, No. 1/2 (Aug. – Nov., 1980), pages 81–111
  74. ↑ Patrick Laude (2005). Divine Play, Sacred Laughter, and Spiritual Understanding. Palgrave Macmillan. pp. 41–60. ISBN 978-1-4039-8058-8. https://books.google.com/books?id=cTDIAAAAQBAJ. 
  75. ↑ Walter Friedrich Otto; Robert B. Palmer (1965). Dionysus: Myth and Cult. Indiana University Press. p. 164. ISBN 0-253-20891-2. https://books.google.com/books?id=XCDvuoZ8IzsC&pg=PA164. 
  76. ↑ Dineschandra Sircar (1998). The Śākta Pīṭhas. Motilal Banarsidass. pp. 3 with footnote 2, 102–105. ISBN 978-81-208-0879-9. https://books.google.com/books?id=I969qn5fpvcC&pg=PA3. 
  77. ↑ Michaels, p. 316.
  78. ↑ Flood (2003), p. 73.
  79. ↑ For dating based on "cumulative evidence" see: Oberlies, p. 158.
  80. ↑ Doniger, pp. 221–223.
  81. ↑ Stella Kramrisch (1993). The Presence of Siva. Princeton University Press. p. 7. ISBN 0-691-01930-4. https://books.google.com/books?id=O5BanndcIgUC. 
  82. ↑ Stella Kramrisch (1993). The Presence of Siva. Princeton University Press. pp. 14–15. ISBN 0-691-01930-4. https://books.google.com/books?id=O5BanndcIgUC. 
  83. ↑ For general statement of the close relationship, and example shared epithets, see: Sivaramamurti, p. 11.
  84. ↑ For an overview of the Rudra-Fire complex of ideas, see: Kramrisch, pp. 15–19.
  85. ↑ For quotation "An important factor in the process of Rudra's growth is his identification with Agni in the Vedic literature and this identification contributed much to the transformation of his character as санскр. (IAST) Rudra-Śiva." see: Chakravarti, p. 17.
  86. ↑ For translation from Nirukta 10.7, see: Sarup (1927), p. 155.
  87. ↑ For "Note Agni-Rudra concept fused" in epithets санскр. (IAST) Sasipañjara and санскр. (IAST) Tivaṣīmati see: Sivaramamurti, p. 45.
  88. ↑ Rig Veda: Rig-Veda, Book 6: HYMN XLVIII. Agni and Others. Sacred-texts.com. 2010-06-06 тикшерелгән.
  89. ↑ For the parallel between the horns of Agni as bull, and Rudra, see: Chakravarti, p. 89.
  90. ↑ RV 8.49; 10.155.
  91. ↑ For flaming hair of Agni and Bhairava see: Sivaramamurti, p. 11.
  92. ↑ Hans Loeschner (2012), Victor Mair (Editor), The Stūpa of the Kushan Emperor Kanishka the Great Sino-Platonic Papers, No. 227, pages 11, 19
  93. ↑ Doniger, Wendy (1973). "The Vedic Antecedents". Śiva, the erotic ascetic. Oxford University Press US. pp. 84–9. 
  94. ↑ For the bull parallel between Indra and Rudra see: Chakravarti, p. 89.
  95. ↑ RV 7.19.
  96. ↑ For the lack of warlike connections and difference between Indra and Rudra, see: Chakravarti, p. 8.
  97. ↑ Roger D. Woodard (18 August 2006). Indo-European Sacred Space: Vedic and Roman Cult. University of Illinois Press. pp. 242–. ISBN 978-0-252-09295-4. https://books.google.com/books?id=EB4fB0inNYEC&pg=FA242. 
  98. ↑ Beckwith, 2009, 32 бит.
  99. ↑ T. Richard Blurton (1993). Hindu Art. Harvard University Press. pp. 84, 103. ISBN 978-0-674-39189-5. https://books.google.com/books?id=xJ-lzU_nj_MC&pg=PA84. 
  100. ↑ T. Richard Blurton (1993). Hindu Art. Harvard University Press. p. 84. ISBN 978-0-674-39189-5. https://books.google.com/books?id=xJ-lzU_nj_MC&pg=PA84. 
  101. ↑ Pratapaditya Pal (1986). Indian Sculpture: Circa 500 B.C.-A.D. 700. University of California Press. pp. 75–80. ISBN 978-0-520-05991-7. https://books.google.com/books?id=clUmKaWRFTkC. 
  102. ↑ 102,0 102,1 C. Sivaramamurti (2004). Satarudriya: Vibhuti Or Shiva's Iconography. Abhinav Publications. pp. 41, 59. ISBN 978-81-7017-038-9. https://books.google.com/books?id=rOrilkdu-_MC. 
  103. ↑ 103,0 103,1 Lisa Owen (2012). Carving Devotion in the Jain Caves at Ellora. BRILL Academic. pp. 25–29. ISBN 90-04-20629-9. https://books.google.com/books?id=vHK2WE8xAzYC. 
  104. ↑ Flood, 1996, 86 бит.
  105. ↑ Flood, 2003, 205, for date of Mahabhasya see: Peter M. Scharf (1996), The Denotation of Generic Terms in Ancient Indian Philosophy: Grammar, Nyāya, and Mīmāṃsā, American Philosophical Society, ISBN 978-0-87169-863-6, page 1 with footnote 2 бит.
  106. ↑ Robert Hume, Shvetashvatara Upanishad, The Thirteen Principal Upanishads, Oxford University Press, pages 399, 403
  107. ↑ M. Hiriyanna (2000), The Essentials of Indian Philosophy, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120813304, pages 32–36
  108. ↑ [a] A Kunst, Some notes on the interpretation of the Ṥvetāṥvatara Upaniṣad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 31, Issue 02, June 1968, pages 309–314; Калып:Doi;
    [b] Doris Srinivasan (1997), Many Heads, Arms, and Eyes, Brill, ISBN 978-9004107588, pages 96–97 and Chapter 9
  109. ↑ Deussen, 1997, 556, 769 footnote 1 бит.
  110. ↑ Deussen, 1997, 769 бит.
  111. ↑ Deussen, 1997, 792–793 битләр.
  112. ↑ Radhakrishnan, 1953, 929 бит.
  113. ↑ Flood, 2003, 205–206 битләр.
  114. ↑ Rocher, 1986, 187–188, 222–228 битләр.
  115. ↑ 115,0 115,1 Flood, 2003, 208–212 битләр.
  116. ↑ DS Sharma (1990), The Philosophy of Sadhana, State University of New York Press, ISBN 978-0791403471, pages 9–14
  117. ↑ Richard Davis (2014), Ritual in an Oscillating Universe: Worshipping Siva in Medieval India, Princeton University Press, ISBN 978-0691603087, page 167 note 21, Quote (page 13): "Some agamas argue a monist metaphysics, while others are decidedly dualist. Some claim ritual is the most efficacious means of religious attainment, while others assert that knowledge is more important".
  118. ↑ Mark Dyczkowski (1989), The Canon of the Śaivāgama, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120805958, pages 43–44
  119. ↑ JS Vasugupta (2012), Śiva Sūtras, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120804074, pages 252, 259
  120. ↑ 120,0 120,1 Flood, 1996, 162–169 битләр.
  121. ↑ Ganesh Tagare (2002), The Pratyabhijñā Philosophy, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120818927, pages 16–19
  122. ↑ Jan Gonda (1975). Handbook of Oriental Studies. Section 3 Southeast Asia, Religions. BRILL Academic. pp. 3–20, 35–36, 49–51. ISBN 90-04-04330-6. https://books.google.com/books?id=X7YfAAAAIAAJ. 
  123. ↑ Upendra Thakur (1986). Some Aspects of Asian History and Culture. Abhinav Publications. pp. 83–94. ISBN 978-81-7017-207-9. https://books.google.com/books?id=m42TldA_OvAC. 
  124. ↑ Phyllis Granoff (2003), Mahakala's Journey: from Gana to God, Rivista degli studi orientali, Vol. 77, Fasc. 1/4 (2003), pages 95–114
  125. ↑ For Shiva as a composite deity whose history is not well documented, see: Keay, p. 147.
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 Courtright, p. 205.
  127. ↑ For Jejuri as the foremost center of worship see: Mate, p. 162.
  128. ↑ Biroba, Mhaskoba und Khandoba: Ursprung, Geschichte und Umwelt von pastoralen Gottheiten in Maharastra, Wiesbaden 1976 (German with English Synopsis) pp. 180–98, "Khandoba is a local deity in Maharashtra and been Sanskritised as an incarnation of Shiva."
  129. ↑ For worship of Khandoba in the form of a lingam and possible identification with Shiva based on that, see: Mate, p. 176.
  130. ↑ For use of the name Khandoba as a name for Karttikeya in Maharashtra, see: Gupta, Preface, and p. 40.
  131. ↑ Issitt, Main, 147, 168 битләр.
  132. ↑ Michaels, 2004, 216 бит.
  133. ↑ Michaels, 2004, 216–218 битләр.
  134. ↑ Surendranath Dasgupta (1973). A History of Indian Philosophy. Cambridge University Press. pp. 17, 48–49, 65–67, 155–161. ISBN 978-81-208-0416-6. https://books.google.com/books?id=aohGsuUuXuMC. 
  135. ↑ David N. Lorenzen (1972). The Kāpālikas and Kālāmukhas: Two Lost Śaivite Sects. University of California Press. pp. 2–5, 15–17, 38, 80. ISBN 978-0-520-01842-6. https://books.google.com/books?id=Q4hm-k6fKs4C. 
  136. ↑ 136,0 136,1 Narendranath B. Patil (2003). The Variegated Plumage: Encounters with Indian Philosophy. Motilal Banarsidass. pp. 125–126. ISBN 978-81-208-1953-5. https://books.google.com/books?id=3C1GWkeyXnQC. 
  137. ↑ Mark S. G. Dyczkowski (1987). The Doctrine of Vibration: An Analysis of the Doctrines and Practices Associated with Kashmir Shaivism. State University of New York Press. p. 9. ISBN 978-0-88706-431-9. https://books.google.com/books?id=QXn5n4gdfcIC. 
  138. ↑ Michaels, 2004, 215–216 битләр.
  139. ↑ David Lawrence, Kashmiri Shaiva Philosophy, University of Manitoba, Canada, IEP, Section 1(d)
  140. ↑ Edwin Bryant (2003), Krishna: The Beautiful Legend of God: Srimad Bhagavata Purana, Penguin, ISBN 978-0141913377, pages 10–12, Quote: "(...) accept and indeed extol the transcendent and absolute nature of the other, and of the Goddess Devi too"
  141. ↑ Ludo Rocher (1986), The Puranas, Otto Harrassowitz Verlag, ISBN 978-3447025225, page 23 with footnotes
  142. ↑ EO James (1997), The Tree of Life, BRILL Academic, ISBN 978-9004016125, pages 150–153
  143. ↑ Gregor Maehle (2009), Ashtanga Yoga, New World, ISBN 978-1577316695, page 17; for Sanskrit, see: Skanda Purana Shankara Samhita Part 1, Verses 1.8.20–21 (Sanskrit)
  144. ↑ Saroj Panthey (1987). Iconography of Śiva in Pahāṛī Paintings. Mittal Publications. p. 94. ISBN 978-81-7099-016-1. https://books.google.com/books?id=GUBXNueBQo0C. 
  145. ↑ Barbara Holdrege (2012). Hananya Goodman. ed. Between Jerusalem and Benares: Comparative Studies in Judaism and Hinduism. State University of New York Press. pp. 120–125 with footnotes. ISBN 978-1-4384-0437-0. https://books.google.com/books?id=XF_a3cfrcLQC&pg=PA122. 
  146. ↑ Charles Johnston (1913). The Atlantic Monthly. CXII. Riverside Press, Cambridge. pp. 835–836. https://books.google.com/books?id=SGACAAAAIAAJ&pg=PA835. 
  147. ↑ Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase. p. 43. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA43. 
  148. ↑ Coburn, 2002, 1, 53–56, 280 битләр.
  149. ↑ Lochtefeld, 2002, 426 бит.
  150. ↑ David Kinsley, 1988, 101–105 битләр.
  151. ↑ Tracy Pintchman, 2014, 85–86, 119, 144, 171 битләр.
  152. ↑ Coburn, 1991, 19–24, 40, 65, Narayani p. 232 битләр.
  153. ↑ 153,0 153,1 McDaniel, 2004, 90 бит.
  154. ↑ 154,0 154,1 Brown, 1998, 26 бит.
  155. ↑ The Rig Veda.
  156. ↑ Brown, 1998, 77 бит.
  157. ↑ Warrier, 1967, 77–84 битләр.
  158. ↑ Rocher, 1986, 193 бит.
  159. ↑ David R. Kinsley (1975). The Sword and the Flute: Kālī and Kṛṣṇa, Dark Visions of the Terrible and the Sublime in Hindu Mythology. University of California Press. pp. 102 with footnote 42. ISBN 978-0-520-02675-9. https://books.google.com/books?id=Ih1By08_Yj0C. , Quote: "In the Devi Mahatmya, it is quite clear that Durga is an independent deity, great in her own right, and only loosely associated with any of the great male deities. And if any one of the great gods can be said to be her closest associate, it is Visnu rather than Siva".
  160. ↑ Gupteshwar Prasad (1994). I.A. Richards and Indian Theory of Rasa. Sarup & Sons. pp. 117–118. ISBN 978-81-85431-37-6. https://books.google.com/books?id=hmy5cnSbsWYC&pg=PA117. 
  161. ↑ Jaideva Vasugupta (1991). The Yoga of Delight, Wonder, and Astonishment. State University of New York Press. p. xix. ISBN 978-0-7914-1073-8. https://books.google.com/books?id=aVc5JCnO1VgC. 
  162. ↑ 162,0 162,1 Gudrun Bühnemann (2003). Mandalas and Yantras in the Hindu Traditions. BRILL Academic. p. 60. ISBN 978-9004129023. https://books.google.com/books?id=kQf2m8VaC_oC&pg=PA60. 
  163. ↑ James C. Harle (1994). The Art and Architecture of the Indian Subcontinent. Yale University Press. pp. 140–142, 191, 201–203. ISBN 978-0-300-06217-5. https://books.google.com/books?id=LwcBVvdqyBkC&pg=PA140. 
  164. ↑ J. N. Farquhar (1984). Outline of the Religious Literature of India. Motilal Banarsidass. p. 180. ISBN 978-81-208-2086-9. https://books.google.com/books?id=lwggjSPrjxUC. 
  165. ↑ Edwin F. Bryant (2007). Krishna: A Sourcebook. Oxford University Press. pp. 313–314. ISBN 978-0-19-972431-4. https://books.google.com/books?id=2n4VDAAAQBAJ. 
  166. ↑ 166,0 166,1 Frederick Asher (1981). Joanna Gottfried Williams. ed. Kalādarśana: American Studies in the Art of India. BRILL Academic. pp. 1–4. ISBN 90-04-06498-2. https://books.google.com/books?id=-qoeAAAAIAAJ. 
  167. ↑ 167,0 167,1 [a] Vasugupta; Jaideva (1979). Śiva Sūtras. Motilal Banarsidass. pp. xv–xx. ISBN 978-81-208-0407-4. https://books.google.com/books?id=j4SOIISR9PUC. ;
    [b] James Mallinson (2007). The Shiva Samhita: A Critical Edition. Yoga. pp. xiii–xiv. ISBN 978-0-9716466-5-0. OCLC 76143968 . https://books.google.com/books?id=hlQRnDOr178C. 
  168. ↑ 168,0 168,1 [a] Jaideva Vasugupta (1991). The Yoga of Delight, Wonder, and Astonishment: A Translation of the Vijnana-bhairava with an Introduction and Notes by Jaideva Singh. State University of New York Press. pp. xii–xvi. ISBN 978-0-7914-1073-8. https://books.google.com/books?id=aVc5JCnO1VgC. ;
    [b] Vasugupta; Jaideva (1980). The Yoga of Vibration and Divine Pulsation: A Translation of the Spanda Karika with Ksemaraja's Commentary, the Spanda Nirnaya. State University of New York Press. pp. xxv–xxxii, 2–4. ISBN 978-0-7914-1179-7. https://books.google.com/books?id=sQwtCrGERjkC. 
  169. ↑ Andrew J. Nicholson (2014). Lord Siva's Song: The Isvara Gita. State University of New York Press. pp. 1–2. ISBN 978-1-4384-5102-2. https://books.google.com/books?id=IAEvAwAAQBAJ. 
  170. ↑ David Smith (2003). The Dance of Siva: Religion, Art and Poetry in South India. Cambridge University Press. pp. 237–239. ISBN 978-0-521-52865-8. https://books.google.com/books?id=fTLlcGlkdjkC&pg=PA237. 
  171. ↑ Jaideva Vasugupta; Mark S. G. Dyczkowski (1992). The Aphorisms of Siva: The Siva Sutra with Bhaskara's Commentary, the Varttika. State University of New York Press. pp. 7–8. ISBN 978-0-7914-1264-0. https://books.google.com/books?id=o6-n4ulAsdIC. 
  172. ↑ For quotation defining the trimurti see Matchett, Freda. "The санскр. (IAST) Purāṇas", in: Flood (2003), p. 139.
  173. ↑ Ralph Metzner (1986). Opening to Inner Light: The Transformation of Human Nature and Consciousness. J.P. Tarcher. p. 61. ISBN 978-0-87477-353-8. https://books.google.com/books?id=ke0RAQAAIAAJ. ;
    David Frawley (2009). Inner Tantric Yoga: Working with the Universal Shakti: Secrets of Mantras, Deities and Meditation. Lotus. p. 25. ISBN 978-0-940676-50-3. https://books.google.com/books?id=T6Vp_rTWkAAC&pg=PA25. 
  174. ↑ For definition of trimurti as "the unified form" of Brahmā, санскр. (IAST) Viṣṇu and Śiva and use of the phrase "the Hindu triad" see: Apte, p. 485.
  175. ↑ For the term "Great Trinity" in relation to the Trimurti see: Jansen, p. 83.
  176. ↑ Ян Гонда раслаганча, Һинд диненең Тримурти фикере, "Шәхсән Ходайның борынгы галәми һәм ритуал уйланмаларыннан өчлек характерыннан үсеп чыккан, беренче чиратта "Агни"дан аның тууы өч формалы һәм ул өч яктылык формасында, аның өч тәне һәм өч халәте бар.". See: Jan Gonda (1969), The Hindu Trinity, Anthropos, Bd 63/64, H 1/2, pages 218–219; Other trinities, beyond the more common "Brahma, Vishnu, Shiva", mentioned in ancient and medieval Hindu texts include: "Indra, Vishnu, Brahmanaspati", "Agni, Indra, Surya", "Agni, Vayu, Aditya", "Mahalakshmi, Mahasarasvati, and Mahakali", and others. See: [a] David White (2006), Kiss of the Yogini, University of Chicago Press, ISBN 978-0226894843, pages 4, 29
    [b] Jan Gonda (1969), The Hindu Trinity, Anthropos, Bd 63/64, H 1/2, pages 212–226
  177. ↑ For Shiva as depicted with a third eye, and mention of the story of the destruction of Kama with it, see: Flood (1996), p. 151.
  178. ↑ For a review of 4 theories about the meaning of tryambaka, see: Chakravarti, pp. 37–39.
  179. ↑ For usage of the word ambaka in classical Sanskrit and connection to the Mahabharata depiction, see: Chakravarti, pp. 38–39.
  180. ↑ For translation of Tryambakam as "having three mother eyes" and as an epithet of Rudra, see: Kramrisch, p. 483.
  181. ↑ For vedic Sanskrit meaning Lord has three mother eyes which symbolize eyes are the Sun, Moon and Fire.
  182. ↑ For discussion of the problems in translation of this name, and the hypothesis regarding the санскр. (IAST) Ambikās see: Hopkins (1968), p. 220.
  183. ↑ For the санскр. (IAST) Ambikā variant, see: Chakravarti, pp. 17, 37.
  184. ↑ For the moon on the forehead see: Chakravarti, p. 109.
  185. ↑ (Щехара) as crest or crown, see: Apte, p. 926.
  186. ↑ For санскр. (IAST) Candraśekhara as an iconographic form, see: Sivaramamurti (1976), p. 56.
  187. ↑ For translation "Having the moon as his crest" see: Kramrisch, p. 472.
  188. ↑ For the moon iconography as marking the rise of Rudra-Shiva, see: Chakravarti, p. 58.
  189. ↑ For discussion of the linkages between Soma, Moon, and Rudra, and citation to RV 7.74, see: Chakravarti, pp. 57–58.
  190. ↑ 190,0 190,1 190,2 190,3 190,4 190,5 Flood (1996), p. 151.
  191. ↑ Бу мәетне яндырган көл ягу кайбер Тантрага юнәлгән аскетлар практикасында барлыкка килгән, алар шулай ук ит, хәмер һәм Бхайравага карата (Шива формасы) җенси тартылулар практикалаганнар, бу төркемнәр мөгаен Брахманик чыгышлы булмаган. See: Flood (1996), pp. 92, 161.
  192. ↑ Antonio Rigopoulos (2013), Brill's Encyclopedia of Hinduism, Volume 5, Brill Academic, ISBN 978-9004178960, pages 182–183
  193. ↑ Paul Deussen (1980). Sechzig Upaniṣad's des Veda. Motilal Banarsidass. pp. 775–776, 789–790, 551. ISBN 978-81-208-1467-7. https://books.google.com/books?id=XYepeIGUY0gC. 
  194. ↑ Chidbhavananda, p. 22.
  195. ↑ For translation of Kapardin as "Endowed with matted hair" see: Sharma, 1996, p. 279.
  196. ↑ Kramrisch, p. 475.
  197. ↑ For Kapardin as a name of Shiva, and description of the kaparda hair style, see, Macdonell, p. 62.
  198. ↑ Sharma, 1996, p. 290
  199. ↑ See: name #93 in Chidbhavananda, p. 31.
  200. ↑ For Shiva drinking the poison churned from the world ocean see: Flood (1996), p. 78.
  201. ↑ 201,0 201,1 Kramrisch, p. 473.
  202. ↑ For alternate stories about this feature, and use of the name санскр. (IAST) Gaṅgādhara see: Chakravarti, pp. 59 and 109.
  203. ↑ For description of the санскр. (IAST) Gaṅgādhara form, see: Sivaramamurti (1976), p. 8.
  204. ↑ For Shiva supporting санскр. (IAST) Gaṅgā upon his head, see: Kramrisch, p. 473.
  205. ↑ Flood (1996), p. 151
  206. ↑ Wayman, Singh, 266 бит.
  207. ↑ Suresh Chandra, 1998, 309 бит.
  208. ↑ Sitansu S. Chakravarti, 1991, 51 бит.
  209. ↑ Michaels, p. 218.
  210. ↑ For definition and shape, see: Apte, p. 461.
  211. ↑ Jansen, p. 44.
  212. ↑ Jansen, p. 25.
  213. ↑ For use by санскр. (IAST) Kāpālikas, see: Apte, p. 461.
  214. ↑ C. Sivaramamurti (1963). South Indian Bronzes. Lalit Kalā Akademi. pp. 41. 
  215. ↑ John A. Grimes (1996). A Concise Dictionary of Indian Philosophy: Sanskrit Terms Defined in English. State University of New York Press. p. 257. ISBN 978-0-7914-3067-5. https://books.google.com/books?id=qcoUFYOX0bEC&pg=PA257. 
  216. ↑ Prabhavati C. Reddy (2014). Hindu Pilgrimage: Shifting Patterns of Worldview of Srisailam in South India. Routledge. pp. 114–115. ISBN 978-1-317-80631-8. https://books.google.com/books?id=TkUsAwAAQBAJ. 
  217. ↑ For a review of issues related to the evolution of the bull (Nandin) as Shiva's mount, see: Chakravarti, pp. 99–105.
  218. ↑ For spelling of alternate proper names санскр. (IAST) Nandī and Nandin see: Stutley, p. 98.
  219. ↑ Sharma, 1996, p. 291
  220. ↑ Kramrisch, p. 479.
  221. ↑ For the name Kailāsagirivāsī (Sanskrit कैलासिगिरवासी), "With his abode on Mount Kailāsa", as a name appearing in the Shiva Sahasranama, see: Sharma, 1996, p. 281.
  222. ↑ For identification of Mount санскр. (IAST) Kailāsa as the central linga, see: Stutley (1985), p. 62.
  223. ↑ Dictionary of Hindu Lore and Legend (ISBN 0-500-51088-1) by Anna L. Dallapiccola
  224. ↑ Keay, p. 33.
  225. ↑ For quotation "Shiva is a god of ambiguity and paradox" and overview of conflicting attributes see: Flood (1996), p. 150.
  226. ↑ For quotation regarding Yajur Veda as containing contrary sets of attributes, and marking point for emergence of all basic elements of later sect forms, see: Chakravarti, p. 7.
  227. ↑ For summary of Shiva's contrasting depictions in the Mahabharata, see: Sharma, 1988, pp. 20–21.
  228. ↑ For rud- meaning "cry, howl" as a traditional etymology see: Kramrisch, p. 5.
  229. ↑ Citation to M. Mayrhofer, Concise Etymological Sanskrit Dictionary, s.v. "rudra", is provided in: Kramrisch, p. 5.
  230. ↑ Sharma, 1996, 301 бит.
  231. ↑ Sharma, 1996, 314 бит.
  232. ↑ For the contrast between ascetic and householder depictions, see: Flood (1996), pp. 150–151.
  233. ↑ For Shiva's representation as a yogi, see: Chakravarti, p. 32.
  234. ↑ For name Mahāyogi and associations with yoga, see, Chakravarti, pp. 23, 32, 150.
  235. ↑ For the ascetic yogin form as reflecting Epic period influences, see: Chakravarti, p. 32.
  236. ↑ For санскр. (IAST) Umāpati, санскр. (IAST) Umākānta and санскр. (IAST) Umādhava as names in the Shiva Sahasranama literature, see: Sharma, 1996, p. 278.
  237. ↑ Иң борынгы исем Ума булып башка юрамаларга Парвати исеме керә, see: Chakravarti, p. 40.
  238. ↑ For санскр. (IAST) Pārvatī identified as the wife of Shiva, see: Kramrisch, p. 479.
  239. ↑ Search for Meaning By Antonio R. Gualtieri
  240. ↑ For regional name variants of Karttikeya see: Gupta, Preface.
  241. ↑ Doniger, Wendy (1999). Splitting the difference: gender and myth in ancient Greece and India. London: University of Chicago Press. pp. 263–5. ISBN 978-0-226-15641-5. https://books.google.com/?id=JZ8qfQbEJB4C&pg=PA263&dq=mohini+Vishnu&cd=2#v=onepage&q=mohini%20Vishnu. 
  242. ↑ Vanita, Ruth; Kidwai, Saleem (2001). Same-sex love in India: readings from literature and history. Palgrave Macmillan. p. 69. ISBN 978-0-312-29324-6. 
  243. ↑ Pattanaik, Devdutt (2001). The man who was a woman and other queer tales of Hindu lore. Routledge. p. 71. ISBN 978-1-56023-181-3. https://books.google.com/?id=Odsk9xfOp6oC&pg=PA71&dq=mohini&cd=2#v=onepage&q=mohini. 
  244. ↑ See Mohini#Relationship with Shiva for details
  245. ↑ RN Saletore (1981). Indian Witchcraft. Abhinav Publications. pp. 93. ISBN 978-0-391-02480-9. https://books.google.com/books?id=ETz3_bv8t0cC&pg=PA93. 
  246. ↑ McDaniel, June (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls: Popular Goddess Worship in West Benegal. Oxford University Press, US. p. 156. ISBN 0-19-516790-2. 
  247. ↑ Vettam Mani (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. pp. 62, 515–6. ISBN 978-0-8426-0822-0. 
  248. ↑ Wendy Doniger (2005). The Bedtrick: Tales of Sex and Masquerade. University of Chicago Press. pp. 72, 206. ISBN 978-0-226-15643-9. https://books.google.com/books?id=KfA9ByNVjZ8C&pg=PA72. 
  249. ↑ For description of the nataraja form see: Jansen, pp. 110–111.
  250. ↑ For interpretation of the санскр. (IAST) naṭarāja form see: Zimmer, pp. 151–157.
  251. ↑ For names Nartaka (Sanskrit नर्तक) and Nityanarta (Sanskrit नित्यनर्त) as names of Shiva, see: Sharma, 1996, p. 289.
  252. ↑ For prominence of these associations in puranic times, see: Chakravarti, p. 62.
  253. ↑ For popularity of the санскр. (IAST) nṛtyamūrti and prevalence in South India, see: Chakravarti, p. 63.
  254. ↑ Kramrisch, Stella (1994). "Siva's Dance". The Presence of Siva. Princeton University Press. p. 439. 
  255. ↑ Klostermaier, Klaus K.. "Shiva the Dancer". Mythologies and Philosophies of Salvation in the Theistic Traditions of India. Wilfrid Laurier Univ. Press. p. 151. 
  256. ↑ Massey, Reginald. "India's Kathak Dance". India's Kathak Dance, Past Present, Future. Abhinav Publications. p. 8. 
  257. ↑ 257,0 257,1 Moorthy, Vijaya (2001). Romance of the Raga. Abhinav Publications. p. 96. 
  258. ↑ Leeming, David Adams (2001). A Dictionary of Asian Mythology. Oxford University Press. p. 45. 
  259. ↑ Radha, Sivananda (1992). "Mantra of Muladhara Chakra". Kuṇḍalinī Yoga. Motilal Banarsidass. p. 304. 
  260. ↑ Srimad Bhagavatam Canto 1 Chapter 2 Verse 23 (23 November 2010). әлеге чыганактан 2010-11-23 архивланды. 2018-07-21 тикшерелгән.
  261. ↑ For iconographic description of the санскр. (IAST) Dakṣiṇāmūrti form, see: Sivaramamurti (1976), p. 47.
  262. ↑ For description of the form as representing teaching functions, see: Kramrisch, p. 472.
  263. ↑ For characterization of санскр. (IAST) Dakṣiṇāmūrti as a mostly south Indian form, see: Chakravarti, p. 62.
  264. ↑ For the deer-throne and the audience of sages as санскр. (IAST) Dakṣiṇāmūrti, see: Chakravarti, p. 155.
  265. ↑ Goldberg specifically rejects the translation by Frederique Marglin (1989) as "half-man, half-woman", and instead adopts the translation by Marglin as "the lord who is half woman" as given in Marglin (1989, 216). Goldberg, p. 1.
  266. ↑ For evolution of this story from early sources to the epic period, when it was used to enhance Shiva's increasing influence, see: Chakravarti, p.46.
  267. ↑ For the санскр. (IAST) Tripurāntaka form, see: Sivaramamurti (1976), pp. 34, 49.
  268. ↑ Michaels, p. 216.
  269. ↑ Flood (1996), p. 29.
  270. ↑ Tattwananda, pp. 49–52.
  271. ↑ 271,0 271,1 271,2 Lingam: Hindu symbol Encyclopædia Britannica
  272. ↑ Monier Williams (1899), Sanskrit to English Dictionary, लिङ्ग, page 901
  273. ↑ Yudit Kornberg Greenberg (2008). Encyclopedia of Love in World Religions. ABC-CLIO. pp. 572–573. ISBN 978-1-85109-980-1. https://books.google.com/books?id=nGoag6b3JvYC&pg=PA572. 
  274. ↑ Harding, Elizabeth U. (1998). "God, the Father". Kali: The Black Goddess of Dakshineswar. Motilal Banarsidass. pp. 156–157. ISBN 978-81-208-1450-9. 
  275. ↑ 275,0 275,1 Vivekananda, Swami. "The Paris congress of the history of religions". The Complete Works of Swami Vivekananda. 4. http://www.ramakrishnavivekananda.info/vivekananda/volume_4/translation_prose/the_paris_congress.htm. 
  276. ↑ Swati Mitra (2011). Omkareshwar and Maheshwar. Eicher Goodearth and Madhya Pradesh Government. p. 25. ISBN 978-93-80262-24-6. https://books.google.com/books?id=_0RpUoGiou4C&pg=PA25. 
  277. ↑ For five as a sacred number, see: Kramrisch, p. 182.
  278. ↑ It is first encountered in an almost identical form in the Rudram. For the five syllable mantra see: Kramrisch, p. 182.
  279. ↑ For discussion of these five forms and a table summarizing the associations of these five mantras see: Kramrisch, pp. 182–189.
  280. ↑ For distinct iconography, see Kramrisch, p. 185.
  281. ↑ For association with the five faces and other groups of five, see: Kramrisch, p. 182.
  282. ↑ For the epithets санскр. (IAST) pañcamukha and санскр. (IAST) pañcavaktra, both of which mean "five faces", as epithets of санскр. (IAST) Śiva, see: Apte, p. 578, middle column.
  283. ↑ For variation in attributions among texts, see: Kramrisch, p. 187.
  284. ↑ Kramrisch, p. 184:

    Бу трансцендент төркемнәр аша, ахаргы чынлык, Шива барчаның эфектив һәм материаль сәбәбе була.

  285. ↑ Quotation from Pañcabrahma Upanishad 31 is from: Kramrisch, p. 182.
  286. ↑ Parrinder, Edward Geoffrey (1982). Avatar and incarnation. Oxford: Oxford University Press. p. 88. ISBN 0-19-520361-5. 
  287. ↑ Winternitz, Moriz; V. Srinivasa Sarma (1981). A History of Indian Literature, Volume 1. Motilal Banarsidass. pp. 543–544. ISBN 978-81-208-0264-3. https://books.google.com/?id=JRfuJFRV_O8C&pg=PA543. 
  288. ↑ James Lochtefeld (2002), "Shiva" in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 2: N-Z, Rosen Publishing, ISBN 0-8239-2287-1, page 635
  289. ↑ Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase. pp. 474. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC. 
  290. ↑ Parrinder, Edward Geoffrey (1982). Avatar and incarnation. Oxford: Oxford University Press. pp. 87–88. ISBN 0-19-520361-5. 
  291. ↑ Lutgendorf, Philip (2007). Hanuman's tale: the messages of a divine monkey. Oxford University Press US. p. 44. ISBN 978-0-19-530921-8. https://books.google.com/?id=fVFC2Nx-LP8C&pg=PT333&dq=avatara+Hanuman&cd=1#v=snippet&q=avatara%20%20Shiva. 
  292. ↑ Catherine Ludvík (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarsidass Publ.. pp. 10–11. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/?id=KCXQN0qoAe0C&pg=PA10&dq=Hanuman+Rudra&cd=2#v=onepage&q=Hanuman%20Rudra. 
  293. ↑ Sri Ramakrishna Math (1985) "Hanuman Chalisa" p. 5
  294. ↑ Footnote 70:1 to Horace Hayman Wilson's English translation of The Vishnu Purana: Book I – Chapter IX.
  295. ↑ Footnote 83:4 to Horace Hayman Wilson's English translation of The Vishnu Purana: Book I – Chapter X.
  296. ↑ Srimad Bhagavatam Canto 4 Chapter 1 – English translation by A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada. әлеге чыганактан 29 August 2012 архивланды.
  297. ↑ Sengaku Mayeda (Translator) (1979). A Thousand Teachings: The Upadesasahasri of Sankara. State University of New York Press. p. 4. ISBN 978-0-7914-0943-5. https://books.google.com/books?id=8fkLggRFFBwC. 
  298. ↑ 298,0 298,1 Karen Pechilis (2012). Selva J. Raj. ed. Dealing with Deities: The Ritual Vow in South Asia. State University of New York Press. pp. 152–153. ISBN 978-0-7914-8200-1. https://books.google.com/books?id=h80yOTwlAUcC&pg=PA152. 
  299. ↑ 299,0 299,1 Roshen Dalal (2010). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books. pp. 137, 186. ISBN 978-0-14-341421-6. https://books.google.com/books?id=DH0vmD8ghdMC. 
  300. ↑ 300,0 300,1 300,2 300,3 Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. p. 269. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC&pg=PA269. 
  301. ↑ Bruce Long (1982). Guy Richard Welbon and Glenn E. Yocum. ed. Religious Festivals in South India and Sri Lanka (Chapter: "Mahāśivaratri: the Saiva festival of repentance"). Manohar. pp. 189–217. https://books.google.com/books?id=PozZAAAAMAAJ. 
  302. ↑ Cath Senker (2007). My Hindu Year. The Rosen Publishing Group. pp. 12–13. ISBN 978-1-4042-3731-5. https://books.google.com/books?id=lGZ5dWKRw5EC&pg=PA12. 
  303. ↑ Muriel Marion Underhill (1991). The Hindu Religious Year. Asian Educational Services. pp. 95–96. ISBN 81-206-0523-3. 
  304. ↑ Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. pp. 112–113. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC. 
  305. ↑ Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. pp. 39, 140. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC. 
  306. ↑ Manju Bhatnagar (1988). «The Monsoon Festival Teej in Rajasthan». Asian Folklore Studies 47: 63–72.
  307. ↑ Skinner, Debra (1994). «The Songs of Tij: A Genre of Critical Commentary for Women in Nepal». Asian Folklore Studies 53 (2): 259–305.
  308. ↑ David N. Lorenzen (1978), Warrior Ascetics in Indian History, Journal of the American Oriental Society, 98(1): 61–75
  309. ↑ William Pinch (2012), Warrior Ascetics and Indian Empires, Cambridge University Press, ISBN 978-1107406377
  310. ↑ 310,0 310,1 Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. p. 301. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC. 
  311. ↑ R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 16, 123, 494-495, 550-552
  312. ↑ R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 130-131, 550-552
  313. ↑ Hariani Santiko (1997), The Goddess Durgā in the East-Javanese Period, Asian Folklore Studies, Vol. 56, No. 2, pp. 209-226
  314. ↑ 314,0 314,1 R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 15-17
  315. ↑ R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 155-157, 462-463
  316. ↑ R. Ghose (1966), Saivism in Indonesia during the Hindu-Javanese period, The University of Hong Kong Press, pages 160-165
  317. ↑ J.L. Moens (1974), Het Buddhisme Java en Sumatra in Zijn laatste boeiperiods, T.B.G., pp. 522-539, 550; Калып:Oclc
  318. ↑ P. 377 Classical Hinduism By Mariasusai Dhavamony
  319. ↑ 319,0 319,1 319,2 319,3 319,4 Puri, P. 133 Buddhism in Central Asia
  320. ↑ 320,0 320,1 Religions and Religious Movements – II, p. 427.
  321. ↑ Roberts, Jeremy (2009). Japanese Mythology A to Z. Infobase Publishing. p. 28. https://books.google.com/books?id=xdfgjV2kw6oC. 
  322. ↑ Pal, Pratapaditya. Indian Sculpture: 700–1800. Los Angeles County Museum of Art. p. 180. 
  323. ↑ David Kalupahana (2001). Buddhist Thought and Ritual. Motilal Banarsidass Publications. p. 95. ISBN 8120817737. https://books.google.com/books?id=x_FJcRDXhfQC&pg=PA95. Retrieved 13 October 2013. 
  324. ↑ Barnaby B. Dhs. What Is Tantric Practice?. p. 43. https://books.google.com/books?id=9aWyaaw9pC0C&pg=PA43. Retrieved 13 October 2013. 
  325. ↑ Winfried Corduan. Neighboring Faiths: A Christian Introduction to World Religions. InterVarsiry Press. p. 377. 
  326. ↑ Dasam Granth.
Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шива&oldid=3827011