Wikipedia

Хануман

Хануман; (IAST: Санскрит телендә: हनुमान्)[1] ул Ходай Раманың дәртле тугърысы[2] һәм Һиндстан субкыйтгасында һәм Көньяк-Көнчыгыш Азиядә «Рамаяна» эпосының төрле юрамаларында үзәк персонажларның берсе.[3] Чирандживиларның берсе буларак, ул шулай ук төрле башка текстларда, мәсьәлән, "Махабхарата"да очрый.[2] Шулай ук төрле Пураналарда һәм кайбер Джайн,[4] Будда,[5] һәм Сикх текстларында.[6] Кайбер соңрак текстларда ул шулай ук Шива инкарнациясе буларак күрсәтелгән.[2] Хануман Анджананың һәм Кесариның улы һәм шулай ук җил Ходае Вайюның улы, ул төрле риваятьләр буенча аның тууында роль уйнаган. Аның Һинд динендә телогик килеп чыгылышлары төгәл ачыкланмаган. Альтернатив юрамаларда ул борынгы тамырлы итеп күрсәтелә, бу Арий-булмаган Ходай, ул халык Якшаларны саклаучы Ходайлардан килеп чыккан дип әйтелә.[7][8]:39–40

Хануман борынгы Һинд дине эпосы "Рамаяна"ның төп персонажы булып, шулай да аңа борынгы һәм урта гасырланың күпчлек вакытларында табыну шәһадәтнамәләре юк. Хануман өйрәнүләре өчен мәшһүр Америка Һинд дине белгече Филип Лутгендорф буенча, Хануманга табыну 2-енче меңьеллыкта Һинд суб-кыйтгасында Ислам хөкеме вакытында башланган.[9] Бхакти хәрәкәте изгеләре, мәсьәлән, Самаратх Рамдас Хануманны милләтчелек символы итеп күрсәткәннәр.[10] Хәзерге эрада, аның иконографиясе һәм гыйбадәтханәләр бик киң таралган.[11] Ул "көч, каһарман инициативасы һәм камиллек"нең идеаль комбинациясе итеп күрсәтелә, шулай ук «аның шәхси Ходае Рамага мәхәббәт һәм эмоциональ тугърылык», һәм Шакти һәм Бхактиның символы итеп күрсәтелә.[12] Соңрак әдәбиятта, ул көрәш, акробатика, кебек сугыш сәнгатьләре һәм шулай ук медитация һәм тугъры лыкның Ходае итеп күрсәтелә.[2] Ул кешенең камиллекләренең: эчке үз-контроль, тугърылыкның символы булып тора.[7][11][13]

Һинд динендә популяр Ходай булудан тыш, Хануман шулай ук Җәйничелектә һәм Буддачылыкта бар.[4][14] Ул шулай ук Һиндстан суб-кыйтгасыннан тыш, мәсьәлән, Мьянмада, Таиландта, Камбоджада, Малайзияда һәм Индонезиядә риваятьләрдә легендар шәхес булып тора. Ул Һиндстанда төрле юрамалар буенча өйләнә. Галимнәр фикере буенча Хануман "Сюоджи"да (Көнбатышка сәяхәт) төп каһарман герой булып — бу монах Суанзанг (безнең эраның 602—664 елларда) язган бөек Кытай әсәре.[4][15]

Номенклатура

үзгәртү
 
Намастэ (Анджали Хаста) позициясе белән Хануман.

«Хануман» сүзенең килеп чыгышы ачык түгел. Һинд дине пантеонында Ходайларның шул Ходайның мифик эшчәнлегенә яки асыл хасиятенә карап синонимик исемнәр була.[8]:31–32 Хануманның Марути, Павансута, Баджрангбали, Мангалмурти кебек исемнәре бар, әмма алар сирәк кулланыла. Хануман ваанар (ярым-кешесыман маймыл, ярым-кеше) Ходае өчен киң танылган исем булып тора. Төшенчәнең бер интерпретациясе «күренеп тора торган („мант“) бер казналы („хану“)». Бу юрама Пураник риваять белән тәэмин ителә, анда Хануман Кояшны җимеш дип белеп, аңа омтыла, әмма җәрәхәтләнә һәм аның казнасы җәрәхәтләнә.[8]:31–32 Икенче, әзрәк таралган интерпретация буенча исем Санскрит сүзләре «Хан» («үтерелгән» яки «җимерелгән») һәм «маана» (горурлык)тан килеп чыккан; исем «горурлыгы җимерелгән» дигәнне аңлата. Бу эпитет "Рамаяна"дагы Рамага һәм Ситага эмоциональ тугърылыгы белән тиңдәш яңгырый. Монда Һинд дине Бхакти — Шакти табыну традициясенең комбинациясе бар: «каһарман, көчле, раслаучы камиллек» һәм «шәхси Ходайга яратучы, эмоциональ тугърылык».[8]:31–32

Өченче Джайн юрамасында Хануман балачагын «Хануруха» утравында үткәрә, ул аның исеменең килеп чыгышы чыганагы була.[8]:189

«Хануман» сүзенең лингвистик юрамалары: Ханумат, Ануман (Тамил телендә), Ханумантха (Каннада телендә), Ханумантхуду (Телугу телендә). Хануманның башка исемнәренә түбәндәгеләр керә:

  • Анджанейя,[16] Анджанипутра (Каннада), Анджанейяр (Тамил телендә), Анджанеюду (Телугу телендә), Анджанисута, боларның барысы да «Анджананың улы» дигәнне аңлата.
  • Кесари Нандан, атасы исеменә нигезләнгән, моның мәгънәсе «Кесариның улы»
  • Марути, җил Ходаеның улы;[3]
  • Баджранг Бали, «көчле (bali), кул-аяклары (anga) ваджра шикелле көчле (bajra)»; бу исем Төньяк Һиндстанда киң таралган.[8]:31–32
  • Санг Кера Пемуджа Дэва Рама, Хануман, бу Индонезия телендә «Раманың куәтле тугърысы, Хануман» дигәнне аңлата
  • Санката Мочана, куркынычларны бетерүче (санката)[8]:31–32

Һиндстан суб-кыйтгасыннан тыш, гәрчә иконографиясе һәм детальләре төрлечә булса да, исемнәре һәм фонетикасы Һиндстан юрамасына охшаш:

Тарихи үсеш

үзгәртү
 
Басып торучы Хануман, Чола Династиясе, 11-енче гасыр, Тамил Наду, Һиндстан

Ведик килеп чыгышы

үзгәртү

Илаһи маймыл турында иң элеккеге искә алу, кайбер галимнәр тарафыннан ул прото-Хануман дип интерпретацияләнә, ул "Ригведа"ның 10.86 гимны. Гимнның егерме өч шигыре риваять булып тора. Ул төрле шәхесләр арасында диалог буларак тәкъдим ителгән: Ходай Индра, аның хатыны Индрани һәм энергик маймыл, аңа «Врисакапи» дип эндәшәләр һәм аның хатыны «Капи».[8]:39–40[24][25] Гимн Индраниның Индрага Индра өчен кайбер сома тәкъдим ителүләр энергик һәм көчле маймылга бирелүе турында һәм кешеләрнең Индраны онытулары турында борчуларын әйтүе белән башлана. Ходайларның патшасы Индра хатынына бу аны борчучы мәхлукат (маймыл) дус булып каралырга тиеш һәм алар тынычлык урнаштырып карарга тиеш дип әйткән. Гимн алар бөтенесе бергә Индраның йортына килергә һәм тәкъдимнәрнең байлыкларын бүлергә тиеш белән бетә.[8]:39–40

Бу гимнда җенес һәм төрлер арасында аермалар турында тәфсилле бәхәс бар, аны хәзерге галимнәр төрлечә интерпретацияләгәннәр.[8]:305[25] Р. Н. Дандекар раслаганча ул метафорик рәвештә башка муллылык Ходаена карарга мөмкин, шул ук вакытта Венди Донижер аны ат корбан чалуы белән чагыштыра. Стефани Джемисон раслаганча гимнда үгез маймыл искә алына, шулай ук муллык ритуалы һәм ат …, бу соңрак эра Хануман культыннан нык аерылып тора. Филип Лутгендорф буенча «борынгы Һиндстанда маймылларга табынуның ышандыргыч шәһадәтләре юк».[25]

Тамил тамырлары

үзгәртү

Көнчыгыш белгече Ф. Э. Парджитер (1852—1927) теориясе буенча Хануман Дравид халык дине Ходае булган.[8]:40 Аның теориясе буенча «Хануман» исеме Тамил сүзе ата маймылдан («ана-манди»)дан килеп чыккан, ул башта "Анумант"ка үзгәргән — бу исем һаман да кулланылышта йөри. Бу гипотеза буенча «Анумант» соңрак "Хануман"га алыштырылган, чөнки Арийлар борынгы Дравидларның популяр маймыл Ходае белән каршылыкта булып Санскритлаштырганнар.[8]:39–40[26] Үзенең Тамил лингвистик өйрәнүләре өчен мәгълүм Мюррэй Эмено буенча, бу теориянең мәгънәсе юк, чөнки Борынгы Тамил сүзе «манди» Сангам әдәбиятында «ана маймыл» дигәнне аңлата, ә Хануман ата маймыл. Дәвам итеп, Эмено өстәгәнчә «ана-манди» кушылмасының Тамил телендә мәгънәсе юк. Шулай итеп, Эмено буенча «күренеп тора торган казна» күбрәк мөмкин булган мәгънә.[8]:39–40

Эпослар һәм Пураналар

үзгәртү

Vanaranam naranam ca kathamasit samagamah
Тәрҗемәсе: Кешеләр һәм маймыллар арасында мөнәсәбәт ничек булырга мөмкин?

Хануман Һинду эпосларында Рамаянада һәм Махабхаратада очрый.[27] Егерменче гасыр Иезуит миссионеры Камилл Балк үзенең Ramkatha: Utpatti Aur Vikas («Рама хикәясе: аның килеп чыгышы һәм үсеше») китабында Хануманга табынуның нигезе Үзәк Һиндстанның абориген кабиләләре культында дип фаразлаган.[28]

Хануман Пураналарда искә алына.[29] Урта гасыр риваятендә Хануман безнең эраның 10-ынчы гасырында (бу үсеш мөгаен безнең эраның 8-енче гасырында башланган) Шива Ходаеның аватары итеп күрсәткән.[28][30] Хануман Шива яки Рудраның аватары итеп башка әсәрләр арасында «Махабхагавата Пурана» Сканда Пуранада, "Брхаддхарма Пуранада һәм Маханатакада очрый. Бу үсеш мөгаен Шайвитларның үзләренең ишта-дэватаны (табына торган Ходаен) Вайшнавит текстларына кертү нәтиҗәсе булган.[28]

Башка риваятьләрдә, мәсьәлән Көньяк Һиндстанда, Хануман Шива һәм Вишну белән берлектә булган дип яки Айяппа белән берлектә дип күрсәтелгән.[2] 17-енче гасыр Одиа телендәге Динакрушна дасның Расавинодада өч Ходай — Брахма, Вишну һәм Шива — кушылып Хануман формасын алалар.[31]

Соңгы урта гасырлар һәм хәзерге чор

үзгәртү
 
Һинду Виджаянагара Империясе хәрабәләрендә күпсанлы 14-енче гасыр һәм соңрак Хануман сурәтләре табылган

.

Безнең эраның 3-енче гасырында яки иртәрәк иҗат ителгән Вальмикиның "Рамаяна"сында Хануман мәшһүр маймыл иҗат итүче шәхес, ул Раманың ярдәмчесе һәм юллама тапшыручысы. Шәхес вакыт узу белән үзгәргән һәм төбәк дәрәҗәләрен чагылдырган. Шулай да, соң урт гасырларда ул күбрәк үзәк рольгә һәм доминантлауга күчә, үрнәк рухи тугъры булып киткән, бигрәк тә Тулсидасның «Рачаритманас» текстында (безнең эраның 1575 елы).[3][32] Патрик Пиблз кебек галимнәр буенча, дини борылыш вакытында һәм Һиндстан субкыйтгасында Ислам хөкеме вакытында 16-ынчы гасырга Һинд динендә тугърылыкка юнәлгән Бхакти Йога юнәлеше барлыкка килгән һәм "Рамчаритманас"та Рама Вишну Аватар буларак тәкъдим ителгән, ул шуңа тугъры булырга лаеклы олы җан һәм шәхси Ходай, монда Хануман риваять батырлык, көч һәм куәтләр белән идеаль яратучы тугъры.[10][33]

Хануман бу чорда шакти һәм бхактиның идеаль комбинациясе буларак эволюцияләгән һәм пәйда булган.[12] 17-енче гасырдан соң тарихлар һәм халык традицияләре Хануманны илаһи җан, Ходайларның токымы һәм Шиваның аватары итеп күрсәтә башлаганнар.[33] Ул эзәрлекләнә торганнарның идарәчесе буларак пәйда булган, ул йоги, хәрби сәнгать белгечләре һәм сугышчылар өчен җитәкче булган,[8]:85 ,[8]:57–64 бу шәхеснең мехы азрак булган һәм күбрәк кешегә охшаган, ул үстерелә торган хасиятләр һәм эчке кыйммәтләр символы һәм үз хакында шуңа тугъры булырга лаек.[10][34] Һинду монахлары солдатларга әверелгән һәм алар оешмаларын Хануман хөрмәтенә атаганнар.[35][36] Бу Хануман шәхесенең эволюциясе, дини һәм мәдәни роле һәм шулай ук иконографиясе колониаль эрасында һәм пост-колониаль вакытларда дәвам иткән.[37]

Тууы

үзгәртү

Һинду риваятьләре буенча, Хануман Анджанадан һәм әтисе Кесаридан туган.[2][38] Хануман шулай ук Җил Ходае Вайюның улы булып атала, чөнки риваятьләрдә Вайюның Хануманның тууында роле күрсәтелә. Экнатхның "Бхавартха Рамаяна"сында (безнең эраның 16-ынчы гасыр) бер кыйссада Анджана Шивага табынганда, Айодхьядан Патша Дашаратха шулай ук балалары булсын өчен Путракама яджна ритуалын башкарган. Нәтиҗәдә ул бераз изге пудинг (паясам) алган, ул аның өч хатыны арасында өләшенергә тиеш булган, ул Рама, Лакшмана, Бхарата һәм Шатругхна тууларына китергән. Илаһи күрсәтмә буенча тилгәннәр шул пудингның бер өлешен тартып алган һәм Анджана табынуда катнашкан урман өстендә ташлый. Һинд дине Җил Ходае Вайю төшкән пудингны Анджананың сузылган кулына алып килә һәм ул аны ашый. Нәтиҗәдә Хануман туа.[38]

Кайберәүләр ышанганча Ходай Хануман Анджани Кундта мәгарәдә туган (яки Анджани Парбат) бу хәзер Гөҗәратның Көньяк Гөҗәратта кабиләләр хөкем сөргән Данг Даирәсе.[39][40][41]

 
Бала Хануман Кояшка аны җимеш дип белеп сузыла. Бхаванрао Шринивасрао Пант Пратиндхи сурәте.

Балачагы

үзгәртү

Вальмикиның Рамаянасы буенча, балачагында бер иртә белән, Хануман ач булган һәм калкучы кызыл Кояшны күргән. Аны пешкән җимеш дип белеп, ул аңа сузылып ашамакчы булган. Һинду риваятенең бер юрамасында Ходай Индра бәреп кергән һәм яшене белән суккан. Ул Хануманның казнасына эләккән һәм ул җиргә ватылган казнасы белән аңын җуеп егылган. Аның атасы, Вайю (җил), Рамаянада 4.65 бүлеге буенча борчылган булып киткән. Һава юклыгы барлык тере җаннарга зур интегү китергән. Шуның нәтиҗәсе булып, Праджапати, тормыш Ходае катнашып Хануманны терелткән, бу Вайюга барлык яшәүче мәхлукатларны кайтарырга фикер биргән.[42]

Аның бала риваятендә башка Һинду юрамасында, Лутгендорф раслаганча ул борынгырак һәм шулай ук Джайн текстларында, мәсьәлән, 8-енче гасыр "Дхуртакхьяна"да, Хануманның Икар кебек Кояшка сикерүе уңышлы булмган.[43][43] Хануман балачагын Кишкиндхада уздырган дип әйтәләр. Бу чарадан соң бераз вакыт узгач, Хануман үзенең көчләрен шаяртып күргән кешеләрдә сыный башлый, һәм бер көнне медитацияләүче олы фикер иясе белән шаярта. Үзенең ярсуында, олы фикер иясе Хануманны үзенең куәтләренең күпчелеген онытырга каргый.

Олы чагы

үзгәртү

Аның балачагы һәм «Рамаяна» вакыйгалары арасында булган турында күп юрамалар бар, әмма бу тарих "Рамаяна"да солидрак язылган. Рама һәм аның туганы Лакшмана Раманың урланган хатынын Ситаны эзләп Кишкиндхага килә һәм яңа патша Раманың яңа шурадашы маймыл патша Сугрива эзтабарларын бөтен дүрт юнәлештә җибәреп Раманың югалган хатынын эзләргә җибәрә. Көньякта, Сугрива Хануманны һәм кайбер башкаларны бөек аю Джамбаванны җибәрә. Бу төркем Һиндстанның иң көньяк очына барып җитә, анда алар Ланка утравы белән океанга киләләр (хәзерге көн Шри-Ланка), ул офыкта күренә. Төркем утрауны тикшермәкче була, әмма беркем дә алай ерак йөзә яки сикерә алмый. Шулай да, Джамбаван элек булган вакыйгалардан Хануман андыйны җиңел эшли алганын белә.[44]

Каргыш бетеп, Хануман хәзер барлык илаһи көчләрен хәтерли. Ул кечкенә зурлыктагы тауга әверелгән һәм тар канал аша Ланкага очкан. Кунгач, ул явыз патша Равана һәм аның шәйтан иярченнәре яшәгән шәһәрне таба, шуңа күрә ул кырмыска зурлыгына кадәр куырыла һәм шыпырт шәһәргә үтеп керә. Шәһәрдә эзләгәч, ул Ситаны урманчыкта таба, аны шәйтан сугышчылары саклый. Алар бөтенесе йоклап киткәч, ул Сита белән очраша. Ул Равана аны урлаган һәм тиздән аңа кияүгә чыгарга мәҗбүр иткәнен ачыклый. Ул аны коткарырга тәкъдим итә, әмма Сита баш тарта һәм аны ире коткарырга тиеш дип әйтә (Борынгы Һиндстан ышанычы).[44][45]

Аннан соң булган нәрсә төрлечә сөйләнә, әмма киң таралган кыйссада Ситага зиярәт кылудан соң, ул урманчыкны юк итәргә омтыла һәм аны азат итәргә тырыша. Нинди кыйсса булуга карамастан, ул Равананың сарай яынында тотыла, һәм Хануман аңа Рама кире Ситаны алырга килә дип әйткәндә көлә. Равана хезмәтчеләренә Хануманның койрыгын яндырырга куша. Шулай да, һәр мәртәбә алар майлы чүпрәкне яндырырга куйганда, ул койрыгын тагын да үстерә һәм күбрәк чүпрәк кирәк була. Бу Равана үзеннән чыгып яндырырга кушканчы дәвам итә. Шулай да, аның койрыгы яндыртылгач, ул койрыгын кире кыскарта һәм үзенең кешедән өстен көче белән кысаларыннан азат ителә. Ул тәрәзәдән сикереп төшеп түбәдән түбәгә сикерә һәм бина артыннан бина яндырыла, һәм шәһәрнең күпчелек өлеше яна башлый. Үзенең триумфын күреп, Хануман кире Һиндстанга кайта.[44][45]

Кайткач, ул эзтабарларына нәрсә булганын сөйли һәм алар кире Кишкиндхага ашыгалар, анда Рама яңалыкларны көтә. Шуны ишетеп Сита коткарыла һәм аны көтә, Рама Сугрива армиясенең тәэминатын җыя да Ланкага бара. Шулай итеп риваять Ланга Сугышы башлана.[44]

Озын бәрелеше вакытында, Хануман армиядә генерал ролен үтәгән. Интенсив сугыш вакытында Раманың бертуганы Лакшмана каты җәрәхәт ала һәм Гималайлардан Сандживани үсемлеге ярдәменнән тыш үләчәк дип ышаныла. Хануман сәфәрне шундый тиз кыла торган бердәнбер булып чыга һәм шулай итеп тауга җибәрелә. Килгәч, ул тау авышлыгында күп үләннәр булганын күрә һәм дөрес булмаган үләнне алып кайтырга теләми. Моның урынына ул тау зурлыгына үсә, тауны Җирдән өзеп ала һәм кире сугыш кырына оча. Бу гамәл Һиндулар арасында мөгаен иң мөһиме.[45]

Ахырда, Рама Вишну Ходае инкарнациясе буларак үзенең илаһи көчләрен ача һәм Равананы һәм шәйтаннар гаскәре калдыкларын үтерә. Соңыннан бетереп, Рама үзенең Айодхья өенә патша урынына кайтыр өчен кайта. Аңа сугышта булышканнарга барысына да бүләкләр өләшкәч, ул Хануманга бүләген биргән, ул аны атып ташлаган. Күп сарай рәсмиләре бу гамәл белән ярсуланган. Хануман җавап биргәнчә ул Раманы истә тотыр өчен бүләккә мохтаҗ булганчы, ул һәрчак аның йөрәгендә булыр иде. Кайбер сарай рәсмиләре һаман борчылып, аңа дәлилләргә кушканнар һәм Хануман үзенең күкрәген ерткан, анда йөрәгендә Рама һәм Сита сурәтләре булган. Хәзер чын тугъры икәнен раслагач, Рама аны дәвалаган һәм аңа үлемсезлек белән алкышлаган, әмма Хануман моннан баш тарткан һәм бары тик Раманың аякларында аңа табыныр өчен урын сораган. Моннан тәэсир алып, Рама аңа шулай да үлемсезлек бүләк иткән, ул риваять буенча Рама кыйссасы яшәгән кадәр дәвам итәчәк.[44][45]

Рамаяна вакыйгаларыннан соң гасырлар узгач, һәм Махабхарата вакыйгалары дәвамында, Хануман инде онытылып беткән ярым-Ходай һәм урманда үзенең тормышын алып бара. Бераз вакыт узгач, аның Вайю Ходае аша аның ярымтуганы Бхима үзенең хатыны Драупади өчен чәчәкләр эзләп узып бара. Хануман шуны сизә һәм аңа сабак укытырга тели, чөнки Бхима үзенең кешедән өстен көче белән мактанырга яраткан (ул вакытта табигатьтән өстен көчләр Рамаянадагыга караганда сирәгрәк булган һәм Һинду эпосларында һаман булган). Бхима Хануманны җирдә ятучы карт маймыл шәклендә очрата. Ул Хануманга юлдан китәргә әйтә, әмма ул китми. Шул вакытта кеше аркылы йөреп чыгу бик ихтирамсыз булганга күрә, Хануман юл бирү өчен койрыгын күтәрергә тәкъдим итә. Бхима ихлас күңелдән риза була, әмма койрыкны күтәрә алмый.[46]

Бхима, кимсетелеп, зәгыйфь маймыл ниндидер Ходай булган дип аңлаган һәм аны үзен ачарга сораган. Хануман үзен ача, һәм Бхиманың гаҗәпләнүенә ике туган кочаклашкан. Хануман Бхима тиздән куркыныч сугыш Курукшетра сугышы өлеше булачагын алдан әйтә, һәм туганына аның арбасының байрагында утырачак һәм аның дошманнарын куркытачак сугыш кычкыруын кычкарачак дип әйткән. Канәгатьләнеп, Хануман туганын эзләргә дип калдырган һәм сугыш булачагын алдан әйткәч, шуннан соң күренми торган булган.[46]

Атрибутлары

үзгәртү

Хануманның күп атрибутлары бар:

 
Хануман үләннәр үсә торган тауны алып килә, Рави Варма Басмаханәсендә басылган сурәт, 1910 еллар
  • Чирандживи (үлемсез): «Рамаяна» һәм "Рама Катха"ның төрле юрамаларының ахырларында расланганча, Рама һәм Лакшмана үлгәнчегә бераз вакыт калгач, Хануман үлемсез булырга алкышланган. Ул Рама риваяте яшәгән кадәр кешелекнең өлеше булачак.[47]
  • Куруп һәм Сундар: ул Һинду текстларында куруп тыштан (ямьсез), әмма илаһи сундар (эчтән матур) дип тасвирлана.[43]
  • Кама-рупин: ул формасын үзгәртә ала, иң кечкенәдән кечкенә булырга, һәм киресенчә ихтияры белән иң зур таудан зур була ала. Ул бу хасиятен кечерәеп Ланкага керү өчен куллана, ул анда Ланкада тоткынлыкта булган Ситаны эзләү өчен куллана. Соңрак ул тау зурлыгына җитеп, Ситага чын көчен күрсәтү өчен яктылык балкыта ала.[8]:45–47, 287[48]
  • Көч: Хануман гаять көчле, ниндидер максат өчен теләсә нинди йөкне күтәрә һәм алып бара ала. Аның бу хасиятне күрсәтүче Вира, Махавира, Махабала һәм башка исемнәре бар. Рама һәм Равана арасында эпик сугыш вакытында, Раманың туганы Лакшмана җәрәхәтләнгән булган. Ул бары тик Гималайларның билгеле тавында булган үлән белән дәвалана ала. Хануман сикерә һәм тауны таба. Анда «Рамаяна» раслаганча Хануман күп үләннәр булган тауны таба. Ул кайсысын алырга белми. Шулай итеп, ул бөтен Гималайлар тавын күтәрә һәм Ланкадан Һиндстан аркылы Лакшманага алып килә. Аның гаять зур көче шулай итеп Лакшманага җәрәхәтеннән дәваланырга ярдәм итә.[8]:6, 44–45, 205–210 This legend is the popular basis for the iconography where he is shown flying and carrying a mountain on his palm.[8]:61
 
Хануман Рамага йөрәген күрсәтә.
  • Инноватив: Хануман һаман катлаулы биремнәр белән очраша торган итеп сурәтләнә, монда каршылыклар яки хәлләр аның миссиясенә һәм хәтта тормышына да яный. Шулай да ул каршылыкларны җиңәр өчен инноватив ысуллар таба. Мәсьәлән, Ситаны тапкач, Раманың юлламасын тапшыра һәм аңа Раманың чын юллама тапшыручысы дип ышандыра, һәм төрмә сакчылары тарафыннан табыла. Алар Хануманны сак астына алалар һәм Равана әмерләре буенча аны җәмәгать җәзалау урынына алып баралар. Анда Равананың сакчылары аны җәзалый башлыйлар аның койрыгын майлы чүпрәк белән бәйли башлыйлар һәм шуны утка салалар. Шуннан соң Хануман сикерә, бер сарай түбәсеннән башкасына сикерә шулай итеп бөтен нәрсә яна.[8]:140–141, 201
  • Бхакти: Хануман Раманың һәм Ситаның үрнәк тугърысы буларак тәкъдим ителә (бхакта). «Бхагавата Пурана», «Бхакта Мала», «Ананда Рамаяна» һәм «Рамачаритманалар» Һинду текстларында ул сәләтле, көчле, каһарман һәм Рамага рухи тугъры итеп тәкъдим ителә.[49] Рама риваятьләре, мәсьәлән, «Рамаяна» һәм «Рамачаритманалар» Һинду дхарма идеаль, намуслы һәм мәрхәмәтле ир кеше (Рама) һәм хатын (Сита)ның концепциясен тәкъдим итә һәм Хануманда булган хасиятләр өчен контекстны тәэмин итә.[50][51]
  • Оста Йоги: Соң урта гасыр һәм шуннан соң текстларда, мәсьәлән, Туласидасныкында, Хануман хасиятләренә Һинд диненең Веданта фәлсәфәсе белеме, Ведаларны белүе, шагыйрь, эрудит, грамматик, җырчы һәм оста музыкант икәне күрсәтелә.[2][49]
  • Киртәләрне юк итүче: тугърылар әдәбиятында, Хануман киртәләрне юк итүче.[49]

Текстлар

үзгәртү

Һинд дине

үзгәртү

Рамаяна

үзгәртү
 
Хануман Ситаны ашока агачлары урманчыгында таба, аңа Раманың балдагын күрсәтә.

Рамаянаның бишенче китабы Сундары Канда күбесенчә игътибар Хануманга бирелгән. Хануман 14 еллык качуының соңгы елында, Равана шәйтан Ситаны урлагач, Раманы очрата. Үзенең туганы Лакшмана белән Рама хатынын Ситаны эзли. Болар һәм моңа бәйле Рама риваятьләре Хануман турында иң киң таралган кыйссалар.[52][53]

Һиндстанда Рамаянаның төрле юрамалары бар. Хәзерге вариант риваятьләрдә Хануман, Рама, Сита, Лакшмана һәм Равана бар. Шәхесләр һәм аларның тасвирламалары төрле очракларда шактый төрле була.[54]

Махабхарата

үзгәртү
 
Тамил Надуда, Ченнайдан көньякта юл буе Хануман изге урыны.

Махабхарата Хануман турында тагын бер кыска искәрмә булган төп эпос булып тора. "Махабхарата"ның 3 китабында ул Бхиманың ярым-туганы буларак тәкъдим ителгән, ул аны Кайлаша Тавына юлында очраклы рәвештә очрата. Гаять зур көчле кеше Бхима Хануманның койрыгын этеп куя алмый, һәм шулай итеп Хануманның көчен таный һәм аңлый. Бу кыйссада Хануманның борынгы хронологиясе күрсәтелгән. Ул шулай ук, мәсьәлән, Виджаянагара хәрабәләрендә сәнгать әйберләрендә һәм рельефларында очрый.[55][56]

Башка әдәбиятта

үзгәртү

Рамаяна һәм Махабхаратадан тыш, Хануман берничә башка текстта искә алына. Бу кыйссаларның кайберәүләре иртәрәк эпослардагы риваятьләргә өстәлә, ә башкаларында аның тормышының альтернатив кыйссалары сөйләнә. "Сканда Пурана"да Хануман Рамешварамда искә алына.[57]

"Шива Пурана"ның Көньяк Һиндстан юрамасында, Хануман Шива Ходае һәм Мохининың (Вишну Ходаеның хатын-кыз аватарының) улы буларак тасвирлана, яки альтернатив рәвештә Свами Айяппага бәйле яки аның белән пәйда була, ул Көньяк Һиндстан өлешләрендә популяр.[2]

Хануман Чалиса

үзгәртү

16-ынчы-гасыр Һинд шагыйре "Хануман Чалиса"ны язган, бу Хануман Ходаена багышланган тугърылар җыры. Ул Хануман белән биткә бит очрашулары (даршан) булган дип әйткән. Бу очрашуларга нигезләнеп, ул "Рамчаритманас"ны язган, бу Рамаянаның Авадхи теле юрамасы.[58]

Буддизмда

үзгәртү

Хануман Буддист ялтыравы белән Рамаянаның Тибет (көньяк-көнбатыш Кытай) һәм Хотан (көнбатыш Кытай, үзәк Азия һәм төньяк Иран) юрамаларында очрый. Хотан юрамаларында Джатака хикәяте сыман темалары бар, әмма гомумән Хануманның Һинду текстларында хикәя сызыгына һәм холкына охшаш. Тибет юрамасы күбрәк бизәлгән һәм Джатака ялтыравын кертеп караулар юк. Шулай ук Тибет юрамасында, роман элементлары очрый, мәсьәлән, Хануман Рама һәм Сита арасында мәхәббәт хатларын ташый, Һинду юрамасына өстәп, анда Рама Ситага юллама итеп балдагын җибәрә. Алга таба, Тибет юрамасында, Рама Хануманга хатларны ешрак язарга кушарга, маймыл-юлламачы һәм сугышчы яхшы өйрәнгән һәм хатларны укый-яза алганына ишарә итеп.[5][59]

 
Япониядә, илаһи маймыл (Сарута Бико) сыннары гыйбадәтханәләрне саклый, мәсьәлән, Хай Изге Урынында Сару-гамины.[60][61]

Рамаянаның Шри Ланка юрамаларында, кыйсса Һиндстан юрамаларыннан азрак мелодраматик. Хануманның каһарманлыгын һәм инноватив сәләтен күрсәтүче риваятьләр Сингал юрамаларында бар. Бу персонажлар катнашкан кыйссалар Буддист темаларына карый, һәм аларда Һинду дхармасы буенча булган кертелгән әхлак һәм кыйммәтләр структуралар бар.[62] Хера Уолкер буенча, кайбер Сингал җәмәгатьләре Хануманның ярдәмен сорыйлар, шуның өчен алар догалар белән анасына ялваралар.[63] Кытай Буддист текстларында, Артур Коттеролл раслаганча, риваятьтә Будданың Хануман белән очрашуы искә алына, һәм шулай ук Хануманның бөек триумфлары.[64] Розалинд Лефебер буенча, Хануманның Көнчыгыш Азия Буддист текстларына керүенең тамырлары безнең эраның 6-ынчы гасырда Рамаянаның Кытай теленә һәм Тибет теленә тәрҗемә ителүендә булырга мөмкин.[65] Лутгендорф буенча, Кытайда да, Япониядә дә, һәм шулай ук Һиндстанда да, кешеләр һәм хайваннар арасында радикаль чик куелмый, барлык тере мәхлукатлар да акылга ия дип санала. Кешеләрне хайваннар һәм табигать өстеннән Көнбатыш традицияләргә караганда артык кую юк. Илаһи маймыл Кытай һәм Япониядә тарихи әдәбиятның өлеше булган, мөгаен бу ике меңьеллык дәвамында Буддист монахларының Һиндстанга дини сәфәрләре һәм мәдәни контактлары аша узган.[60] Мәсьәлән, Япон тексты Кейраншуйошуда, илаһи маймыл турында мифологияне тәкъдим ителә, ул Хие Синто гыйбадәтханәләрнең териоморфик эмблемасы, ул Һиндстаннан Кытайга тауны алып баручы маймылны тасвирлый, шуннан соң Кытайдан Япониягә.[66] Күп 8-енчедән 14-енче гасырга караган Япон гыйбадәтханәләрендә һәм авыл урыннарында маймыл Ходай сакчы яки кешеләр һәм Ходайлар арасында уртакчы буларак күрсәтелә.[60][61] Джатака хикәяләрендә Хануман-сыман хикәяләр бар.[67] Мәсьәлән, Будда "Махакапи Джатака"да үзенең иртә тууында маймыл патша буларак тасвирлана, анда мәрхәмәтле маймыл җәфа чигә һәм рәнҗетелә, шулай да ул дхарманы үтәвен дәвам итә — югалган һәм куркынычта булган кешегә ярдәм итә.[68][69]

Джайнизмда

үзгәртү

Паумачарийя (шулай ук Паума Чариу яки Падмачарит буларак мәгълүм), Вималасури тарафыннан язылган Рамаянаның Җәйничелек юрамасы, анда Хануман илаһи маймыл буларак түгел, ә Видьядхара (Җәйничелек космологиясендә ярым-Ходай, табигатьтән өстен мәхлукат) буларак искә алына.[70][71] Ул Павангатиның (җил Ходаеның) һәм Анджана Сундариның улы. Анджана Хануманны урман мәгарәсендә тудыра, аның ана буенча абыйсы аны урманнан Виманасында очканда коткара, Анджана ялгыш бәбисен таш кыяга төшереп җибәрә. Шулай да бәби исән кала, ә таш кыя ватыла. Бәби Ханурухада үсә, аның туганнан туган дәү әтисенең утрау Патшалыгында, шуннан Хануман исемен ала.[8]:51–52[70] Джайн текстларында Хануман 24 Камадэваларның 17-енчесе, бик матуры буларак тасвирлана.[8]:330 Джайн юрамасында, Хануман целибатлы түгел, Рама диндан Джайна һәм беркемне дә үтерми, һәм Равананы Лакшмана үтерә. Джайн юрамаларында Хануман җенси актив шәхес, ул Харадушананың һәм Равананың кыз туганы Чандранакханың кызына патшазадә кыз Анангакусумага өйләнә. Раваны шулай ук Хануманга туганнары буенча сеңелләренең берсен икенче хатын итеп күрсәтә. Сугриваның шурадашы булып киткәч, Хануманның тагын бер йөз хатыны була. Хануман Рама белән очрашкач, һәм Равананың Ситаны урлавы турында белгәч, Раманың шурадашы булып китә. Ул Рама өчен Ланкага бара, әмма Равана Ситаны бирергә риза булмый. Соңыннан ул Раванага каршы сугышта Рамага кушыла һәм берничә каһарман гамәл кыла.[8]:50–51 Соңрак Джайн текстларда, мәсьәлән, Гунабхадраның Уттарапуранада (безнең эраның 9-ынчы гасыры) һәм Анджана-Павананджайяда (безнең эраның 12-енче гасыры) шул ук риваять сөйләнелә. Җәйничелек «Рамаяна» хикәясенең берничә юрамасында Хануманга һәм Рамага (Җәйничелектә ул Паума дип атала) хатын-кызларга һәм ләззәтләргә бәйле булу яман дип аңлатучы абзацлар бар. Бу юрамаларда, Хануман, ахыр чиктә иҗтимагый һәм материаль тормышка бөтен бәйлелеген өзеп Җәйниче аскет булып китә.[72]

Сикхизмда

үзгәртү

Сикхизмда Һинд дине Ходае Раманы Шри Рам Чандар дип атаганнар, һәм Хануманның «сиддха» буларак кыйссасының тәэсире зур булган. 1699 елда хәрби Сикх Халса төркеменең тууыннан соң, 18-енче һәм 19-ынчы гасырларда Хануман Халса өчен ихтирам һәм илһамлану объекты булган.[6] Кайбер Халса полклары бәрелеш кырына үзләре белән Хануман сурәтен алып килгәннәр. Хирда Рам Бхалла төзегән «Хануман Натак» һәм Кави Канкан төзегән «Дас Гур Катха» кебек Сикх текстлары Хануманның каһарман гамәлләрен тасвирлый.[73] Луи Фенех буенча, Сикх традициясе раслаганча Гуру Гобинд Сингх «Хануман Натак» текстын яратып укыган.[6]

Колониаль эра чорында, хәзер Пакьстан булган җирдә Сикх семинарияләрендә Сикх укытучылары «бхай» дип аталган булганнар, һәм алар "Хануман Натак"ны, эчендә «Рамчаритманас» булган Хануман кыйссасын һәм башка текстларны өйрәнергә тиеш булганнар, аларның барысы да Гурмукхи язуында уку өчен булган.[74]

Иң төп Сикх Язуында Шри Гур Грантх Сахибта Хануман өстенлеге инкарь ителә.

Көньяк-көнчыгыш Азия текстларында

үзгәртү

Рамаянаның Һиндле булмаган юрамаларында, мәсьәлән, Таи "Рамакиен"да Хануманның күп хатыннар белән мөнәсәбәтләре булган дип әйтелә, шулар арасында Сваямпрабха, Триджата (Вибхисананың кызы), Суваннамача һәм хәтта Раваның хатыны Мандодари.[28] Рамаянаның бу юрамалары буенча, Маччану Хануманның Равананың кызы Суваннамачадан туган улы.[75] Җәйничелек тексты "Паумачарийя"да искә алынганча Хануман Ланканың төп сакчысы Баджрамукханың кызы Ланкасундарига өйләнгән.[76]

Башка риваятьтә әйтелгәнчә (шулай ук Макардваджа яки Матсьягарбха буларак мәгълүм) ярым-Ходай Матсьяраджа аның улы дип расалган. Матсьяраджаның тууы түбәндәгечә аңлатыла: балык («матсья») Хануманның океанда коенганда тир тамчылары тарафыннан йөкле булган.[28] «Парасара Самхита» буенча Хануман Сурьяның (Кояш Ходаеның) кызына Суварчалага өйләнгән.[77]

Көньяк-көнчыгыш Азия текстларында Хануман төньяк Һиндстан юрамасыннан аерылып тора, Бирма телендә, мәсьәлән, «Рама Яган», «Алаунг Рама Тхагьин» (Аракан диалектында), "Рама Ваттху"да һәм "Рама Тхагьин"да, Малайя телендәге Рамаянада, мәсьәлән, «Хикаят Шри Рама» һәм «Хикаят Махараджа Равана» һәм Таи Рамаяна, мәсьәлән, «Рамакиен». Шулай да, кайбер очракларда, кыйссаның аспектлары Һиндстан суб-кыйтгасында булган Һинд юрамаларына охшаш Җәйничелек һәм Буддист юрамалары Һинд дине юрамасына охшаш.[78]

Әһәмияте һәм йогынтысы

үзгәртү

Хануман урта гасыр чорында әһәмиятлерәк булып киткән һәм Раманың идеаль тугърысы (бхатасы) буларак сурәтләнгән.[28] Хануманның тормышы, тугърылыгы, целибаты һәм көче Һиндстанда көрәшчеләрне илһамландырган.[79]

17-енче гасырда Хануман

Рамадан да бөек, Раманың хезмәтчесе [Хануман].

Тулсидас, «Рамчаритманас 7.120.14»

Филип Лутгендорф буенча, Хануманга тугърылык һәм аның теологик әһәмияте "Рамаяна"ны төзегәч күп вакыт узгач, безнең эраның 2-енче меңьеллыгында барлыкка килгән. Аның әһәмияте Һинд субкыйтгасында Ислам хөкеме кертелүдән соң үскән.[9] Ул шактиның («көч, каһарман инициатива һәм раслаучы өстенлек») һәм бхактиның («ярату, үзенең шәхси Ходае Рамага тугърылыгы») идеаль комбинациясе буларак карала.[12] Көрәшчеләрдән тыш, ул башка хәрби сәнгатьләрнең яклаучы Ходае булган. Ул сәләтле грамматик, медитацияләүче йоги һәм башка галим буларак тасвирлана. Ул уртачылыкның, ышануның һәм хезмәт күрсәтүнең акыллы өстенлекнең мисалы булып тора.[7][11][13] Һиндстанның 17-енче гасыр төньяк һәм көнбатыш төбәкләрендә Хануман Ислам эзәрлекләвенә каршы каршылык һәм тугърылык чагылышы буларак пәйда булган. Мәсьәлән, бхакти шагыйрь Рамдас Хануманны Маратхи милләтчелеке чагылышы һәм Могол Империясенә каршылык символы буларак тәкъдим иткән.[10]

Колониаль һәм пост-колониаль эрада Хануман шакти һәм бхактиның идеаль комбинациясе һәм Һинду халкының аларның рухилыгын һәм дини ышанычларын (дхарманы) чагылдырырга һәм шуңа омтылырга хокукы буларак мәдәни икона булган.[12][80] Сәяси һәм дини оешмалар үзләрен аның хөрмәтенә яки синонимлары белән исем кушканнар, мәсьәлән, «Баджранг».[35][36][81] Сәяси парадларда һәм дини процессияләрдә аларның горурлыгы һәм мирасына, мәдәниятенә һәм дини ышануларына хокукы буларак Хануман итеп киенгән ир кешеләр һәм Кришна Ходаеның "гопи"лары (савучы кызлары) итеп киенгән хатын-кызлар катнашкан.[82][83] Кайбер галимнәр буенча, Хануман-сыман яшьләр оешмалары пара-хәрби канат булган һәм башка диннәргә каршы торганнар.[84][85]

Иконографиясе

үзгәртү
 
Биш башлы «панчамукха» Хануман сурәте. Ул Вайшнав һәм Шайва фикерләрен берләштергән эзотерик традицияләрдә бар, һәм чагыштырмача киң таралмаган.[8]:319, 380–388[86]

Хануманның иконографиясе аны я "Рамаяна"ның үзәк персонажлары белән, я бер үзен күрсәтә. Әгәр дә Рама һәм Сита белән, ул Рамадан уңда күрсәтелә, алар алдында Намасте (Анджали Хаста) позициясендә баш игән яки тезләнгән тугъры рәвешендә күрсәтелгән. Әгәр дә бер үзе булса, ул зур Гада (чукмары) һәм яшен («ваджра») белән була, кайчагында аның тормышына охшаган күренештә.[2][87]

Хәзерге эрада, аның иконографиясе һәм гыйбадәтханәләре еш очрый. Ул гадәттә Рама, Сита һәм Лакшмана белән, яки Вайшнавизм гыйбадәтханәләре белән һәм шулай ук күкрәген куллары белән ярып йөрәге янында Рама һәм Сита сурәтләрен күрсәткән итеп сурәтләнә. Ул шулай ук Шайвизм дәвамчылары арасында популяр.[11]

Төньяк Һиндстанда Хануманның иконик булмаган чагылышы, мәсьәлән, түгәрәк таш Йогилар тарафыннан кулланыла һәм шулай ук аның абстракт аспектларында концентрацияләнергә ярдәм итүче әйберләр белән күрсәтелә.[88]

Гыйбадәтханәләре һәм изге табыну урыннары

үзгәртү
 
Андхра Прадешта, Париталада 41 метр (135 фут) биеклектәге Хануман һәйкәле

Хануманга еш Вайшнавизмның Рама һәм Ситасы белән бергә табыналар, кайвакыт бәйсез рәвештә.[3] Бөтен Һиндстан буенча Хануманга табыну өчен гыйбадәтханәләр яки аңа ихтирам күрсәтү өчен күпсанлы сыннар бар. Кайбер төбәкләрдә, ул Шиваның аватары дип санала, бу Шайвизмның концентрацияләнгән объекты.[3] Лутгендорф күзәтүе буенча, кайбер галимнәр раслаганча иң элек Хануман муртилары 8-енче гасырда барлыкка килгән, әмма Хануманның сурәтләренең һәм язмаларының ышанычлы шәһадәтнамәләре 10-ынчы гасыр Төньяк һәм Үзәк Һиндстан монастырьларында бар.[8]:60

 
Виджайвадада, Ундавали Мәгарәләрендә Ханумага табынуны сурәтләүче стена кисеп ясалган сурәтләре.

Һәрбер айның сишәмбе һәм шимбә көннәре Хануман гыйбадәтханәләрендә аеруча популяр. Кайбер кешеләр бу ике көннең теләсә кайсында я өлешчә, я тулысынча ашамыйча торалар, бу Хануманны истә тоту өчен һәм аларга тәкъдим иткән теологиясе.[8]:11–12, 101

Хануманның төп гыйбадәтханәләренә түбәндәгеләр керә:

 
Һиндстанда, ел саен Рамлила пьесасында Хануман шәхесе бар, ул Навратри вакытында авыл кешеләре тарафыннан уйнала (өстә).
  • Һиндстаннан тыш, төп Хануман поты Малайзиядә Бату мәгарәләре янында Тамил Һинд дине тарафдарлары тарафыннан төзелгән булган һәм шулай ук Тринидад һәм Тобагода Карапичаймада Һинд динендәге колониаль эра ялланган эшчеләре токымнары тарафыннан 85 футлы Карья Сиддхи Хануман поты. Башка Карья Сиддхи Хануман Гыйбадәтханәсе Америка Кушма Штатларында Фриско, Техаста төзелгән булган.[93]

Фестивальләр һәм бәйрәм итүләр

үзгәртү

Хануман Һиндстанда ел саен Рамлила бәйрәм итүләрендә һәм көньяк-көнчыгыш Азиядә, бигрәк тә Таиландта, Индонезиядә — Балида һәм Явада фасыл драматик сәнгатендә үзәк шәхес булып тора. Рамлила ул борынгы Һинд дине эпосы «Рамаяна» яки аңа нигезләнгән икенчел әдәбият «Рамчаритманас» буенча Раманың тормышын халык уйнатуы.[94] It particularly refers to the thousands[95] Драма пьесалары һәм бию чаралары Һиндстанда Навратри көзге фестивале вакытында уйнатыла.[96] Хануман Яхшы һәм Яман арасында риваять сугышы халык уйнатуында күп өлешләрдә бар, ул тамаша Дуссехра (Дасара, Виджаядашами) төнге бәйрәмнәре вакытында була, ул вакытта Яманның гротеск сурәтләре төзелә, мәсьәлән Равананың һәм яндырыла, типик рәвештә фейерверклар белән.[97][98]

Рамлила бәйрәмнәре ЮНЕСКО тарафыннан 2008 елда «Кешелекнең Матди Булмаган Мәдәни Мирасы» дип игълан ителгән. Рамлила бигрәк тә тарихи әһәмиятле Айодхья, Варанаси, Вриндаван, Алмора, Сатна һәм Мадхубанида — Уттар Прадеш, Уттараханд, Бихар һәм Мадхья Прадешта билгеле.[97]

Хануманның туган көне кайбер Һинд дине тарафдарлары тарафыннан Хануман Джаянти буларак бәйрәм ителә. Ул Һиндстанның күпчелек өлешендә Һинду ай-кояш календаре буенча традицион Чайтра аена туры килә, ул март һәм апрель айлары белән кисешә. Шулай да, Керала һәм Тамил Наду өлешләрендә, Хануман Джаянти төбәк Һинду Маргази аенда тәбрик ителә, ул декабрь һәм январь айлары белән кисешә. Бәйрәм көнендә тугърылар Хануман гыйбадәтханәләрендә кояш калкуына кадәр җыелалар һәм көн буе рухи җырлар җырлыйлар һәм яхшының яманны җиңүе турында хикәяләр укыйлар.

Көньяк-Көнчыгыш Азиядә Хануман

үзгәртү

Камбоджа

үзгәртү

Хануман көньяк-көнчыгыш Азиядә Кхмер тарихында каһарман ихтирам ителгән фигура. Ул күбесенчә Санскрит Итихаса Рамаяна эпосында нигезләнгән Камбоджа эпик поэмасының — Реамкерда бар.[99] Ангкор Ват стеналарда катлаулы киселгән сурәтләрдә Хануман турында Рамаянадан сурәтләр бар.[100]

 
Балида, Индонезиядә Хануман поты.

Камбоджада һәм көньяк-көнчыгыш Азиянең башка өлешләрендә битлек биюләрендә һәм күләгә театрында Хануман белән Реамга (Һиндстандагы Раманың тиңдәшенә) дан җырлана. Хануман ак битлек белән чагылган.[101][102] Көньяк-көнчыгыш Азиядә бигрәк тә Хануманның хәрби сәнгать остасы һәм хатын-кызларны яулаучы булуы киң таралган, болар "Рамаяна"ның Һинд юрамаларында еш юк.[103]

Индонезиядә

үзгәртү

Хануман Индонезиядә, Ява мәдәниятендә Ваянг Вонг кебек бию һәм драма сәнгать эшләрендә үзәк шәхес булып тора. Бу башкару сәнгатьләре кимендә 10-ынчы гасырдан бирле булган.[104] Ул Индонезиянең башка утрауларында, мәсьәлән Явада җирле «Рамаяна» юрамаларында популяр булган.[105][106]

Урта гасыр Һинд дине гыйбадәтханәләрендә, Индонезия һәм Малай утрауларында табылган археологик урыннарда һәм язмаларда Хануман Рама, Сита, Лакшмана, Вишвамитра һәм Сугрива белән бергә очрый.[107][108] Иң өйрәнелгән һәм детальле рельеф сәнгать эшләре Индонезия Чандилары Панатаран һәм Прамбананда бар.[109][110]

 
Өстә Хануманның Таи иконографиясе. Ул "Рамакиенның иң киң таралган шәхесләренең берсе.[111]

Hanuman, along with other characters of the Ramayana, are an important source of plays and dance theatre repertoire at Odalan celebrations and other festivals in Bali.[112]

Таиланд

үзгәртү

Хануман Таи мәдәниятендә Рамакиенның тарихи һәм популяр шәхесе булып торган. Ул башында таҗ киеп һәм панцирь киеп сурәтләнгән. Ул альбинос ак, көчле шәхес итеп, авызы ачык итеп, кайвакыт өч япьле чәнечке тоткан итеп сурәтләнә. Рамкиенда Хануман Раманың тугъры солдаты. Һиндстан адаптацияләреннән аермалы буларак, ул целибатлы түгел, һәм Паула Ричман буенча хатынлы кеше итеп күрсәтелә.[113] Ул су анасы Суваннамаччаны очрата һәм парның улы булган. Хануман "Рамаяна"ның Таи юрамасында доминант роль уйный.[114]

Һиндле юрама буенча, Хануман сугыш сәнгатьләре яклаучысы һәм хәрби сәнгатьләр яклаучысы, Таиландта каһарманлык, көч һәм камиллек мисалы булып тора.[115]

Шулай ук карагыз

үзгәртү

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ «Hanuman», Random House Webster's Unabridged Dictionary.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 George M. Williams (2008). Handbook of Hindu Mythology. Oxford University Press. pp. 146–148. ISBN 978-0-19-533261-2. https://books.google.com/books?id=N7LOZfwCDpEC&pg=PA146. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Peter J. Claus; Sarah Diamond; Margaret Ann Mills (2003). South Asian Folklore: An Encyclopedia : Afghanistan, Bangladesh, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka. Taylor & Francis. pp. 280–281. ISBN 978-0-415-93919-5. https://books.google.com/books?id=au_Vk2VYyrkC&pg=PA280. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Wendy Doniger, Hanuman: Hindu mythology, Encyclopaedia Britannica; For a summary of the Chinese text, see Xiyouji: NOVEL BY WU CHENG’EN
  5. ↑ 5,0 5,1 Susan Whitfield; Ursula Sims-Williams (2004). The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith. Serindia Publications. p. 212. ISBN 978-1-932476-13-2. https://books.google.com/books?id=ArWLD4Qop38C&pg=PA212. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Louis E. Fenech; W. H. McLeod (2014). Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield. pp. 143–144. ISBN 978-1-4422-3601-1. https://books.google.com/books?id=xajcAwAAQBAJ&pg=PA143. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Catherine Ludvik (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarsidass. pp. 2–9. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/books?id=KCXQN0qoAe0C. 
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 8,17 8,18 8,19 8,20 8,21 8,22 8,23 8,24 8,25 8,26 Philip Lutgendorf (2007). Hanuman's Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530921-8. https://books.google.com/books?id=fVFC2Nx-LP8C&pg=PA31. Retrieved 14 July 2012. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Paula Richman (2010), Review: Lutgendorf, Philip’s Hanuman’s Tale: The Messages of a Divine Monkey, The Journal of Asian Studies; Vol 69, Issue 4 (Nov 2010), pages 1287—1288
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Jayant Lele (1981). Tradition and Modernity in Bhakti Movements. Brill Academic. pp. 114–116. ISBN 978-90-04-06370-9. https://books.google.com/books?id=kLs3AAAAIAAJ. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Constance Jones; James D. Ryan (2006). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing. pp. 177–178. ISBN 978-0-8160-7564-5. https://books.google.com/books?id=OgMmceadQ3gC. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Philip Lutgendorf (2007). Hanuman's Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. pp. 26–32, 116, 257–259, 388–391. ISBN 978-0-19-530921-8. https://books.google.com/books?id=fVFC2Nx-LP8C&pg=PA31. Retrieved 14 July 2012. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Lutgendorf, Philip (1997). «Monkey in the Middle: The Status of Hanuman in Popular Hinduism». Religion 27 (4): 311–332. DOI:10.1006/reli.1997.0095.
  14. ↑ Lutgendorf, Philip (1994). «My Hanuman Is Bigger Than Yours». History of Religions 33 (3): 211–245. DOI:10.1086/463367.
  15. ↑ H. S. Walker (1998), Indigenous or Foreign? A Look at the Origins of the Monkey Hero Sun Wukong 2020 елның 24 май көнендә архивланган., Sino-Platonic Papers, No. 81. September 1998, Editor: Victor H. Mair, University of Pennsylvania
  16. ↑ Gopal, Madan (1990). K.S. Gautam. ed. India through the ages. Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. p. 68. 
  17. ↑ Sarit Kumar Chaudhuri; Sucheta Sen Chaudhuri (2005). Primitive Tribes in Contemporary India: Concept, Ethnography and Demography. Mittal Publications. pp. 45. ISBN 978-81-8324-026-0. https://books.google.com/books?id=foQK2klkzIcC&pg=PA45. 
  18. ↑ J.H. Maronier (2013). Pictures of the Tropics: A Catalogue of Drawings, Water-Colours, Paintings and Sculptures in the Collection of the Royal Institute of Linguistics and Anthropology in Leiden. Springer. p. 127. ISBN 978-94-017-6643-2. https://books.google.com/books?id=POX6CAAAQBAJ. 
  19. ↑ R. V. R. Murthy (2005). Andaman and Nicobar Islands: Development and Decentralization. Mittal Publications. p. 20. ISBN 978-81-8324-049-9. https://books.google.com/books?id=7ExSHU5BYCgC&pg=PA20. 
  20. ↑ Uta Gärtner (1994). Tradition and Modernity in Myanmar. LIT Verlag Münster. p. 317. ISBN 978-3-8258-2186-9. https://books.google.com/books?id=z3ksqJOnY7sC&pg=PA317. 
  21. ↑ Jonathan H. X. Lee; Kathleen M. Nadeau (2011). Encyclopedia of Asian American Folklore and Folklife. ABC-CLIO. p. 184. ISBN 978-0-313-35066-5. https://books.google.com/books?id=9BrfLWdeISoC&pg=PA184. 
  22. ↑ Marijke Klokke (2006). Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift. Yayasan Obor Indonesia. pp. 391–396. ISBN 978-979-26-2499-1. https://books.google.com/books?id=dSFfD0dpdS4C&pg=PA391. 
  23. ↑ Eugenio Barba; Nicola Savarese (2011). A Dictionary of Theatre Anthropology: The Secret Art of the Performer. Taylor & Francis. pp. 77 with Fig 13. ISBN 978-1-135-17635-8. https://books.google.com/books?id=BUAAZMWm1WQC&pg=PA77. 
  24. ↑ ऋग्वेद:_सूक्तं_१०.८६, Rigveda, Wikisource
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Philip Lutgendorf (1999), Like Mother, Like Son, Sita and Hanuman 2017 елның 29 сентябрь көнендә архивланган., Manushi, No. 114, pages 23-25
  26. ↑ Legend of Ram–Retold. PublishAmerica. pp. 56–. ISBN 978-1-4512-2350-7. https://books.google.com/books?id=KIALB4WXHOMC&pg=PT56. 
  27. ↑ Nanditha Krishna (1 January 2010). Sacred Animals of India. Penguin Books India. pp. 178–. ISBN 978-0-14-306619-4. https://books.google.com/books?id=J3NU35nngxEC&pg=PA178. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 Camille Bulcke; Dineśvara Prasāda (2010). Rāmakathā and Other Essays. Vani Prakashan. pp. 117–126. ISBN 978-93-5000-107-3. https://books.google.com/books?id=cvE4wF-cfX0C&pg=PA117. Retrieved 14 July 2012. 
  29. ↑ Swami Parmeshwaranand. Encyclopaedic Dictionary of Puranas, Volume 1. Sarup & Sons. pp. 411–. ISBN 978-81-7625-226-3. https://books.google.com/books?id=nmmkM0fVS-cC&pg=PA411. Retrieved 14 July 2012. 
  30. ↑ Diana L. Eck (1991). Devotion divine, Bhakti traditions from the regions of India: studies in honour of Charlotte Vaudeville. Egbert Forsten. pp. 69, 62–67. ISBN 978-90-6980-045-5. https://books.google.com/books?id=Uz0qAAAAYAAJ. , Quote: «Giving up his Rudra form, Lord Shiva as Hanuman adopted a monkey figure, only in view of his affection for Rama.»
  31. ↑ Shanti Lal Nagar (1999). Genesis and evolution of the Rāma kathā in Indian art, thought, literature, and culture: from the earliest period to the modern times. B.R. Pub. Co.. ISBN 978-81-7646-082-8. https://books.google.com/books?id=gPLqAAAAMAAJ. Retrieved 14 July 2012. 
  32. ↑ Catherine Ludvik (1987). F.S. Growse. ed. The Rāmāyaṇa of Tulasīdāsa. Motilal Banarsidass. pp. 723–725. ISBN 978-81-208-0205-6. https://books.google.com/books?id=5WViTwAKqzoC&pg=PA723. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Patrick Peebles (2015). Voices of South Asia: Essential Readings from Antiquity to the Present. Routledge. pp. 99–100. ISBN 978-1-317-45248-5. https://books.google.com/books?id=l2JsBgAAQBAJ. 
  34. ↑ Thomas A. Green. Martial Arts of the World: En Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 467–468. ISBN 978-1-57607-150-2. https://books.google.com/books?id=v32oHSE5t6cC. 
  35. ↑ 35,0 35,1 William R. Pinch (1996). Peasants and Monks in British India. University of California Press. pp. 27–28, 64, 158–159. ISBN 978-0-520-91630-2. https://books.google.com/books?id=uEP-ceGYsnYC. 
  36. ↑ 36,0 36,1 Sarvepalli Gopal (1993). Anatomy of a Confrontation: Ayodhya and the Rise of Communal Politics in India. Palgrave Macmillan. pp. 41–46, 135–137. ISBN 978-1-85649-050-4. https://books.google.com/books?id=47AARF595dUC. 
  37. ↑ Philip Lutgendorf (2002), Evolving a monkey: Hanuman, poster art and postcolonial anxiety, Contributions to Indian Sociology, Vol 36, Issue 1-2, pages 71-112
  38. ↑ 38,0 38,1 Encyclopaedic Dictionary of Puranas Vol 2.(D-H) pp=628-631, Swami Parmeshwaranand, Sarup & Sons, 2001, [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 978-81-7625-226-3]]
  39. ↑ Hanumanji was born in Gujarat, govt plans Ram trail in Dang, DeshGujarat (September 22, 2009).
  40. ↑ Lord Hanuman, a Gujarati!, The Times of India (September 22, 2009).
  41. ↑ Thomas, Melvyn. Dang beckons tourists this monsoon, The Times of India (August 31, 2016).
  42. ↑ Catherine Ludvik (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarsidass. pp. 61–62. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/books?id=KCXQN0qoAe0C. 
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Philip Lutgendorf (2007). Hanuman's Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. pp. 188–189. ISBN 978-0-19-530921-8. https://books.google.com/books?id=fVFC2Nx-LP8C&pg=PA31. Retrieved 26 May 2017. 
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Pai, Anant (1978). Valmiki's Ramayana. India: Amar Chitra Katha. pp. 1-96. 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Pai, Anant (1971). Hanuman. India: Amar Chitra Katha. pp. 1-32. 
  46. ↑ 46,0 46,1 Chandrakant, Kamala (1980). Bheema and Hanuman. India: Amar Chitra Katha. pp. 1–32. 
  47. ↑ Joginder Narula (1991). Hanuman, God and Epic Hero: The Origin and Growth of Hanuman in Indian Literary and Folk Tradition. Manohar Publications. pp. 19–21. ISBN 978-81-85054-84-1. https://books.google.com/books?id=k-5jAAAAMAAJ. 
  48. ↑ Goldman, Robert P. (Introduction, translation and annotation) (1996). The Ramayana of Valmiki: An Epic of Ancient India, Volume V: Sundarakanda. Princeton University Press, New Jersey. 0691066620. pp. 45-47.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Catherine Ludvik (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarsidass. pp. 12–14. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/books?id=KCXQN0qoAe0C. 
  50. ↑ A Kapoor (1995). Gilbert Pollet. ed. Indian Epic Values: Rāmāyaṇa and Its Impact. Peeters Publishers. pp. 181–186. ISBN 978-90-6831-701-5. https://books.google.com/books?id=EVnK3q48dL0C&pg=PA181. 
  51. ↑ Roderick Hindery (1978). Comparative Ethics in Hindu and Buddhist Traditions. Motilal Banarsidass. pp. 100–107. ISBN 978-81-208-0866-9. https://books.google.com/books?id=-FswBLvTkvQC&pg=PA100. 
  52. ↑ Catherine Ludvik (1987). F.S. Growse. ed. The Rāmāyaṇa of Tulasīdāsa. Motilal Banarsidass. pp. 723–728. ISBN 978-81-208-0205-6. https://books.google.com/books?id=5WViTwAKqzoC&pg=PA723. 
  53. ↑ Catherine Ludvik (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarsidass. pp. 1–16. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/books?id=KCXQN0qoAe0C. 
  54. ↑ Peter J. Claus; Sarah Diamond; Margaret Ann Mills (2003). South Asian Folklore: An Encyclopedia. Taylor & Francis. pp. 509–511. ISBN 978-0-415-93919-5. https://books.google.com/books?id=au_Vk2VYyrkC. 
  55. ↑ Dallapiccola, A.L. (2002). «Narrative Reliefs of Bhima and Purushamriga at Vijayanagara». South Asian Studies 18 (1): 73–76. DOI:10.1080/02666030.2002.9628609.
  56. ↑ J. A. B. van Buitenen (1973). The Mahabharata, Volume 2: Book 2: The Book of Assembly; Book 3: The Book of the Forest. University of Chicago Press. pp. 180, 371, 501–505. ISBN 978-0-226-84664-4. https://books.google.com/books?id=2QG_ZgsM13IC&pg=PA371. 
  57. ↑ Diana L. Eck (1991). Devotion divine: Bhakti traditions from the regions of India : studies in honour of Charlotte Vaudeville. Egbert Forsten. p. 63. ISBN 978-90-6980-045-5. https://books.google.com/books?id=Uz0qAAAAYAAJ. Retrieved 14 July 2012. 
  58. ↑ Catherine Ludvík (1994). Hanumān in the Rāmāyaṇa of Vālmīki and the Rāmacaritamānasa of Tulasī Dāsa. Motilal Banarasidas publ.. pp. 164–. ISBN 978-81-208-1122-5. https://books.google.com/books?id=KCXQN0qoAe0C&pg=PA164. Retrieved 14 July 2012. 
  59. ↑ J. L. Brockington (1985). Righteous Rāma: The Evolution of an Epic. Oxford University Press. pp. 264–267, 283–284, 300–303, 312 with footnotes. ISBN 978-0-19-815463-1. https://books.google.com/books?id=-QFkAAAAMAAJ. 
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Philip Lutgendorf (2007). Hanuman's Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. pp. 353–354. ISBN 978-0-19-804220-4. https://books.google.com/books?id=fVFC2Nx-LP8C. 
  61. ↑ 61,0 61,1 Emiko Ohnuki-Tierney (1989). The Monkey as Mirror: Symbolic Transformations in Japanese History and Ritual. Princeton University Press. pp. 42–54. ISBN 978-0-691-02846-0. https://books.google.com/books?id=gBKI6BKx0sYC&pg=PA42. 
  62. ↑ John C. Holt (2005). The Buddhist Visnu: Religious Transformation, Politics, and Culture. Columbia University Press. pp. 138–140. ISBN 978-0-231-50814-8. https://books.google.com/books?id=HYUqsYbLP6QC. 
  63. ↑ Hera S. Walker (1998). Indigenous Or Foreign?: A Look at the Origins of the Monkey Hero Sun Wukong, Sino-Platonic Papers, Issues 81-87. University of Pennsylvania. p. 45. https://books.google.com/books?id=ulxkAAAAMAAJ. 
  64. ↑ Arthur Cotterall (2012). The Pimlico Dictionary Of Classical Mythologies. Random House. p. 45. ISBN 978-1-4481-2996-6. https://books.google.com/books?id=0TvCkXvnV6EC&pg=PT45. 
  65. ↑ Rosalind Lefeber (1994). The Ramayana of Valmiki: An Epic of Ancient India-Kiskindhakanda. Princeton University Press. pp. 29–31. ISBN 978-0-691-06661-5. https://books.google.com/books?id=BJMWT0ZJYHAC&pg=PA30. 
  66. ↑ Richard Karl Payne (1998). Re-Visioning "Kamakura" Buddhism. University of Hawaii Press. pp. 65–66. ISBN 978-0-8248-2078-7. https://books.google.com/books?id=w5nJT5NYvn4C&pg=PA65. 
  67. ↑ Philip Lutgendorf (2007). Hanuman's Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. pp. 38–41. ISBN 978-0-19-804220-4. https://books.google.com/books?id=fVFC2Nx-LP8C. 
  68. ↑ Peter D. Hershock (2006). Buddhism in the Public Sphere: Reorienting Global Interdependence. Routledge. p. 18. ISBN 978-1-135-98674-2. https://books.google.com/books?id=N_2SAgAAQBAJ. 
  69. ↑ Reiko Ohnuma (2017). Unfortunate Destiny: Animals in the Indian Buddhist Imagination. Oxford University Press. pp. 80–81. ISBN 978-0-19-063755-2. https://books.google.com/books?id=Ci7ADgAAQBAJ. 
  70. ↑ 70,0 70,1 M. Whitney Kelting (2009). Heroic Wives Rituals, Stories and the Virtues of Jain Wifehood. Oxford University Press. p. 249 note 15. ISBN 978-0-19-045286-5. https://books.google.com/books?id=JFTiBwAAQBAJ&pg=PT249. 
  71. ↑ Jose Pereira (2001). Monolithic Jinas. Motilal Banarsidass. pp. 36–37, 58. ISBN 978-81-208-2397-6. https://books.google.com/books?id=LMTgiygj4-oC. 
  72. ↑ Eva de Clercq (2008). Colette Caillat and Nalini Balbir. ed. Jaina Studies. Motilal Banarsidass. pp. 92–94. ISBN 978-81-208-3247-3. https://books.google.com/books?id=ecKCrO6nLiAC. 
  73. ↑ Louis E. Fenech (2013). The Sikh Zafar-namah of Guru Gobind Singh: A Discursive Blade in the Heart of the Mughal Empire. Oxford University Press. pp. 149–150 with note 28. ISBN 978-0-19-993145-3. https://books.google.com/books?id=aUUfAQAAQBAJ&pg=PA149. 
  74. ↑ John Stratton Hawley; Gurinder Singh Mann (1993). Studying the Sikhs: Issues for North America. State University of New York Press. pp. 98–99. ISBN 978-0-7914-1426-2. https://books.google.com/books?id=fWJGAECpClsC&pg=PA98. 
  75. ↑ The Ramayana and the Malay shadow-play by Amin Sweeney, Vālmīki. Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia,. 1972. pp. 238, 246, 440. https://books.google.com/books?id=qGrYAAAAMAAJ. 
  76. ↑ Truman Simanjuntak (2006). Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift. Yayasan Obor Indonesia. p. 362. ISBN 978-979-26-2499-1. https://books.google.com/books?id=dSFfD0dpdS4C&pg=PA362. Retrieved 14 July 2012. 
  77. ↑ Wedding bells toll for Lord Hanuman (2006-01-04).
  78. ↑ Uta Gärtner (1994). Tradition and Modernity in Myanmar. LIT Verlag Münster. pp. 305–324. ISBN 978-3-8258-2186-9. https://books.google.com/books?id=z3ksqJOnY7sC. 
  79. ↑ Devdutt Pattanaik (1 September 2000). The Goddess in India: The Five Faces of the Eternal Feminine. Inner Traditions * Bear & Company. p. 71. ISBN 978-0-89281-807-5. https://books.google.com/books?id=rjL3ogbdJNkC&pg=PA71. Retrieved 18 July 2012. 
  80. ↑ Philip Lutgendorf (2002), Evolving a monkey: Hanuman, poster art and postcolonial anxiety, Contributions to Indian Sociology, Vol 36, Issue 1-2, pages 71-110
  81. ↑ Christophe Jaffrelot (2010). Religion, Caste, and Politics in India. Primus Books. p. 183 note 4. ISBN 978-93-80607-04-7. https://books.google.com/books?id=XAO3i_gS61wC. 
  82. ↑ Christophe Jaffrelot (2010). Religion, Caste, and Politics in India. Primus Books. pp. 332, 389–391. ISBN 978-93-80607-04-7. https://books.google.com/books?id=XAO3i_gS61wC. 
  83. ↑ Daromir Rudnyckyj; Filippo Osella (2017). Religion and the Morality of the Market. Cambridge University Press. pp. 75–82. ISBN 978-1-107-18605-7. https://books.google.com/books?id=MV5EDgAAQBAJ. 
  84. ↑ Pathik Pathak (2008). Future of Multicultural Britain: Confronting the Progressive Dilemma: Confronting the Progressive Dilemma. Edinburgh University Press. p. 18. ISBN 978-0-7486-3546-7. https://books.google.com/books?id=6QarBgAAQBAJ. 
  85. ↑ Chetan Bhatt (2001). Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths. Berg. pp. 180–192. ISBN 978-1-85973-343-1. https://books.google.com/books?id=W2PXAAAAMAAJ. 
  86. ↑ Lutgendorf, Philip (2001). «Five heads and no tale: Hanumān and the popularization of Tantra». International Journal of Hindu Studies 5 (3): 269–296. DOI:10.1007/s11407-001-0003-3.
  87. ↑ T. A. Gopinatha Rao (1993). Elements of Hindu iconography. Motilal Banarsidass. pp. 58, 190–194. ISBN 978-81-208-0878-2. https://books.google.com/books?id=MJD-KresBwIC. 
  88. ↑ David N. Lorenzen (1995). Bhakti Religion in North India: Community Identity and Political Action. State University of New York Press. p. 271. ISBN 978-0-7914-2025-6. https://books.google.com/books?id=rpSxJg_ehnIC. 
  89. ↑ Reports of a Tour in Bundelkhand and Rewa in 1883-84, and of a Tour in Rewa, Bundelkhand, Malwa, and Gwalior, in 1884-85, Alexander Cunningham, 1885
  90. ↑ The Indian Express, Chandigarh, Tuesday, November 2, 2010, p. 5.
  91. ↑ Swati Mitra (2012). Temples of Madhya Pradesh. Eicher Goodearth and Government of Madhya Pradesh. p. 41. ISBN 978-93-80262-49-9. https://books.google.com/books?id=THW_OkoTuE4C&pg=PA41. 
  92. ↑ Raymond Brady Williams (2001). An introduction to Swaminarayan Hinduism. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-65422-7. https://books.google.com/books?id=tPkexi2EhAIC&pg=PA128&dq=hanuman+sarangpur#PPA128,M1. Retrieved May 14, 2009.  Page 128
  93. ↑ New Hindu temple serves Frisco’s growing Asian Indian population, Dallas Morning News, Aug 6, 2015
  94. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-0-8239-2287-1. https://books.google.com/books?id=5kl0DYIjUPgC. 
  95. ↑ Schechner, Richard (1977). «The Ramlila of Ramnagar [India]». The Drama Review: TDR 21 (3): 51–82. DOI:10.2307/1145152.
  96. ↑ Encyclopedia Britannica (2015). Navratri – Hindu festival.
  97. ↑ 97,0 97,1 Ramlila, the traditional performance of the Ramayana, UNESCO
  98. ↑ Ramlila Pop Culture India!: Media, Arts, and Lifestyle, by Asha Kasbekar. Published by ABC-CLIO, 2006. [[Махсус:Китап чыганаклары/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить]|ISBN 1-85109-636-1]]. Page 42.
  99. ↑ Toni Shapiro-Phim, Reamker, The Cambodian Version of Ramayana, Asia Society
  100. ↑ (1989) «Reamker (Rāmakerti), the Cambodian Version of the Rāmāyaṇa. A Review Article». Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1): 122–129.
  101. ↑ Jukka O. Miettinen (1992). Classical Dance and Theatre in South-East Asia. Oxford University Press. pp. 120–122. ISBN 978-0-19-588595-8. https://books.google.com/books?id=GD3YAAAAMAAJ. 
  102. ↑ Leakthina Chau-Pech Ollier; Tim Winter (2006). Expressions of Cambodia: The Politics of Tradition, Identity and Change. Routledge. pp. 140–141. ISBN 978-1-134-17196-5. https://books.google.com/books?id=vs98AgAAQBAJ. 
  103. ↑ James R. Brandon; Martin Banham (1997). The Cambridge Guide to Asian Theatre. Cambridge University Press. pp. 236–237. ISBN 978-0-521-58822-5. https://books.google.com/books?id=ttnH5W9qoBAC. 
  104. ↑ Margarete Merkle (2012). Bali: Magical Dances. epubli. pp. 42–43. ISBN 978-3-8442-3298-1. https://books.google.com/books?id=QgQcmPUrO_wC&pg=PA43. (үле сылтама)
  105. ↑ J. Kats (1927), The Rāmāyana in Indonesia, Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 3 (1927), pp. 579—585
  106. ↑ Malini Saran (2005), The Ramayana in Indonesia: alternate tellings, India International Centre Quarterly, Vol. 31, No. 4 (SPRING 2005), pp. 66-82
  107. ↑ Willem Frederik Stutterheim (1989). Rāma-legends and Rāma-reliefs in Indonesia. Abhinav Publications. pp. xvii, 5–16 (Indonesia), 17–21 (Malaysia), 34–37. ISBN 978-81-7017-251-2. https://books.google.com/books?id=OoitUqGk8PAC. 
  108. ↑ Marijke Klokke (2006). Archaeology: Indonesian Perspective : R.P. Soejono's Festschrift. Yayasan Obor Indonesia. pp. 391–399. ISBN 978-979-26-2499-1. https://books.google.com/books?id=dSFfD0dpdS4C. 
  109. ↑ Andrea Acri; H.M. Creese; A. Griffiths (2010). From Lanka Eastwards: The Ramayana in the Literature and Visual Arts of Indonesia. BRILL Academic. pp. 197–203, 209–213. ISBN 978-90-04-25376-6. https://books.google.com/books?id=LXdhAAAAQBAJ&pg=PA209. 
  110. ↑ Moertjipto (1991). The Ramayana Reliefs of Prambanan. Penerbit Kanisius. pp. 40–42. ISBN 978-979-413-720-8. https://books.google.com/books?id=hd3VAAAAMAAJ. 
  111. ↑ Paula Richman (1991). Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. University of California Press. pp. 38–39. ISBN 978-0-520-07589-4. https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C. 
  112. ↑ Hildred Geertz (2004). The Life of a Balinese Temple: Artistry, Imagination, and History in a Peasant Village. University of Hawaii Press. pp. 154–165. ISBN 978-0-8248-2533-1. https://books.google.com/books?id=JbrPXcurKxAC. 
  113. ↑ Paula Richman (1991). Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. University of California Press. pp. 38–40. ISBN 978-0-520-07589-4. https://books.google.com/books?id=XkifYfljHP4C. 
  114. ↑ Amolwan Kiriwat (1997), KHON: MASKED DANCE DRAMA OF THE THAI EPIC RAMAKIEN 2016 елның 4 март көнендә архивланган., University of Maine, Advisor: Sandra Hardy, pages 3-4, 7
  115. ↑ Tony Moore; Tim Mousel (2008). Muay Thai. New Holland. pp. 66–67. ISBN 978-1-84773-151-7. https://books.google.com/books?id=9IDf4dW99QYC&pg=PA67. (үле сылтама)

Әдәбият

үзгәртү
  • Claus, Peter J.; Sarah Diamond; Margaret Ann Mills (2003). «Hanuman». South Asian folklore. Taylor & Francis. pp. 280—281. ISBN 978-0-415-93919-5.
  • Lutgendorf, Philip (2007). Hanuman’s Tale: The Messages of a Divine Monkey. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530921-8. Retrieved 14 July 2012.
  • Vanamali, V (2010). Hanuman: The Devotion and Power of the Monkey God. Simon and Schuster. ISBN 978-1-59477-914-5.
  • Sri Ramakrishna Math (1985): Hanuman Chalisa. Chennai (India): Sri Ramakrishna Math. ISBN 81-7120-086-9.
  • Mahabharata (1992). Gorakhpur (India): Gitapress.
  • Anand Ramayan (1999). Bareily (India): Rashtriya Sanskriti Sansthan.
  • Swami Satyananda Sarawati: Hanuman Puja. India: Devi Mandir. ISBN 1-887472-91-6.
  • The Ramayana Smt. Kamala Subramaniam. Published by Bharatiya Vidya Bhavan (1995). ISBN 81-7276-406-5
  • Hanuman — In Art, Culture, Thought and Literature by Shanti Lal Nagar (1995). ISBN 81-7076-075-5


Шулай ук укырга мөмкин

үзгәртү

Тышкы сылтамалар

үзгәртү
  • Hanuman at Encyclopædia Britannica
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Хануман&oldid=4141292