Зыя Камали
Зыя Камали, Зыяэтдин әл-Кәмали, Зыяэтдин[1] Җамалетдин улы Камалетдинов (1873-1942) — мәгърифәтче, фәлсәфәче, дин һәм җәмәгать эшлеклесе, тәрҗемәче, мәдрәсә мөгаллиме, «Галия» мәдрәсәсен оештыручы һәм ректоры (1906-1918).
| Зыя Камали | |
|---|---|
.jpg) | |
| Туган телдә исем | Зыяэтдин Җамалетдин улы Камалетдинов |
| Туган | 21 декабрь 1873 Уфа губернасы Келәш авылы |
| Үлгән | 1942 Самар |
| Милләт | татар |
| Ватандашлыгы |  Русия империясе→ Россия республикасы→ РСФСР→ ССРБ |
| Әлма-матер | Әл-Әзһәр университеты |
| Һөнәре | мәгърифәтче |
| Эш бирүче | «Галия» мәдрәсәсе |
Тәрҗемәи хәле
үзгәртү1873 елның 9 декабрендә Уфа губернасы (хәзерге БР Чишмә районы) Келәш авылында фәкыйрь игенче гаиләсендә туган. Башлангыч белемне туган авылы мәктәбендә ала. Соңыннан Уфадагы Госмания мәдрәсәсенә[2] кереп укый.
Зирәк һәм тырыш Зыяэтдинне Уфаның «Җәмгыяте хәйрия» оешмасы Мисырга укырга җибәрә. Каһирәнең Шәрык дөньясында билгеле Әл-Әзһар университетында укый[3] (остазы — галим Мөхәммәт Габдеһү (1849-1905).
1904 елда укымышлы галим булып, тәҗрибә туплап, Уфага кайта һәм Госмания мәдрәсәсендә укыта башлый. Гарәп, фарсы, госманлы төрек телләрен ана теледәй белә. Көнбатыш Европа телләреннән инглизчә һәм французча иркен эш итә, алман теленнән дә киң мәгълүматлы була, рус телендәге фәнни хезмәтләрне, вакытлы матбугатны укып-күзәтеп бара.
Мәгариф тарафдары З. Камали, үз тирәсенә алдынгы карашлы татар зыялыларын туплап, татар телендә «Ислам дөньясы» («Әлгаләмел Ислам») газетасы чыгара башлый (1906-1907). Аның битләрендә халыкны гыйлем һәм мәдәният үрләренә өнди[4].
.jpg)
Уфаның берничә башлангыч һәм рөшди мәктәпләренең эшчәнлеген өйрәнгәч, алардагы җитешсезлек-кимчелекләрне үз күзләре белән күргәч, З. Камали югары уку йорты оештыру хыялы белән яна башлый. Иксез-чиксез каршылыкларны җиңеп, кабул итү имтиханнары үткәреп, 1906 елның 10 октябрендә рәсми рәвештә «Галия» мәдрәсәсе («Мәдрәсәи Галия Диния») эшли башлый[5] З. Камали мәдрәсәнең оештыручысы, ректоры-мөдире (1906-1918, ябылганчы), мөдәррис-профессоры була. Гыйльме тәфсир, хОдесса, сийәрен-нәби (Мөхәммәд пәйгамбәрнең тормышы һәм эшчәнлеге), психология фәннәреннән үзе сабак бирә. Дәресләре тирән мәгънәле, эчке рухлы, ачык аңлаешлы, ифрат бай һәм үтемле телдә була.
Дарелмөгаллимәт
үзгәртүЗ. Камали — хатын-кызлар өчен башлап курслар ачучы. 1914 елда алар өчен дарелмөгаллимәт (рус. учительская семинария) оештыра. Үзе әхлак (этика), гыйльме тәфсир дәресләрен алып бара.
Әсәрләре
үзгәртү- Фәлсәфәи Исламия (4 җилд)
- Дини тәдбирләр
- Аллаһ гадәләте
- Коръән Кәрим тәрҗемәсе (басылмый калган)
- Коръән Кәрим һидаятьләре (басылмый калган)
- Дини мәктәп вә мәдрәсәләребез (басылмый калган)
Элемтәләре
үзгәртүМаҗар (яһүд) ислам белгече Һерман Вамбери (1832-1913) белән хат алыша, кайбер басма хезмәтләрен Будапештка җибәреп, Һ. Вамберидан югары бәяләмә ала.
1920-1930 елларда мөфти Ризаэтдин Фәхретдинов (1859-1936) даирәсендә (Габдрахман Гомәри (1867-1933), Мөхлисә Бубый (1869-1937) һ. б. белән), Диния нәзарәтендә әгъза булып хезмәт итә. Уфада 1924-1927 елларда нәшер ителгән «Ислам мәҗәлләсе» журналы битләрендә фәлсәфәи мәкаләләре басыла.
Сәяси золым
үзгәртүБинахакка хөкем ителеп, олыгайган көнендә кимсетүләр кичереп, 1942 елда Самар шәһәрендә корбан була.
Цитата
үзгәртү
|
Ул Зыя — эш һәйкәле, йөзләр яшәсен шан илә. Дошман янсын, гүзәл эзләр ясасын «Галия»[6]. |
|
Хәтер
үзгәртү- 2023 елның 6 декабрендә Башкортстанның Чишмә районы Келәш авылы мәчете диварында бөек мәгърифәтчегә тактаташ ачылган [7].
- 2024 елның 1 августында Уфада Зыя Камали йортын (Гафури ур., 89) җимергәннәр[8].
Искәрмәләр
үзгәртү- ↑ Кайбер чыганакларда Фәрвәй, Пәрвәзетдин, Фәрвәэтдин исеме дә күрсәтелә
- ↑ 1887 елда ахун Хәйрулла Госман (1847-1907) тарафыннан ачылган
- ↑ «Төрки-татар дөньясы» сайтында
- ↑ Исмәгыйль Рәмиев, Рәис Даутов. «ӘЛ-ГАЛӘМЕ ӘЛ-ИСЛАМИ». Китапта: Әдәби сүзлек. Казан, 2001.
- ↑ Р.Үтәбай-Кәрими. Галия мәдрәсәсе. Башкорт белешмәлеге.(үле сылтама) ISBN 978-5-88185-143-9
- ↑ Мәдрәсәләрдә китап киштәсе (төзүче Р. Мәһдиев). К.: ТКН, 1992, 114нче бит. ISBN 5-298-01052-0
- ↑ Башкортстан Республикасында Зыя Камалиның 150 еллыгына багышланган тантана узды. БТК, 6.12.2023
- ↑ Айгиз Гильманов. В центре Уфы снесли дом с мемориальной ценностью возле Первой соборной мечети. УФА1.ру. 3.08.2024(рус.)
Чыганаклар
үзгәртү- Ислам в Среднем Поволжье: история и современность. Очерки. Казань: Мастер Лайн, 2001.
- Ислам (белешмә-сүзлек) (төзүчесе Заһид Шәфигый). Казан, ISBN 5-298-00949-2